Nga Aurel Dasareti, USA, ekspert i shkencave ushtarake-psikologjike ([email protected])
Shoqëria ndërtohet nga njerëz të pavarur dhe të pjekur që marrin përgjegjësi. Ka pak gjeni midis nesh. Dhe, njerëzit duhet të kenë kujdes nga “profetët”. Kur një politikan apo imam jep një shpjegim, shpjegimi duhet të shpjegohet.
***
Çfarë është përgjegjësi? Kush është përgjegjës, kush duhet të marrë përgjegjësi dhe pasojat që vijnë me përgjegjësi, janë çështje thelbësore në të gjitha fushat e shoqërisë. Kjo letër nxjerr në pah këto çështje në disa fusha të rëndësishme të shoqërisë, ku unë mendoj se koncepti i përgjegjësisë është veçanërisht interesant për t’u diskutuar.
Përgjegjësia, në përputhje me rrethanat, barasvlera, mbrojtje, është një fenomen i larmishëm dhe mund të bëhet dallimi midis përgjegjësisë personale, morale, kriminale, politike, kushtetuese dhe kolektive. Vështirë se ekziston një aspekt i vetëm i veprimit njerëzor kur përgjegjësia në një kuptim ose në një tjetër nuk zbatohet. Kuptimi themelor i përgjegjësisë është përgjegjësia personale, dhe zakonisht morale, e cila na përcjell gjatë jetës, nga momenti kur kemi arritur një vetëdije për moralin.
Të gjitha kuptimet e tjera të përgjegjësisë mund të konsiderohen zgjatje ose specifikime të kësaj përgjegjësie personale. Përgjegjësia ka të bëjë me diçka për të cilën duhet të përgjigjeni ose të jeni përgjegjës. Nëse keni një përgjegjësi, ju gjithashtu duhet të mbroni atë që bëni. Një mbrojtje e tillë do të konsistojë në deklarimin e arsyeve pse veproni në një mënyrë të caktuar.
Ne njerëzit jetojmë jo vetëm një univers fizik të ligjeve natyrore, por edhe një univers normativ, me kërkesa morale të domosdoshme. Kur nuk arrijmë t’i plotësojmë këto kërkesa, ne mbajmë përgjegjësi për të.
Liria nënkupton përgjegjësi personale, kjo ju jep një përgjegjësi, dhe një përgjegjësi e tillë është e mundur vetëm me kushtin që të jeni i lirë. Çfarë do të thotë të kesh një përgjegjësi personale? Në çdo rast, kjo do të thotë që subjekti dhe objekti i përgjegjësisë janë i njëjti person. Unë kam një përgjegjësi për veten time, për atë që unë zgjedh për të bërë, atë që unë zgjedh të besoj, dhe çfarë lloj personi në të cilin zhvillohem. Po ashtu vijon se unë kam një përgjegjësi për veprimet që vijnë nga fakti se unë vetë e kam bërë vetveten në atë personin që jam.
Ekziston një konsensus i gjerë që përgjegjësia personale zbatohet vetëm kur personi është shkaku i një ngjarje, dhe kur ai gjithashtu ka kontroll mbi veprimet e veta dhe ka njohuri për kërkesat shkakore dhe normative. Fakti që një person është shkaku i veprimit, zakonisht kuptohet se do të thotë se një ngjarje e caktuar nuk do të ndodhte nëse aktori nuk do të kishte kontribuar me aktin ose mosveprimin e tij. Por shtrirja e kauzës së një personi nuk duhet të jetë proporcionale me masën e përgjegjësisë së dikujt. Në parim, një aktor (fajtor) gjithashtu duhet të zotërojë njohuritë përkatëse për pasojat e një veprimi në mënyrë që të mbahet përgjegjës.
Sidoqoftë, jo të gjitha mungesat e njohurive do ta lirojnë aktorin nga përgjegjësia. Në shumë raste, do të argumentonim që aktori duhej ta kishte njohur aktin që bën sepse aktori gjithashtu duheshe të kishte përgjegjësi të merrte njohuritë përkatëse. Në mënyrë që të mbajnë përgjegjësi, aktorët duhet, pos të tjerave, të kenë një kuptim të koncepteve themelore morale siç janë drejtësia dhe përgjigjet morale si lavdërimi dhe faji. Për më tepër, aktori duhet të jetë në gjendje të ketë një far kontrolli mbi veprimet e tij dhe të jetë në gjendje të zgjedhë të bëjë X në vend të Y.
Nëse përgjegjësia do të jetë e mundur, disa alternativa duket se duhet të jenë të hapura për një aktor, d.m.th. aktori në një situatë kishte mundësi për të vepruar ndryshe nga sa ai ose ajo ka bërë në të vërtetë. Në parim, mund të mbahet përgjegjësi vetëm për veprimet që në një kuptim përkatës mund të gjurmohen te vetja e tij, dhe ku ai dikush-i mund të kishte vepruar ndryshe. Sidoqoftë, kjo përgjegjësi mund të shtrihet në faktin se ju jeni gjithashtu përgjegjës për veprimet e kryera nga të tjerët, për shembull nëse një vartës ka kryer një veprim jo të denjë ose nuk ka arritur të bëjë diçka, dhe ku ju jeni përgjegjës që vartësi ishte në një situatë për ta kryer një akt të tillë.
Gjithmonë do të jetë e mundur të diskutohet se sa janë përgjegjësitë e dikujt. Për shembull, deri në çfarë mase dikush, si i rritur, ka përgjegjësi ndaj prindërve të vetë kur ata plaken dhe sëmuren? Ajo që ne jemi përgjegjës apo jo, dhe sa, ndryshon me kohën, vendin dhe kulturën. Po kështu, kush mund të mbahet përgjegjës. Për shembull, ka ndryshime të mëdha në moshën e ulët kriminale, e cila është 15 vjet në vendet Skandinave, 10 vjet në Angli dhe 7 vjet në Indi, ndërkaq 100 vjet në Kosovë e Shqipëri.
***
Një tipar i përgjithshëm i zhvillimit është se klasa e atyre që konsiderohen subjekte përgjegjës po zvogëlohet në mënyrë të qëndrueshme, veçanërisht pasi shumë veprime që më parë konsideroheshin si mangësi morale, tani ripërcaktohen në çrregullime mjekësore. Kjo vlen jo vetëm për format e ndryshme të varësisë. Një arsye e rëndësishme pse vetë njerëzit duhet të mbajnë një pjesë të konsiderueshme të kostos së pasojave të zgjedhjeve të tyre, është se kjo do t’i inkurajojë ata të bëjnë zgjedhje të mira dhe të zhvillohen në një mënyrë të favorshme.
***
Ndërhyrja e qeverisë në jetën e njerëzve duhet, në parim, të kufizohet në lehtësimin e aftësisë së njeriut për të marrë përgjegjësinë për jetën e tij. Kjo gjithashtu do të thotë se të gjithëve duhet t`u garantohet qasje në mallrat themelore të mirëqenies, siç janë punësimi, arsimi, ushqimi, kujdesi shëndetësor, etj. Të ndahen burimet që krijojnë një themel të tillë në ekzistencë nuk është që të privosh qytetarët nga përgjegjësia për jetën e tyre, por përkundrazi, e bëjnë të mundur për të marrë një përgjegjësi të tillë. Paternalizmi, nga ana tjetër, është i papajtueshëm me pikëpamjen e qytetarëve si menaxherë të përgjegjësisë personale.
***
Llogaridhënia, të kesh përgjegjësi juridike për një veprim ose të ngjashme. Fakti që një person është ligjërisht përgjegjës për veprimet e tij, do të thotë që ai duhet të mbajë pasojat, veçanërisht në formën e dënimit ose përgjegjësisë. Si rregull, është kusht i përgjegjësisë që marrëdhënia e kundërligjshme mund t’i atribuohet kryesit (me dashje ose neglizhencë).
Përgjegjësia juridike dhe morale shpesh dallohen.
Përgjegjësia, e përdorur në disa opinione. Një rëndësi thelbësore është që të caktohet përgjegjësia, d.m.th. të caktohen detyrat dhe autoriteti për të vendosur. Një rëndësi tjetër kyçe është që të jetë përgjegjës për atë që ka bërë, d.m.th. të përgjigjet për veprimet e veta duke u ekspozuar ndaj reagimeve për shkelje të rregullave, në veçanti rregullave ligjore. Ky kuptim i fundit përdoret më së shpeshti në një kontekst juridik.
Ilustrim: Qeveria e shtetit amë Shqipërisë, si dhe qeveria e Kosovës (me përjashtime nderi), kanë shkelur Ligjin dhe Kushtetutën e vendit, në të gjitha fushat, prandaj patjetër të jep llogari. Nëse e ndjeni veten shqiptarë, arrestoni menjëherë keqbërësit dhe tradhtarët brenda dhe jashtë kufirit të arbrit! Jo vetëm qentë e pabesë që synojnë copëtimin e Kosovës në favor të Serbisë, por edhe këlyshët e pabesë që predikojnë, spiunojnë, propagandojnë, punojnë për tjetërsimin/asimilimin e shqiptarëve në turk, grek, arab, nëpërmjet keqpërdorimit të fesë.
***
Tradhtia, pabesia, përdoret veçanërisht për veprat penale të cilat i japin ndihmë armikut gjatë luftës, por në tërësi përfshin veprime që synojnë të Rrezikojnë Pavarësinë ose Sigurinë e Shtetit (dhe Kombit) përmes veprimtarive të paligjshme për fuqitë e huaja, Tradhti ndaj Vendit.
O shqiptar! Një botë më e mirë duhet të fillojë diku. Pse jo me ty dhe mua? Ti vendosësh të marrësh jetën në duart tuaja, dhe çfarë ndodh? Diçka e tmerrshme – nuk ke njeri për të fajësuar.
