Imazhi nga ALEX MERTO
IDE – The Atlantic – Përktheu Arben Çokaj
Në rindërtimin e një bote të thyer, do të kemi mundësinë të zgjedhim një jetë më pak të nxituar.
Alan Lightman, 1 prill 2020
Alan Lightman është një shkrimtar dhe fizikant që jep mësime në MIT.
Rreth vitit 1600, moti në pjesën më të madhe të Evropës u ftoh ndjeshëm, në fazën e fundit të asaj që është quajtur Epoka e Vjetër e Akullit. Në përgjithësi, ajo zgjati 300 vjet. Dimrat ishin brutalisht të ftohtë dhe verat ishin të lagështa dhe të ftohta, duke zvogëluar shumë sezonin e rritjes. Të lashtat dështuan. Njerëzit të uritur. Por ndryshimi i motit i detyroi peshkatarët anglezë, francezë dhe holandezë të ndërtonin varka të përmirësuara, të afta për të ndjekur peshq më larg në perëndim dhe t’i mbijetojnë udhëtimeve të gjata nëpër detet e përafërt. Padyshim, disa nga ato zanatet e reja në ndërtimin e varkave çuan në anijet e sotme.
Inovacioni shpesh lind në periudha të vështirësive. Javët e fundit, ne kemi parë një shpikje të tillë të mirëseardhur që germinon në krizën e tmerrshme të koronavirusit. Konsideroni, për shembull, shumë platforma të reja për mësimdhënie në internet, ose përdorimi i termometrave të lirë inteligjentë me Bluetooth, të aftë për të transmetuar ethet dhe gjeolokacionin e një personi në një bazë të dhënash të largët, ose anëtarët e Orkestrës Simfonike të Torontos, që performojnë së bashku dhe në 29 lokacione të ndryshme, duke përdorur telefonat e mençur të tyre.
Në kohë të këqia, inovacioni mund të ndodhë në zakonet e mendjes, si dhe në teknologjitë e reja. Pandemia e frikshme COVID-19 mund të jetë duke krijuar një ndryshim të tillë tani – duke detyruar shumë prej nesh të ngadalësohen, të kalojnë më shumë kohë në reflektim personal, larg zhurmës dhe errësirës së botës. Me më shumë kohë të qetë, më shumë intimitet, më shumë qetësi, ne kemi një mundësi të mendojmë se kush jemi, si individë dhe si shoqëri.
Zakonet e mendjes dhe të jetesës nuk ndryshojnë lehtë. Pa e vërejtur, ne rrëshqasim ngadalë në rutinat e jetës sonë, si të mësohemi kaq shumë për të jetuar në një rrugë të zhurmshme sa nuk mund të kujtojmë lagjen tonë të mëparshme dhe një kohë heshtjeje. Disa forca të fuqishme duhet të godasin për të na zgjuar nga gjëmimi ynë. Tani jemi goditur. Ne kemi një shans për të vërejtur: Ne kemi jetuar shumë shpejt. Ne kemi shitur veten tonë të brendshme tek djalli i shpejtësisë, efikasitetit, parasë, hiper-lidhjes, “përparimit”.
Që nga Revolucioni Industrial, ritmi i jetës është nxitur nga shpejtësia e tregtisë dhe biznesit. Dhe shpejtësia e biznesit, nga ana tjetër, është nxitur nga shpejtësia e komunikimit. Në vitet 1830, pajisja e shpejtë, e re e komunikimit ishte telegrafi, i cili mund të transmetonte informacione me rreth 3 bit në sekondë. Kjo shpejtësi u rrit në rreth 1.000 bit në sekondë në mesin e viteve 1980 me ardhjen e internetit. Sot, shkalla është 1.000.000.000 bit në sekondë. Rritja që rezulton në produktivitet në vendin e punës, e shoqëruar me ekuacionin e parave të barabarta me paratë, ka çuar në vetëdijen tonë akute për përdorimet tregtare dhe ato të orientuara drejt qëllimit të kohës.
Si rezultat, ne kemi krijuar një mënyrë jetese të tërbuar, në të cilën nuk duhet të harxhohet asnjë minutë. 24 orët e çmuara të çdo dite janë të gdhendura, shpërndara dhe reduktuar në njësi të efikasitetit 10-minutësh. Ne acarohemi dhe zemërohemi në dhomën e pritjes së zyrës së një mjeku, nëse qëndrojmë për 10 minuta ose më shumë. Ne rritemi të padurueshëm nëse printerët tanë lazer nuk heqin së paku pesë faqe në minutë. Ne nuk mund të qëndrojmë të qetë në një karrige për 10 minuta. Dhe ne duhet të jemi të lidhur me rrjetin në çdo kohë. Ne marrim smartphone dhe laptopë me vete në pushime.
Ne kalojmë përmes emailit tonë në restorante, ose llogaritë tona bankare në internet ndërsa ecim në park. Ne jemi bërë skllevër në emërimet tona “urgjente” dhe listat e detyrave dhe varësia ndaj stimulimit të pandërprerë nga bota e jashtme. Një studim i rëndësishëm, por pak i diskutuar nga Universiteti i Hertfordshire në bashkëpunim me Këshillin Britanik zbuloi se shpejtësia e ecjes së këmbësorëve në 34 qytete në botë u rrit me 10 përqind vetëm në periudhën 10-vjeçare nga 1995 deri në 2005. Dhe e gjithë kjo ka ndodhur në mënyrë të padukshme. Pak nga pak, zhurma dhe shpejtësia e botës janë rritur, kështu që mezi mund të kujtojmë një epokë të ngadalësisë dhe qetësisë, kur do të mund të lejonim mendjet tona të enden dhe të mendojnë për ato që donin të mendonin, kur kishim kohë të konsideronim, ku po shkonim dhe në çfarë besuam.
Por tani jemi goditur. Me shumë vende të punës të mbyllura, me restorante dhe kinema, shitore shtypi dhe shitore të mbyllura, tani që shumë prej nesh kalojnë 24 orët e çdo dite të sekuestruara në shpellat e vogla të shtëpive tona, papritmas ne e gjejmë veten vetëm me mendimet tona. (Përjashtohen këtu ka njerëz të tillë si punëtorët heroikë të kujdesit shëndetësor dhe dyqanet ushqimore, dhe prindërit me fëmijë të vegjël ose të afërm të moshuar që kanë nevojë për vëmendje të vazhdueshme.) Në shtëpi, koha dhe hapësira janë hapur në mendjet tona.
Edhe për ata që vazhdojnë jetën e tyre profesionale duke punuar në internet, oraret janë bërë më fleksibël. Kërkesat janë tërhequr. Rutinat ditore janë ndërprerë. Ne befas kemi një kohë të parregulluar, pa lundrime. Kjo fatkeqësi e tmerrshme na ka çliruar nga burgu i jetës sonë të drejtuar nga koha. Të paktën për disa muaj, ne kemi shansin të ngadalësojmë. Në të kaluarën, ne kemi pasur pak mundësi ta bëjmë këtë, të përfshirë nga vala e shpejtë e prosperitetit dhe shpejtësisë në botën moderne.
Çfarë mund të rifitohet në një jetë më pak të nxituar? Së pari, siç e kanë vërejtur shumë njerëz dhe siç e diskutova në librin tim Falënderimi i kohës së humbur, thjesht ekziston rimbushja e nevojshme e mendjes që vjen nga bërja asgjë në veçanti, nga marrja e shëtitjeve të gjata mendore pa destinacion, nga gjetja e disa momenteve të qeta larg zhurmës së botës. Mendja duhet të pushojë. Mendja ka nevojë për periudha qetësie. Një nevojë e tillë është e njohur për mijëra vjet. Është përshkruar qysh në vitin 1500 B.C., në traditat e meditimit të hinduizmit. Më vonë në Budizëm. Një fragment i lashtë nga Dhammapada Budiste thotë: “Kur një murg ka shkuar në një vend të zbrazët dhe e ka qetësuar mendjen, [ai] përjeton një kënaqësi, që e kapërcen atë të [njerëzve] të tjerë.”
Me një farë lirie nga jeta jonë e drejtuar nga koha vjen edhe krijimtaria e shtuar. Psikologët kanë ditur prej kohësh se kreativiteti lulëzon në kohën e parregulluar, në lojë, në “mendimin divergjent” të pakonkurruar në shëtitjet e pa asnjë qëllim nëpër pallatet e jetës. Gustav Mahler në mënyrë rutinore bënte shëtitje tre ose katër orë pas drekës, duke ndaluar të nxirrte idetë në fletoren e tij. Carl Jung bëri mendimin dhe shkrimin e tij më krijues, kur ai pushoi nga praktika e tij e tërbuar në Cyrih për të shkuar në shtëpinë e tij në Bollingen, Zvicër. Në mes të një projekti shkrimi, Gertrude Stein do të endej në fshat duke parë lopët. Ne dhe fëmijët tanë kemi nevojë për më shumë kohë për të luajtur.
Në një raport klinik të vitit 2007 për Akademinë Amerikane të Pediatrisë, mjeku Kenneth R. Ginsburg shkroi se “loja u lejon fëmijëve të përdorin krijimtarinë e tyre ndërsa zhvillojnë imagjinatën, shkathtësinë dhe forcën fizike, njohëse dhe emocionale.” Megjithatë, “shumë [fëmijë] janë rritur në një stil gjithnjë e më të nxituar dhe të presionuar, që mund të kufizojnë përfitimet mbrojtëse, që ata do të përfitonin nga loja e drejtuar nga fëmijët.” Me ngadalësimin e detyruar të jetës të dhënë nga koronavirus, tani po shohim një shpërthim idesh krijuese dhe risish në shumë pjesë të botës. Në Itali, qytetarët e karantinuar po këndojnë nga ballkonet. Shkrimtarët kanë krijuar blogje të reja. Prindërit kanë zhvilluar projekte të reja artistike për fëmijët e tyre.
Por ka diçka më shumë për t’u rifituar, diçka më e mprehtë, më delikate, pothuajse e pamundur madje edhe për t’u përmendur. Kjo është rivendosja e vetvetes sonë të brendshme. Me vetveten e brendshme, dua të them atë pjesë tonën që imagjinon, atë ëndërr, që eksploron, që vazhdimisht pyet, se kush jam dhe çfarë është e rëndësishme për mua. Vetja ime e brendshme është liria ime e vërtetë. Uni im i brendshëm më rrënjos mua dhe tokën poshtë meje. Drita e diellit dhe toka që ushqejnë veten time të brendshme janë vetmia dhe pasqyrimi personal.
Kur dëgjoj veten time të brendshme, dëgjoj frymëmarrjen e shpirtit tim. Këto frymë janë kaq të imta dhe delikate, më duhet qetësi për t’i dëgjuar, më duhet ngadalësi t’i dëgjoj. Kam nevojë për hapësira të gjera të heshtura në mendjen time. Kam nevojë për intimitet. Pa frymë dhe zërin e vetvetes sime të brendshme, unë jam një i burgosur i botës së tërbuar përreth meje. Unë jam një i burgosur i punës time, paratë e mia, rrobat në dollapin tim. Çfarë jam unë? Kam nevojë për ngadalësi dhe qetësi, për ta menduar këtë pyetje.
Ndonjëherë, e imagjinoj Amerikën si një person dhe mendoj se, si një person, i gjithë kombi ynë ka një veti të brendshme. Nëse po, a e pranon kombi ynë që ka një vetvete të brendshme, a e ushqen atë veten e brendshme, dëgjon frymëmarrjen e tij në mënyrë që të dijë se kush është Amerika dhe në çfarë beson dhe ku po shkon? Nëse qytetarët e këtij kombi, si unë, kanë humbur diçka nga vetvetja jonë e brendshme, atëherë çfarë ka humbur kombi në tërësi? Nëse kombi ynë nuk mund të dëgjojë vetveten e tij të brendshme, si mund t’i dëgjojë të tjerët? Nëse kombi ynë nuk mund t’i japë vetes liri të vërtetë të brendshme, si mund të lejojë lirinë për të tjerët? Si mund ta sjellë veten në një mirëkuptim respektues dhe bashkëjetesë harmonike me kombet dhe kulturat e tjera, në mënyrë që të mund të kontribuojmë vërtet për paqen dhe mirëqenien në botë?
Si shumë prej nesh, unë do të kem rastin ta mendoj për disa muaj. Por një reflektim i tillë, që varet nga vetja e brendshme, nuk është një ngjarje e njëhershme. Duhet të jetë një pjesë e vazhdueshme e një jete të jetuar qëllimisht, për të përdorur gjuhën e Henry David Thoreau. Dhe se jeta e qëllimshme kërkon një ndryshim të qëndrueshëm të stilit të jetës dhe zakoneve. Në një pikë, koronavirusi do të kalojë, ose të paktën të zvogëlohet në ngacmimin e viruseve dhe sëmundjeve të tjera. Do të ketë (dhe tashmë ka) vuajtje të mahnitshme dhe humbje të jetës, shkatërrim të madh ekonomik. Ajo tragjedi nuk mund të mbivlerësohet. Për vite me radhë, ne do të përpiqemi të rindërtojmë botën e prishur. Por mbase jetesa e ngadaltë në këto muaj mund të ndihmojë t’i bashkoni pjesët. Dhe mbase një mënyrë jetese më soditëse, e qëllimshme mund të bëhet e përhershme.
*) ALAN LIGHTMAN është një shkrimtar dhe fizikant që jep mësime në MIT. Librat e tij të fundit janë Tre Flaka, dhe Kërkimi i Yjeve në një ishull në Maine.
