Sipas Mit’hat Frashërit edhe Esat Pashë Toptani u kishte premtuar serbëve korrigjim të kufirit

Isuf B. Bajrami

Atë të diel të 13 qershorit të vitit 1920, në vend të 2 plumbave nga pistoleta “Smith Wesson”, Esad Pashë Toptani mund të kishte marrë edhe një tufë me lule si dhuratë për ditëlindje.

Më 13 qershor të vitit 1920, ditën që do festonte 57 vjetorin e lindjes, Esad Pashë Toptani, një nga personazhet më kontroverse të shtetit shqiptar, Avni Rustemi e qëlloi për vdekje para hotel “Continental” në Paris.

Ishte ora 13.00 e 13 qershorit kur Esad Pashë Toptani doli nga hotel “Continental” në Paris.

Atë ditë mbushte 57 vjeç dhe kishte vendosur që ditëlindjen ta festonte në “L’Escargot d’Or” një nga lokalet më luksoze të Parisit në shoqërinë e dy personave: të dashurës franceze 22-vjeçare Eliz Dyfur, me të cilën bashkëjetonte prej dy vitesh si dhe me Xhemil Bej Vlorën, nipin që ishte ardhur nga Franca.

Porositi te recepsionisti një makinë, e cila u parkua përpara hotelit dhe ndërsa Xhemili dhe Eliz u futën brenda saj, Esadi po ecte disa metra prapa tyre.
Por në këtë moment, krejt papritur, studenti Avni Rustemi iu afrua Esadit nga prapa dhe pa i thënë asnjë fjalë e qëlloi me pistoletën dy herë.

Herën e parë plumbi e kapi në pjesën ku qafa bashkohet me kurrizin, e ndërsa Esadi po rrëzohej, e qëlloi sërish përpara në anën e zemrës.
Esad Toptani vdiq në vend ndërsa veprimi tjetër i atentatorit ishte hedhja e pistoletës mbi trupin e viktimës.

Avni Rustemi nuk bëri ndonjë përpjekje për t’u larguar nga vendi i krimit dhe kjo i dha mundësinë që dy roje të sigurisë së hotelit dhe disa kalimtarë të rastit ta kapnin duke ushtruar dhunë, ndërsa mbërritja e një polici që kaloi aty rastësisht u shoqërua me shtrëngimin e prangave në kyçet e duarve të tij.

Asnjë dokument dhe artikuj të tjerë nuk janë gjetur në banesën e shqiptarit Avni Rustemi, vrasësit, që mund të dëshmojë ndonjë ndikim në lidhje me vrasjen e kryer. E vetmia gjë që dihet është se ai përfaqëson vetëm veten e tij.

Autopsia e cila është e nevojshme të bëhet në bazë të ligjit francez, do të bëhet nesër (qershor, 1920), dhe marrja në pyetje me hollësisht e të burgosurit, pastaj ndoshta do të të shërbejë për të zbuluar nëse krimi ishte, siç pohoi ai, një impuls i papritur, apo nëse ishte kulmi i një komploti të përbashkët politik.

Është deklaruar se Avni Rrustemi, i përkiste një klani i cili ishte në armiqësi me Esat Pashën.

Një rastësi e çuditshme kishte ndodhur me gazetën franceze “Temps”, e cila vetëm disa minuta para se Esat Pasha të vritej, kishte marrë një intervistë nga Esati.

Ai kishte realizuar memorandumin e tij të fundit të gjatë mbi çështjen shqiptare, dhe në mënyrën se si duhet të kishte trajtuar Konferenca e Paqes atë.

Në këtë dokument Esat Pasha trajton në detaje veprimet e tij, që prej shpërthimit të Luftës së Parë Botërore, dhe deklaroi se “Unë, që e kisha vënë të gjithë besimin tim në përkrahje të Fuqive të Antantës, duke shpallur të drejtat e kombësive të vogla, e gjeta veten në mërgim po nga vendi im, në emër të të cilit unë kisha marrë veprime gjigante në betejën botërore”. The Times: Fjalët e fundit të Esat Pashë Toptanit në Paris, 1920

Në një shkrim-studim të kryer nga Mit’hat Frashëri, ku shpalosi jetën dhe të bëmat e Esat Pashë Toptanit, u përmend edhe një detaj interesant për të.

Mit’hat Frashëri ka shkruar se Esat Pashë Toptani, në fillim të vitit 1919, ka shkuar në Paris, aty ku bëri jetën, që i kushtonte më shumë se dy milionë franga.

Pa pasur asnjë funksion zyrtar, Esat Pashë Toptani, atje e ka prezantuar veten si kryetar të Qeverisë shqiptare e të delegacionit shqiptar.

“Në fillim të vitit 1919, Esati erdhi në Paris; ai nuk kishte asnjë funksion zyrtar, mbasi ndërkohë një qeveri ishte formuar në Shqipëri dhe një delegacion ishte dërguar në Paris, gjë që nuk e pengonte pashanë tonë t’i jepte vetes tituj si kryetar i qeverisë shqiptare dhe kryetar i delegacionit”, shkruante Frashëri.

Në studim u shpalos se jeta e Toptanit në Paris shihej si e lehtë, pasi veç e dashura e tij, i kushtonte më se dy milionë franga me qejfe, automobil etj., pa llogaritur shpërdorimet e ujit nëpër qytete.

Kur vendi atë kohë kërcënohej dhe përçahej, Frashëri tha se Esat Pashë Toptani, asnjëherë nuk e ngriti zërin, porse u paraqit në Paris si kryetar i shqiptarëve.

Në muajin maj të atij viti, për vizitë Toptanit i shkuan katër shqiptarë:
Imzot Koleci, peshkop katolik,
Bajram Veizi,
Fuat bej Toptani dhe
Ymer bej Shijaku.
Shkuan për të biseduar më Esatin dhe u përpoqën të depërtonin edhe një herë në mendimet e tij.

Esat Pashë Toptani vazhdimisht atyre u ka deklaruar se;
1. Serbia i jepte një pension mujor për shkak të simpatisë, që kjo qeveri kishte për të, por se këto shuma nuk ishin aspak një borxh i Shqipërisë;
2. Nuk kishte asnjë konventë ndërmjet vetë Esatit dhe Malit të Zi;
3. Në të kundërtën, ai u kishte premtuar serbëve një korrigjim të kufirit në favor të tyre dhe të bashkimit doganor e ushtarak.

“Esati u bë kaq naiv sa e dorëzoi vetë tekstin e marrëveshjes së tij me Jugosllavinë, ashtu sikurse është paraqitur nga një memorandum i kësaj mbretërie në Konferencën e Paqes;

4. Hasan Rizai në fakt ishte vrarë nga Osman Bali, por ai pretendonte se kjo nuk ishte bërë aspak me urdhër të tij. Nga ana tjetër, kur ai nuk dinte ku ishte dhe xhindosej, betohej të hakmerrej me të gjithë armiqtë e tij politikë, nëse do të arrinte ndonjëherë të shkelte në Shqipëri”, shkruan Mit’hat Frashëri.

“Kjo zhdukje (vrasje) është për të ardhur keq. Së pari se Esad Pasha ishte miku ynë dhe gjithashtu edhe miku juaj (francezëve)” Nikolla Pashiq, kryeministër i Serbisë në gazetën franceze “Le temps”, 1920

Esat Pasha ishte;
Dy herë kryeministër,
Ministër i Brendshëm në qeverinë e Ismail Qemalit,
Ministër i Luftës në qeverinë e Turhan Pashë Përmetit,
Komandant vali i Shkodrës,
Komandant i Xhandarmërisë së Janinës dhe deputet i Sanxhakut të Gjirokastrës.

Esad Pashë Toptani padyshim ishte i implikuar direkt në 10 vrasje.
I akuzuar për 20 vjedhje, grabitje prone e abuzime të këtij lloji.

Në tre raste kishte tradhtuar hapur Shqipërinë duke dhuruar territore në këmbim të parave.

Ishte vënë në shërbim të Italisë, Serbisë, Malit të Zi, Francës, Greqisë, në interes të pushtetit të vet dhe kundër Shqipërisë.

Vrasjen e Esad Pashë Toptanit nuk e mendonte vetëm Avni Rustemi.
“Akti heroik i Avni Rustemit në Paris nuk ishte një atentat i thjeshtë, ai nuk kishte karakter terrorist apo anarkist.
Jo!
Akti i Avni Rustemit kishte një kuptim të madh politik dhe ideologjik.
Plumbat e Avni Rustemit që shtrinë përdhe Pashën e Toptanit mu në zemër të Parisit, ishin sinjal, ishin një kushtrim i atij revolucioni të popullit shqiptar, që po ngrihej kundër feudalizmit”.

Enver Hoxha, në mitingun e zhvilluar në Libohovë më 28 maj 1969 në kujtim të Avni Rustemit. (Libri “Avni Rustemi” faqe 18).

Vendi i Lekës, 13.06.2020