ELVI SIDHERI
Nëse thellohemi sadopak në humbëtirat e sotme të letërsisë shqiptare, atëherë padyshim që ndër zërat e vetëm që akoma arrijnë të jehojnë në këtë botën tonë përkatëse të mishëruar në tiparet njësore të librit të ngjizur e shkruar në gjuhën shqipe, është kthjelltësisht oshëtima e veprës letrare të shkrimtarit të dëshmuar në vijimësi, përmes penës së tij burimore, Kristaq Turtullit.
ZËRA NË HUMBËTIRË përbën grykëderdhjen e radhës të frymëzimit krijues të këtij shkrimtari, njeriut që ka arritur tërësisht në mënyrë të vetvetishme të sendërtojë një skaj të tijin vetjak në xhunglën e koklavitur të letrave shqipe, veçanërisht përgjatë tranzicionit të hutueshëm ku dergjet njëkohësisht letërsia dhe libri shqip, krahas vetë shoqërisë shqiptare, mendësisë së pjesëtarëve të saj, qëndrimit të shqiptarit ndaj jetës, dukurive të saj të llojllojshme, përditshmërisë, dashurisë, dritëhijeve të shumta të shqiptarësisë dhe formës sesi gjithë këto gjëra mund të shndërrohen në letërsi të mirëfilltë.
Kristaq Turtulli ia del mbanë me sukses të plotë që ta përthithë thelbin e çdo rrezatimi të së shkuarës që ende përcakton, shenjon e kushtëzon aktualitetin shqiptar, duke e pasqyruar në një krijim letrar, një roman të përkufizueshëm veç nëpërmjet një ushtrimi të harlisur mendor, shpirtëror, shijehollë, pikërisht ashtu siç është jetësuar frymëzimi i këtij shkrimtari në këtë libër, duke na ofruar një vepër që ta pasuron shijen letrare duke ta lartësuar leximin dhe duke ta rikrijuar përmbi themele krejt të përveçme botëkuptimin kundrejt letërsisë së ravijëzuar brendapërbrenda kontureve të gjuhës shqipe, kornizave dhe trajtave të saj karakteristike.
Të lexosh në përgjithësi krijimet e Kristaq Turtulli domethënë të ndeshesh përherë në ndjesi të këtilla, duke zbuluar të tjera kënde e skuta të panjohura të shtjellimit në shqip të botës letrare, duke u endur dhe depërtuar tutje në thellësitë e shpirtit krijues të këtij shkrimtari që gjithnjë guxon aty ku pakkush, ose askush nuk ka shkelur më parë.
E tëra falë një kureshtje krijuese, një frymëzimi të papërmbajtshëm, të jetësuar përmes një përzgjedhje të epërme të fjalorit shqip, personazheve të gjallë e të përshkruar me përpikëri, sidomos në anën e tyre psikologjike, dhe një mjedisi shqiptar epoke të shkuar, që në tymnajën bardhë e zi, ngërthen sakaq nuancat më të ndezura të rrëfimit të mbrujtur në realizmin magjepsës që i mvishet si lëkurë e dytë veprës së Kristaq Turtullit.
Në këtë roman përvijohen mjeshtërisht ngjarje, situata, zhvillime, nënkuptime, fragmente, grimca njerëzore, politike, ndikime, ndërhyrje, qëndresa, shpirtshitje, kryeneçësi tipikisht shqiptare, tradhëti, vogëlsira e madhështi të rëndomta të shtetit tonë mbi njëshekullor e popullit tonë fort më të lashtë se kaq, që vetëm mendja e autorit, përfytyrimi i tij, aftësia e tij e rrallë sintetizuese, dhuntia e tij për t’i caktuar rolin e duhur gjithkujt e gjithçkaje brenda një romani, çfarëdo nocioni të prekshëm, abstrakt, surrealist, real apo të metaforizuar, arrijnë t’i bëjnë mirëfilli pjesë të këtij romani, duke gjetur çdo veçori vendin e vet natyrshëm, porsi një gjëegjëzë letrare e përkryer, që sapo të lexohet me ëndjen kureshtare të lexuesit, ka për t’i ofruar atij/asaj, një shpërblim të paçmuar gjatë procesit frymëzues të leximit.
Kjo urë e gjatë shteruese, nëpër shtrirjen e të cilës, përmbi lumin e rrjedhshëm të frymës krijuese të Kristaq Turtullit, lexuesi ka për të përshkruar kohë pas kohe vitet e pushtimit fashist gjer në agun e mugët të vendosjes së regjimit monist, falë mbështetjes “dashamirëse” të shokëve jugosllavë, do të na shërbejë neve që do të gëzojmë fatin e lëçitjes së këtij romani të pamungueshëm në raftet tona ballore të librarive shtëpiake, për ta njohur letërsinë shqiptare edhe në këtë kontekst kaq zdritës për kërshërinë tonë letrare, që na dhurohet bujarisht nga ky shkrimtar.
Sagat e Kristaq Turtullit sigurisht nuk ndalen me kaq, ndaj ky libër lipset të lexohet, duke pritur krijimin e ardhshëm.
Elvi Sidheri, shkrimtar, përkthyes.
