Intervista

PHILIP ROTH: “Unë nuk jam më i çmendur”

Nga

30 Maj 2018

486

PHILIP ROTH (1933-2018)

Sidomos bota e letërsisë u ndie e pikëlluar, por krenare, për Korifeun e letërsisë amerikane dhe botërore, Philip Roth (Filip Rot), i cili vdiq të martën e parafundit, më 22 maj 2018.
Në hallin tim, si mirënjohje dhe respekt për veprimtarinë e Tij, u përcaktova të shqipëroj një bashkëbisedim të vitit 2009, meqë mu duk më informativ për ata që nuk kanë pas rast të kenë lexuar diç nga ku Korife letrar, i cili u shqua për rrebelimin e tij kundër traditave fetare të jahudive, edhe pse ishte i prindërve që i përkisnin atij religjioni, u rrebelua edhe kundër imperializmit amerikan, duke qenë veprimtar aktiv kundër luftës në Vietnam, por ishte edhe kundër kapitalizmit vulgar të Amerikës.
Rëndom, Iluministëve të këtij rangu, u ngushtohet hapësira e veprimtarisë, duke i vogëluar deri në anonimitet, por Filipi u imponua me talentin e tij letrar, romanët dhe novelat e të cilit ia dolën të jenë bestseller, jo vetëm në SH.B.A., por edhe deri në Kinë.
LAVDI!

“Unë nuk jam më i çmendur”

[ Bashkëbisedim me shkrimtarin amerikan Philip Roth (Filip Rot) me Martin Scholz, të cilin gazeta gjermane FR e publikoi me titullin: “Unë nuk jam më i çmendur” ]

[Martin Scholc / MS:] – Zotëri Roth, ju nuk keni qenë kurrë në Panairin e Librit të Frankfurtit. Pse?
[Philip Roth / PR:] – Sepse nuk më pëlqejnë ngjarje të tilla të mëdha. Unë kam zbritur disa herë në aeroportin e Frankfurtit, por vetëm sa kam ndërruar aeroplanët aty. Në Gjermani nuk kam qënë asnjëherë.
[MS:] – I jeni shmangur Gjermanisë?
[PR:] – Jo, ka ndodhur rastësisht kështu, që kurrë të mos isha atje.
[MS:] – Në prag të Panairit të Librit në Frankfurt pati ndodhur një skandal, pasi organizatorët u detyruan të anulojnë ftesat për dy autorë kinezë, kritikë të regjimit, për shkak të presionit nga Pekini. Ata duhej të merrnin pjesë në një panel diskutimi. A ka shkaktuar turbullira edhe në Nju-Jork ajo ndodhi?
[PR:] – Jo. Këtë e dëgjoj për herë të parë nga ju.
[MS:] – Çfarë ju vjen ndër mend kur dëgjoni se një forum ndërkombëtar i intelektualëve dhe i shkrimtarëve të vetëvullnetshëm nëpërkëmb lirinë e shprehjes?
[PR:] – Kjo nuk është gjë e mirë. Pra, kështu nuk duhet të sillen me shkrimtarët, sidomos në një panair libri.
[MS:] – Ky rast ka ngritur çështjen e guximit dhe të zuzërisë së intelektualëve në Gjermani. Edhe “University Press”, Yale, kohët e fundit ka shkaktuar pakënaqësi, kur ka refuzuar t’i fusë në një libër, si ilustrim, karikaturat daneze për Muhamedin, skandal i cili ka shkaktuar revoltë të përbotshme. Ky refuzim ka ndodhur nga frika se do të provokohet bota islamike.
[PR:] – Ky shembull nuk më bën optimist, sa i përket lirisë së artit dhe letërsisë këto ditë. Nga ana tjetër, botuesi ka frikë nga kriminelët agresivë ekstremistë. Ndoshta ka të drejtë. Njerëzit e ndërmarrjes botuese kanë frikë për jetën e tyre, për jetën e të dashurve të tyre. Unë nuk mund të moralizoj duke u caktuar atyre rregulla të sjelljes. Situata është komplekse. Kush mund ta dëshironte atë lloj censure? Salman Rushdie dikur pati thënë: “Pa të drejtën për të fyer, në parim, nuk ka asnjë liri të shprehjes”. Unë jam plotësisht i të njëjtit mendim. Vetëm unë nuk do të isha kokëfortë, që ta bëja këtë konstatim,se domosdoshmërish, pa fyerje nuk paskësh më liri të shprehjes.
[MS:] – A keni njohuri për letërsinë kineze?
[PR:] – Aspak. Edhe pse unë kam dëgjuar për këtë kolegun kinez, i cili fitoi vjet çmimin “Nobel” dhe jeton në ekzil në Francë, por e kam harruar emrin e tij. Si quhej ai?
[MS:] – Ju e keni fjalën për Gao Xingjen?
[PR:] – Tamam. Megjithatë, ai nuk është publikuar në SHBA. Sidoqoftë, unë nuk e kam lexuar. Por veprat e mia janë botuar kohët e fundit në Kinë. Ndër të tjera: “Mangësia njerëzore”, “Idilika amerikane”, “Kafsha e vdekur”. Por jo “Bashkëshorti im, komunisti” – ky titull nuk ka kuptim në Kinë (qesh).
[MS:] – Të flasim për politikën amerikane: Disa vjet më parë, artistët e majtë në SHBA krahasuan Bushin me Hitlerin. Ndërsa këto ditë, zërat konservatorë po e diskualifikojnë Obamën si Hitleri, sepse ai po përpiqet të bëjë një reformë në shëndetësi, nga e cila përfitojnë të gjithë amerikanët. Pse bashkatdhetarët tuaj përdorin kaq lehtësisht tokmakun Hitler kur kritikojnë presidentët e tyre?
[PR:] – Shembujt e fundit mua më shokojnë më pak se ju. Sepse krahasimet e Obamës me Hitlerin vijnë nga e djathta ekstreme. Këta njerëz nuk janë të njohur si të arsyeshëm. Shumica e tyre as nuk e dinë se kush ishte Hitleri. Ta karakterizosh dikë për Hitler është fyerja më e keqe në këtë vend. Pse tani reagojnë në mënyrë kaq histerike të djathtit? Sepse ata nga natyra janë gjithmonë histerikë. Ata vërsulen histerikisht mbi çdo projektligj të Obamës. Në reformën e përkujdesjes shëndetësore, ata kanë frikë se shteti do t’u diktojë atyre në të ardhmen, për cilat sigurime do të kenë nevojë. Kjo është naive, sepse thjesht nuk është e vërtetë.
[MS:] – Komentuesit seriozë politikë, si Marvin Kalb, megjithatë, besojnë se mosmarrëveshja e përshkallëzuar mbi reformën në shëndetësi tashmë do ta ketë dëmtuar rëndë presidencën e Obamës, aq rëndë,sa që është i pakonceptueshëm mandati i tij i dytë.
[PR:] – Kjo është e pakuptimtë. Obama, megjithatë, është dinamik, plot energji. Ne, amerikanët, nuk jemi ambientuar me kësi presidenti. Paraardhësi i tij kurrë nuk u shfaq në publik, pothuajse nuk është parë fare. Ai nuk komunikoi me shtypin, por qëndroi i fshehur diku. Në të kundërtën, Obamës i pëlqen të jetë i pranishëm. Ai pëlqen të jetë publik, bisedon me njerëzit që e votuan. Unë jam i sigurt se ai do të jetë në gjendje të bëjë një reformë në shëndetësi. Fatkeqësisht nuk do të jetë reformë e madhe, që do të na duhej. Por, gjithashtu, nuk është rasti që ai duhet të merret vetëm me këtë çështje për tri vitet e ardhshme – vetëm sepse e djathta tani krijon përshtypjen se nuk ka çështje tjetër. Të pranosh këtë do të ishte me të vërtetë çmenduri.
[MS:] – Pse nuk shkruan kundër kësaj histerie, ta zëmë në “The New York Times”?
[PR:] – Sepse mendimi im për atë çështje nuk i intereson askujt. Ne, shkrimtarëve, nuk na jepet ndonjë rëndësi e veçantë në SHBA.
Kolegu juaj, Jon Irving, gjithashtu është ankuar se shkrimtarët e SHBA-së, kur shprehen politikisht, do të përçmohen nga mediet. Për njerëzit inteligjentë në Shtetet e Bashkuara është e këshillueshme që të mos tregohen të zgjuar.
[PR:] – Këtë e ka thënë Gjoni?
[MS:] – Po, ai e ka thënë.
[PR:] – Epo Gjoni ka të drejtë.
[MS:] – A mund të shpjegoni, pse shoqëria juaj vlerësohet aq pak në SHBA?
[PR:] – Në qoftë se debatet politike gumëzhinë në pjesën tjetër të botës apo në SHBA, në mediet e këtushme nuk do të dilnin asnjëherë me idenë, për ta pyetur një shkrimtar amerikan për mendimin e tij.
[MS:] – Pse ndodh kështu?
[PR:] – Nuk e di. Ne shkrimtarët thjesht nuk kemi prestigj të lartë këtu.
[MS:] – Kolegë si Umberto Eco, Salman Rushdie ose Bernard Henry Levy janë të pranishëm rregullisht në “New York Times”.
[PR:] – “Times” pyet europianët, por jo shkrimtarët amerikanë. Për shembull, kur Bill Clinton kishte disa probleme me një praktikante, shpresoja që dikush në këtë vend do t’i telefononte John Updike. Ai ka shkruar libra të shkëlqyeshëm për seksin dhe pushtetin, mund të thuash se ai ishte autoritet në këtë fushë. Do të ishte më e natyrshme të lejohej ai të shkruante për aferën Lewinsky. Nuk ka ndodhur. Miliona fjalë u shkruan për Monica Lewinsky-n, por jo nga shkrimtarët.
[MS:] – John Irving madhëron debatin politik që kanë nxitur Bël dhe Grass në Gjermani.
[PR:] – Unë mund ta ndiej. E befasishme që po ma përmendni Grasin, meqë mua sot më ka ardhur përkthimi i ri në anglisht i romanit “Tin Drum” (“Daullja e llamarintë”). Libri është ribotuar me rastin e 50-vjetorit të botimit të parë. Përkthimi i vjetër është ende në shtëpinë time në Connecticut. Do të filloj të lexoj vetëm kur të kem para të dyja variantet, meqë dua t’i lexoj paralelisht, sepse dua t’i krahasoj. Unë jam shumë kureshtar për këtë.
[MS:] – Çfarë ju magjeps në “Daullen e llamarintë”?
[PR:] – Mbaj mend leximin e librit për herë të parë. Ishte krejt i ndryshëm nga çdo gjë që njihja deri atëherë. Më ka tronditur. Nuk më kujtohet të kem lexuar diçka të tillë ndonjëherë. Në fillim nuk dija çfarë qëndrimi të mbaja. Por unë e kam përthithur me kënaqësi atë ndryshim ekstrem.
[MS:] – Admirimi juaj nuk vuajti për shkak të rrëfimit të vonuar të Gynter Grasit, që ishte anëtar i SS-it?
[PR:] – Jo. Pyetja interesante është: pse ai priti kaq gjatë për këtë reflektim? Një vendim i tillë duhet të ketë të bëjë me shoqërinë në të cilën jeton. Por unë nuk kam asnjë qëndrim ndaj kësaj tematike.
[MS:] – Gras tani shpesh shkruan për plakjen, ashtu si ju. Ndërsa ju, në romanin tuaj “Dalja e shpirtit” (origjinal: “Exit Ghost”) rrëfeni plakjen e protagonistit tuaj Cuckerman, si një i mbijetuar nga kanceri, që nuk e mban dot as shurrën dhe është impotent, Grasi rrëfen për potencën e përjetshme. Në poemën “Zbrazje e vrullshme” (origjinal: “Heftige Stëße”), ai shkruan se sa i lumtur është, që penisi i tij, “në gatishmëri të përhershme”, është ende i ngritur…
[PR:] – Ai shkruan sa i lumtur është, që ende paskësh ereksion?
[MS:] – Po.
[PR:] – Aha! Shikoni, kur fillova të shkruaja “Dalja e shpirtit” (“Exit Ghost”), unë zgjodha kancerin e prostatës si tematikë, sepse është shumë e zakonshme te meshkujt e moshuar. Në rrethin tim personal të miqve, gjashtë njerëz kohët e fundit kishin kancerin e prostatës. Njëri ishte impotent pas operacionit, të tjerët ishin impotentë dhe inkontinent. Njëri vdiq. Doja ta përshkruaja këtë sëmundje si një fenomen social. Për gratë, kanceri i gjirit është traumë e madhe, për meshkujt është kanceri i prostatës.
[MS:] – Plakja është tani një temë e madhe në botën letrare.
[PR:] – Vërtet? Kush tjetër pos meje dhe Grasit shkruan për plakjen?
[MS:] – Të paktën në Gjermani po shtohen çdo vit. Jo vetëm shkrimtarët, por edhe politikanët, aktorët, atletët, po shkruajnë rreth plakjes. Titujt janë: “Unë jam plak dhe kjo është gjë e mirë”, “Fit në 70”, “Të jetosh në bashkësinë e të moshuarve”, thuhet se tani 80-vjeçarët janë 60-vjeçarët e rinj…
[PR:] – Kuptoj. Dhe 60-vjeçarët janë 40-vjeçarë të rinj, 40-vjeçarët 20-vjeçarë të rinj, dhe 20-vjeçarët janë… Vërtet, çfarë janë? Zero, nul më ngjajnë. Sipas perceptimit tim modest, unë jam i vetmi në SHBA që shkruan për plakjen. Një koleg kohët e fundit më dërgoi një ese, që e kishte shkruar për një revistë, në të cilën trajtonte plakjen dhe vdekjen. Kjo është e gjitha.
[MS:] – Tingëllon sikur ju jeni më europian sesa homologët tuaj amerikanë, në këtë përzgjedhje tematike.
[PR:] – Ta themi kështu: Unë jam më i plakur se shumica e kolegëve.
[MS:] – A është tabu të shkruhet për plakjen në SHBA?
[PR:] – Nuk e di nëse do ta quaja një tabu. Por është e çuditshme që plakja nuk është një temë e madhe për ne. Në fund të fundit, ka gjithnjë e më shumë njerëz në SHBA, që janë ende fizikisht dhe mendërisht të aftë në një pleqëri të thellë. Pra, ne kemi kapacitetin për të shkruar për pleqërinë.
[MS:] – A ju kujtohet diçka pozitive në lidhje me plakjen?
[PR:] – Kjo do të ishte e vështirë për mua. Shikoni, kujtesa ime afatshkurtër nuk është më aq e mirë, unë kam pasur gjithmonë një kujtesë shumë të mirë. Pastaj intervenimet mjekësore, të cilat m’u vërsulen krejt papritmas. Gjëja më e keqe është, që shumë të njohur po vdesin. Vetëm në tri vitet e fundit gjashtë shokë kanë vdekur, shumica ishin më të moshuar se unë. Kjo është hidhëruese, mua po më mungojnë shumë. Dhe tani nuk kam shumë shokë. Nuk po mund ta kompensoj humbjen e gjashtë prej tyre në një kohë kaq të shkurtër. Vëllai im, anëtar i fundit i familjes sime, vdiq katër muaj më parë. Një kushëri, me të cilin unë u ndjeva thellësisht i lidhur, vdiq tetë muaj më parë. Gjithmonë po them: Unë jam një anëtar i klubit “një funeral në muaj”, sepse unë, në fakt, po shkoj në një varrim një herë në muaj. Kjo është e keqe. Që ta dini, thjesht nuk e prisja plakjen.
[MS:] – E keni sfiduar?
[PR:] – Natyrisht gjithkush e di se do të plaket. Por nuk e llogarisin atë me të vërtetë. Si fëmijë, dija që gjyshërit do të vdisnin. Kur isha 50 vjeç, prindërit vdiqën. Dhe kurrë nuk më ka shkuar nëpër mend se vëllai im ndonjëherë do të vdiste. Nuk mund ta imagjinoja një botë pa të. Më mungon shumë. Plakja është një këndellje e madhe.
[MS:] – Z. Roth, njëri nga librat tuaj titullohet “Rileximi i librave të tu dhe të huaj”. Dyzet vjet pas botimit të tij të parë, “Ankesat e Portnoys”, roman, i cili ju ka bërë të famshëm dhe famëkeq, tashmë po prezantohet në një përkthim të ri në gjermanisht. Nëse në origjinal do të publikohej tani për herë të parë, a mendoni se historia e një çifuti amerikan, i obsesionuar nga seksi, i cili njëherë ka masturbuar edhe në një mëlçi të papërpunuar, do të provokonte edhe sot këtë britmë të zemërimit, si në vitin 1969?
[PR:] – Sot kjo nuk do të ishte më një skandal. Për të kuptuar valët shokuese që pati shkaktuar libri atëherë, duhet të keni parasysh kohën e atëhershme. Ishte fundi i një dekade, e cila qe dominuar nga kundërshtimi i autoriteteve dhe përçmimi i rendit publik. Shoqëria agravoi në turbulenca, kudo përçmoheshin rregullat tradicionale. Dhuna që shoqëronte protestat kundër Luftës së Vietnamit ishte e madhe. Kalëroja mbi kurorën e shkumës së valës së viteve ’60, pak para se të godiste bregun, por unë nuk isha i vetëdijshëm për të në atë kohë. U ndërgjegjësova në retrospektivë. Askush kurrë nuk kishte shkruar në këtë mënyrë për masturbim apo nuk kishte rrëfyer në mënyrë kritike për familjet hebraike në Amerikë. Askush nuk e kishte trajtuar në mënyrë aq tronditëse. Sot unë nuk do të mund të shkruaja si atëherë, madje as edhe nëse do të përpiqesha seriozisht. Unë nuk jam më aq i çmendur, siç isha dikur. Fatkeqësisht!
[MS:] – Në “News week”, ju kanë prezantuar ende si “The Portnoyguy” (çun i Portnojt).
[PR:] – E shihni. I kam shkruar 26 libra që nga Portnoji. Dhe unë ende vazhdoj të jem i njëjti për shumë njerëz. Famëmadh-Famëkeq.
[MS:] – Një rabin i Nju-Jorkut pati ulëritur atëherë: “Detyrojeni këtë njeri të heshtë”. A janë qetësuar marrëdhëniet tuaja me komunitetet hebraike në SHBA që atëherë?
[PR:] – Rabini ishte brutal. Kjo është e vërtetë. Por, jo gjithkush nga bashkësia hebraike ishte kundër meje në atë kohë. Disa mendonin se libri ishte i mrekullueshëm, të tjerë e shihnin atë si një skandal, shpifnin se i kisha turpëruar hebrenjtë në Amerikë. Kjo ishte e tëra, mot i tejkaluar, tashmë i harruar.
[MS:] – Që do të thotë se ju kanë falur?
[PR:] – Ndërkohë unë po fitoj edhe çmime letrare nga hebrenjtë. Të rinjtë e sotëm nuk mund t’i mirëkuptojnë dot reagimet e atëhershme. Përkundrazi, shumë e vlerësojnë këtë libër si një goditje çliruese, sepse unë çmitizova stereotipin e familjes së përsosur hebraiko-amerikane.
[MS:] – Në “Portnoy” ju diskredituat vulgaritetin, duke përdorur seksin si temë, ndërsa në të vërtetë, ju e shfrytëzuar atë për të ndriçuar edhe tematika të tjera, si: religjionin, politikën, historinë ose shoqërinë. Ju jeni ende duke e përdorur atë metodë, por si katalizatorë po ju shërbejnë tema të tjera …
[PR:] – Ajo që shkruaj sot nuk krahasohet dot me librat e mëparshëm. Unë shkrova atëherë me një energji tjetërsoj. Kur kam shkruar “Portnoy”, temat e përmendura ishin interesante dhe të rëndësishme për mua. Sot, për mua janë të rëndësishme tema të tjera: plakja dhe vdekja.
[MS:] – Z. Roth, po bashkëbisedojmë për më shumë se një orë dhe ende nuk kemi folur për çmimin “Nobel”. Ndiheni i lehtësuar?
[PR:] – Thënë sinqerisht, po. Por mënyra si e formuluat pyetjen tuaj, ndoshta nuk do të përfundojmë me kaq. Vërtet, a duhet ta diskutojmë këtë temë?!
[MS:] – Nuk jemi të detyruar. Është e dukshme që shumica e kritikëve letrarë europianë ju ka lavdëruar vazhdimisht si autori më i çmuar amerikan, që e keni merituar shumë për të marrë këtë çmim. Nuk ju indinjon anashkalimi?
[PR:] – Si të mos më interesojë se çfarë dëshirojnë kritikët për mua?! Hëmmm. Që ta dini, literatura nuk është garë kuajsh. Por çmimi “Nobel” po inskenohet si garë kuajsh. Dhe prandaj unë nuk mendoj për të.
[MS:] – Horace Engdahl, njëri prej anëtarëve të Komitetit “Nobel”,pati nxitur pakënaqësi, kur tha se shkrimtarët amerikanë nuk do të jenë të denjë për këtë çmim edhe për një kohë të paparashikueshme, sepse ata janë të mpleksur shumë me kulturën masovike amerikane.
[PR:] – Natyrisht, unë gjithashtu, kam lexuar edhe për këtë. Por mund të them: ai është i informuar keq.