Dokumentet zbulojnë diskutimet private pas heshtjes së Papa Pius XII, rreth deportimit nazist të hebrenjve të Romës në vitin 1943 dhe mbështetjes së Vatikanit pas luftës, për rrëmbimin e dy djemve hebrenj, prindërit e të cilëve kishin humbur në Holokaust.
Historia nga David I. Kertzer, TheAtlantic.com, 27 gusht 2020 – Përktheu Arben Çokaj
Në fillim të vitit 1953, fotografia e një murgeshe të shquar që u arrestua, u shpërnda në faqet e para të gazetave franceze. Gjatë disa javëve të ardhëshme, klerikë të tjerë francezë – murgjit dhe murgeshat – gjithashtu do të arrestoheshin. Akuza: rrëmbimi i dy djemve të rinj hebrenj, Robert dhe Gérald Finaly, prindërit e të cilëve ishin zhdukur në një kamp vdekjeje nazist. Çështja shkaktoi polemikë të ashpër publike. Le Monde, tipike për pjesën më të madhe të mediave franceze, i kushtoi 178 artikuj në gjysmën e parë të vitit historisë së dy vëllezërve – të pagëzuar fshehurazi nën drejtimin e një gruaje katolike, që ishte kujdesur për ta – dhe përpjekjeve të dëshpëruara nga të afërmit e mbijetuar për t’i marrë përsëri. Ishte një luftë, që vuri përballë komunitetin hebre të Francës, kaq shumë të shkatërruar nga Holokausti, kundër hierarkisë katolike të vendit, e cila këmbëngulte se djemtë ishin tani katolikë dhe nuk guxonin të rriteshin nga hebrenjtë.
Ajo që nuk dihej në atë kohë – dhe çfarë, në fakt, nuk mund të dihej deri në hapjen, në fillim të këtij viti, të arkivave të Vatikanit që mbulonte papatin e Piut XII – është roli kryesor që Vatikani dhe vetë Papa luajtën në dramë e rrëmbimit. Vatikani ndihmoi përpjekjet e drejtpërdrejta nga autoritetet lokale të Kishës, për t’i rezistuar vendimeve të gjykatës Franceze dhe për t’i mbajtur të fshehur djemtë, ndërsa në të njëjtën kohë fshehu me kujdes, rolin që Roma po luante prapa skenave.
Ka më shumë. Në qendër të kësaj drame ishte një zyrtar i kurisë së Vatikanit, i cili, siç e dimë tani nga dokumentet e tjera të zbuluara rishtas, ndihmoi të bindte Papën Pius XII të mos fliste në protestë, pasi gjermanët mblodhën dhe dëbuan hebrenjtë e Romës në 1943 – “hebrenjtë e papës”, siç u ishte referuar shpesh hebrenjve në Romë. Heshtja e Pius XII gjatë Holokaustit ka ngjallur debate të hidhura për Kishën Katolike Romake dhe hebrenjtë. Memorandumet, të zhytura në gjuhë antisemitike, përfshijnë diskutime në nivelin më të lartë, nëse Papa duhet të paraqesë një protestë zyrtare kundër veprimeve të autoriteteve naziste në Romë. Ndërkohë, konservatorët në Kishë vazhdojnë të bëjnë presion për kanonizimin e Pius XII si një shenjtor.
David I. Kertzer: Çfarë do të zbulojnë arkivat sekrete të Vatikanit
Dokumentet e sapo-disponueshme të Vatikanit, të raportuara këtu për herë të parë, ofrojnë njohuri të reja në pyetjet më të mëdha, se si Vatikani mendoi dhe reagoi ndaj vrasjes masive të hebrenjve të Evropës, dhe në mendjen e Vatikanit menjëherë pas luftës për Holokaustin, popullin hebre, dhe roli dhe prerogativat e Kishës Katolike Romake si një institucion.
I. Një Pagëzim i Fshehtë
Fritz Finaly, një mjek, ishte 37 vjeç dhe gruaja e tij, Anni, ishte 28 kur gjermanët erdhën për ta. Pasi ishin arratisur nga Austria, pas aneksimit të saj nga Gjermania Naziste, në 1938, ata kishin shpresuar të iknin në Amerikën e Jugut, por si kaq shumë hebrenj të dëshpëruar në atë kohë e kishin të pamundur të gjenin kalimin atje. Duke u vendosur në 1939 në një qytet të vogël pak larg Grenoble, në Francën juglindore, ata bënë çmos për të bërë një jetë për veten e tyre, megjithëse aftësia e Fritz për të praktikuar mjekësinë u pengua nga ligjet antisemitike të instaluara nga qeveria Vichy e kolaboracionistit Marshall Philippe Pétain pas Pushtimi gjerman të Francës më 1940. Në 1941, lindi Roberti, fëmija i parë i Finalys, i ndjekur nga Gérald 15 muaj më vonë. Përkundër një fushate zyrtare në rritje kundër hebrenjve në Francë, Finalys i bënë të dy djemtë me rrethprerje, në përputhje me ligjin hebre, tetë ditë pas lindjes.
Në shkurt 1944, të vetëdijshëm për intensifikimin e grumbullimeve të hebrejve në Gestapo në zonën e tyre, Finalys vendosën dy djemtë e tyre të vegjël në një çerdhe në një qytet afër. Ata i besuan vendndodhjen e djemve shoqes së tyre Marie Paupaert, duke i kërkuar asaj që të kujdeset për fëmijët, në rast të arrestimit të tyre. Katër ditë më vonë, gjermanët i morën Anni dhe Fritz. Çifti u transportua në Auschwitz, për të mos u parë më kurrë.
E tmerruar nga ajo që u kishte ndodhur miqve të saj dhe nga frika se mos gjermanët do të vinin në kërkim të fëmijëve, Marie i çoi Robertin dhe Gérald në manastirin e Notre-Dame de Sion, në Grenoble, me shpresën se murgeshat do t’i fshihnin. Duke i konsideruar fëmijët shumë të vegjël për t’u kujdesur, motrat i çuan në shkollën e çerdheve komunale, drejtoresha e së cilës, Antoinette Brun, e moshës së mesme dhe e pamartuar, pranoi të kujdesej për ta.
Pak më pak se një vit më vonë, në fillim të shkurtit 1945, me Francën tani nën kontrollin e Aleatëve, motra e Fritz Finaly Marguerite, e cila kishte gjetur strehim në Zelandën e Re, i shkroi kryetarit të qytetit jashtë Grenoble, ku kishte jetuar Fritz për të mësuar fatin të vëllait dhe familjes së tij. Kur dëgjoi se çfarë kishte ndodhur, ajo menjëherë siguroi lejet e imigracionit për dy djemtë, që të bashkoheshin me të në Zelandën e Re. Marguerite i shkroi Brun për ta falënderuar atë për kujdesin e nipave të saj dhe për të kërkuar ndihmën e saj në rregullimin e udhëtimit të tyre. Për zhgënjimin e Marguerite, përgjigjja e Brun ishte evazive dhe nuk bëri asnjë tregues se ajo do të ndihmonte kthimin e fëmijëve në familjen e tyre. Në të njëjtën kohë, duke fshehur njohuritë e saj për ekzistencën e ndonjë të afërmi Finaly, Brun bëri që një gjykatës vendas ta emërojë atë kujdestaren e përkohshëm të djemve, tani 3 dhe 4 vjeç. (Një kronologji e mirë e ngjarjeve themelore të çështjes Finaly, siç dihet më parë, gjendet në historinë franceze Catherine Poujol në “Petite Chronique de L’affaire des Enfants Finaly”, botuar nga revista Archives Juives në 2004.)
Vitin pasues, familja bëri një përpjekje tjetër që Robert dhe Gérald të ktheheshin, këtë herë duke u përballur personalisht me Brun. Përveç Marguerite, Fritz kishte edhe dy motra të tjera – njëra, Hedwig Rosner, jetonte në Izrael dhe tjetra, Louise, si Marguerite, jetonte në Zelandën e Re. Fritz kishte gjithashtu një vëlla më të madh, Richard, i cili kishte mbetur në Vjenë dhe ishte zhdukur në Holokaust. Por gruaja e Richard, Auguste, kishte ikur në siguri në Britani. Auguste tani udhëtoi për në Grenoble dhe në mëngjesin e 25 tetorit 1946, ajo u shfaq në pragun e Brun. Kishte qenë dëshira e Fritz, kunata e tij i tha Brunit, se nëse diçka do t’i ndodhte atij dhe Annit, motrat e tij do të kujdeseshin për djemtë. Ajo u lut me Brun për të treguar keqardhje për një familje, që ishte shkatërruar keq kohët e fundit. Për tronditjen e Auguste, Brun u bë armiqësore. “Për të gjitha lutjet dhe përgjërimet e mia,” kujtoi tezja e djemve më vonë, “ajo kishte vetëm një përgjigje të pamëshirshme dhe vazhdimisht përsëriste: ‘Hebrenjtë nuk janë mirënjohës’. Ajo kurrë nuk do t’i kthente djemtë, tha ajo.”
Lexoni: Pse disa katolikë mbrojnë rrëmbimin e një djali hebre
Për shumë muaj të tjerë, Marguerite provoi çdo rrugë që mundi që të merrte nipat e saj. Ajo i dërgoi lutje kryetarit të bashkisë lokale në Francë, ministrit të jashtëm francez dhe Kryqit të Kuq. Me nxitjen e Marguerite, peshkopi i Auckland i dërgoi një kërkesë peshkopit të Grenoble përmes kryepeshkopit të Westminsterit, duke i kërkuar atij të shqyrtonte çështjen. Në përgjigjen e tij, në korrik 1948, peshkopi shpjegoi se ai kishte pasur një bisedë të gjatë me Brun, por ajo mbeti e vendosur në refuzimin e saj për t’ia dhënë fëmijët familjes së tyre. Ai nuk bëri asnjë ofertë ndihme vetë, mbase i ndikuar nga fakti se ai kishte mësuar atë që askush në familje nuk e dinte akoma: Katër muaj më parë, Brun i kishte pagëzuar dy djemtë, që do të thotë se sipas ligjit të kanunit ata tani do të konsideroheshin nga Kisha Katolike Romake të jenë Katolikë dhe nën doktrinën e Kishës, prej një kohe të gjatë nuk mund t’u ktheheshin të afërmve të tyre Hebrenj. Kur familja mësoi për pagëzimin, ata iu drejtuan për ndihmë një shoku hebre familjar që jetonte në Grenoble, Moïse Keller. Të irrituara nga vështirësia për të luftuar në mënyrë efektive për kauzën e tyre nga ana tjetër e botës, motrat në Zelandën e Re vendosën se do të ishte më mirë, nëse motra e Fritz në Izrael, Hedwig Rosner, të merrte drejtimin.
Me ndihmën e Keller, familja Finaly e çoi çështjen në gjyq, por gjatë viteve të ardhshme Brun vazhdoi të mos pranonte t’i bindej një serie urdhrash gjyqësorë, që i jepnin Rosner kujdestarinë e nipave të saj. Megjithëse shtypi katolik më vonë do ta paraqiste Brun si një nënë zëvendësuese për djemtë, gjatë gjithë këtyre viteve fëmijët nuk jetonin me të, por në një shumëllojshmëri institucionesh katolike. Roberti dhe Gérald më vonë treguan se e kishin parë Brun vetëm disa herë në vit, për vizita të shkurtra. Duke mbrojtur djemtë nga autoritetet, deri në 1952 murgeshat që ndihmonin Brun kishin rregulluar t’i vendosnin nën emra të trilluar në një shkollë katolike në Marsejë. Në atë kohë, djemtë ishin 10 dhe 11 vjeç.
Një dokument i Vatikanit, i sapo zbuluar që vjen nga burime të Kishës në Grenoble ofron pasqyrë për këto muaj, duke vënë në dukje se në korrik 1952 një gjykatë lokale kishte konfirmuar kujdestarinë e Hedwig Rosner ndaj nipave të saj dhe urdhëroi Brun që t’i jepte djemtë te përfaqësuesi i Rosner, Moïse Keller. Përsëri Brun refuzoi. Dokumenti i Vatikanit vëren, “Qëndrimi i saj, i nxitur nga ndërgjegjia e saj, nga fakti se djemtë janë të krishterë, miratohet nga Shkëlqesia e Tij Kardinali Gerlier” – kryepeshkopi i Lionit, kryepeshkopata e së cilës është pjesë e Grenoble. Edhe në këtë kohë, Nëna Antonine, eprorja e shkollës me konvikt, e lidhur me manastirin Notre-Dame de Sion, mori rolin kryesor në mbajtjen e fëmijëve të fshehur. Ajo u mbështet, sipas tregimit të dhënë nga Grenoble për papën, “nga direktivat e Shkëlqesisë së Tij Kardinalin Gerlier“.
Në nëntor 1952, gjykata lokale franceze vendosi të mbajë urdhrin e saj, që Brun të paraqesë djemtë Finaly, në pritje të një vendimi nga Gjykata e Apelit në Grenoble, e planifikuar për në janar 1953. Në këtë kohë, Kardinali Gerlier po bëhej i shqetësuar për pozicionin, në të cilin ai e gjeti veten. Shtypi e kishte kapur historinë. Tani, ndërsa i shkroi papës në mes të janarit 1953, në një letër të gjetur në arkivat e sapohapura të Vatikanit, ai kishte frikë se cili do të ishte reagimi i shtypit, nëse gjykata e apelit vendoste kundër Brun dhe Kishës: “Serioziteti i problemit rezulton veçanërisht nga fakti se një agjitacion i thellë i opinionit publik po krijohet dhe po rritet rreth kësaj çështjeje. Shtypi hebre, shtypi antikristian dhe shumë prej gazetave kryesore neutrale, po e kapin këtë pyetje. Komunistët e Grenoble po përfshihen gjithashtu.”
Kryepeshkopi më pas erdhi në pyetjen kryesore, për të cilën po i drejtohej papës dhe Zyrës së Shenjtë për udhëzim: “Në këto kushte, a duhet këshilluar që dikush të refuzojë, çfarë të ndodhë, të kthejë fëmijët, të cilët i përkasin Kishës nga pagëzimi i tyre dhe besimi i të cilit, sipas të gjitha gjasave, mezi do të ishte në gjendje t’i rezistonte ndikimit të mjedisit hebre, nëse do të ktheheshin?” Çështja, përfundoi kryepeshkopi, është “jashtëzakonisht urgjente“.
Getty / Paul Spella / The Atlantic
Zyra e Shenjtë, një nga kongregacionet kryesore që përbëjnë curia romake, u themelua si Kongregata e Inkuizicionit Romak dhe Universal në shekullin e 16-të si pjesë e betejës së Kishës kundër herezisë. Në fillim të shekullit të 20-të, kur u referua thjeshtë si Zyra e Shenjtë, ajo vazhdoi të funksiononte si organi i Vatikanit përgjegjës për sigurimin e aderimit në doktrinën zyrtare të Kishës. Ai do të ndryshojë emrin e tij edhe një herë në 1965 dhe tani njihet si Kongregacioni për Doktrinën e Besimit. Për shekuj me radhë, një nga funksionet e tij ishte të siguronte që fëmijët hebrenj të pagëzuar, të mos binin në mëkatin vdekjeprurës të apostazisë, duke u kthyer në besimin e tyre hebre. Megjithëse u konsiderua e paligjshme në rrethana normale të pagëzosh një fëmijë kundër dëshirave të prindërve, pasi një fëmijë u pagëzua, qoftë në mënyrë të ligjshme apo të paligjshme, pagëzimi i konsideruar i vlefshëm dhe doktrina e Kishës duhej të ndiqej.
Lexoni: A mundet Vatikani t’i mbijetojë epokës së mediave dixhitale?
Një shekull më parë, një rast tjetër i tillë kishte tërhequr vëmendjen e botës. Në 1858, Zyra e Shenjtë dhe Papa në atë kohë, Pius IX, mësuan se një djalë hebre 6-vjeçar në Bolonjë, Itali, ishte pagëzuar fshehurazi nga shërbyesja e krishterë analfabete e familjes, e cila tha se kishte frikë se djali ishte duke vdekur. Ata udhëzuan policinë e Shteteve Papnore, pjesë e së cilës ishte Bolonja, për të kapur fëmijën, emri i të cilit ishte Edgardo Mortara. Djali u dërgua në një institucion të Kishës në Romë i krijuar për konvertimin e hebrenjve dhe myslimanëve. Ndërsa hebrenjtë në të gjithë tokat në të cilat papa sundonte si mbret kishin jetuar prej kohësh me frikën e një fati të tillë për fëmijët e tyre, kohët po ndryshonin dhe rrëmbimi i Edgardo nisi një protestë mbarëbotërore. Pavarësisht presionit, papa refuzoi që fëmija të lirohet. Në fund të fundit, Edgardo Mortara u bë një murg, duke udhëtuar nëpër Evropë dhe Amerikë, ndërsa predikonte në disa gjuhë dhe përpiqej të konvertonte hebrenjtë. (Unë e rrëfeva këtë histori në një libër të vitit 1997, Rrëmbimi i Edgardo Mortarës dhe mbulova një aspekt tjetër të çështjes në një artikull të Atlantikut të vitit 2018.) Në mënyrë tronditëse, pozicioni i Kishës për pagëzimin mbetet i pandryshuar edhe tani: “Një foshnjë e prindërve katolikë ose madje e prindërve jo-katolikë pagëzohet në mënyrë të ligjshme në rrezik vdekje edhe kundër vullnetit të prindërve.”
II. “Vështirësitë e Padiskutueshme të Shkaktuara nga Judaizmi”
Çështja Finaly nuk ishte ndryshe nga ajo e Edgardo Mortara. Të dy përfshinin pagëzimin e fëmijëve të vegjël hebrenj, pa njohuri familjare. Të dy përfshinin doktrinën e Kishës që mbahej prej kohësh se fëmijë të tillë, tani konsiderohen katolikë, nuk guxojnë të rriten nga familjet hebreje. Megjithatë, në mes të shekullit të 20-të në Evropë, pas Holokaustit, shumëçka kishte ndryshuar. Pothuajse dy të tretat e hebrenjve të Evropës sapo ishin vrarë. Mijëra jetimë hebrenj u shpërndanë nëpër kontinent. Shumë prej tyre ishin fshehur në kuvende, manastire dhe kisha, si dhe në familjet katolike. Në qershor të vitit 1945, organizata kryesore franceze për ndihmën e fëmijëve vlerësoi se vetëm në Francë rreth 1,200 fëmijë hebrenj mbetën në familje ose institucione jo-hebreje. Mendohej se një numër shumë më i madh ishin shpërndarë në të gjithë Poloninë, Hollandën dhe vendet e tjera. (Historiani kanadez Michael Marrus dha një pasqyrë të mirë të situatës në një artikull të Commonweal të vitit 2006, “Të Zhdukurit: Holokausti, Kisha dhe Jetimët Çifutë.”)
Për hebrenjtë e Evropës që i kishin mbijetuar luftës dhe për hebrenjtë në Amerikë që po shikonin, ideja që mijëra prej atyre fëmijëve jetimë mund të humbnin për familjet e tyre dhe për popullin hebre, provokoi frikë dhe inat. Kujtimi i rasteve si ai i Edgardo Mortara-s kishte ngulitur një ndjenjë të veçantë dyshimi ndaj një Kishe, vetë doktrinat e së cilës qëndronin në rrugën e kthimit te familjet e tyre Hebreje të çdo fëmije që ishte pagëzuar.
Për Papa Pius XII, i cili lexoi lutjen e Kardinalit Gerlier për udhëzim në janar 1953, çështja nuk ishte një çështje e re. Më 21 shtator 1945, sekretari i përgjithshëm i Kongresit Botëror Hebre, Léon Kubowitzki, kishte ardhur për ta parë për të bërë dy kërkesa. Së pari, Kubowitzki i kishte kërkuar papës që të lëshonte një deklaratë publike duke denoncuar antisemitizmin. “Ne do ta konsiderojmë atë“, ishte përgjigjur Papa, megjithëse ai në fund të fundit nuk do të bënte ndonjë deklaratë të tillë. Lideri hebre atëherë kishte ardhur në kërkesën e tij të dytë, duke kërkuar ndihmën e papës për të siguruar që jetimët hebrenj të Holokaustit që jetonin në vendet katolike të ktheheshin në komunitetin hebre. “Ne do t’i kushtojmë të gjithë vëmendjen tonë“, kishte thënë Papa, duke kërkuar që vizitori i tij t’i dërgonte “disa statistika” për këtë çështje.
Disa muaj më vonë, më 10 mars 1946, papa priti një tjetër vizitor të shquar hebre, kryeparbanin me origjinë polake, me mjekër të trashë të Palestinës, Isaac Herzog. Vizita e Herzog erdhi si pjesë e një misioni për të ndihmuar në gjetjen e jetimëve hebrenj të humbur të Holokaustit. Do të ishte një ndihmë e madhe, tha rabini, nëse papa do të bënte një lutje publike për priftërinjtë e Evropës, duke i thirrur ata të zbulonin vendndodhjen e fëmijëve hebrenj jetimë, që mbetën në duart e familjeve dhe institucioneve katolike. Duke shprehur simpati për katastrofën, që u kishte ndodhur hebrejve të Evropës, papa tha vetëm se do ta shqyrtonte çështjen dhe i kërkoi rabinit që t’i siguronte një memorandum të detajuar mbi këtë temë.
Ajo që bëri papa më tej nuk ka qenë e njohur, deri në hapjen e arkivave të Vatikanit këtë vit. Herzog u kthye në Vatikan në 12 Mars me memorandumin, që Papa kishte kërkuar dhe iu drejtua Sekretariatit të Shtetit. Pas vdekjes, në 1944, i sekretarit të tij të parë të shtetit, Kardinalit Luigi Maglione, Pius XII kishte ndërmarrë hapin e pazakontë të mos caktimit të një pasardhësi, në vend të ndarjes së punës midis dy kryeparlamentarëve të tij, Domenico Tardini dhe Giovanni Battista Montini. Ishte Montini – Papa i ardhshëm Paul VI – të cilit papa më vonë do t’i besonte administrimin e çështjes Finaly. Në sytë e Montinit dhe të papës, ishte një njeri që shihej si ekspert i Sekretariatit të Shtetit, për të gjitha çështjet hebraike. Ky ishte Imzot Angelo Dell’Acqua dhe ishte Dell’Acqua, me të cilin u drejtua rabini të takohej.
Lexoni: Inteligjenca artificiale po hap arkivat sekrete të Vatikanit
Përmbledhje e qëndrimeve të Dell’Acqua ndaj hebrenjve tani është në dispozicion për ne, falë dokumenteve nga arkivat. Më treguesja është një palë e jashtëzakonshme e memorandumeve të shkruara ndërsa papa konsideroi, nëse ai duhej të ndërmerrte ndonjë veprim – ose të bënte ndonjë deklaratë – pas përmbledhjes së Gestapos, në 16 tetor 1943, të një mijë hebrenjve të Romës për deportimin në Auschwitz. Që nga ai shtator, një pjesë e madhe e Italisë ishte nën kontrollin gjerman, të ndihmuar nga një qeveri kukull e udhëhequr nga Mussolini, e krijuar në veri. Rrethimi i gjermanëve të getos së vjetër romake dhe kursimi i tyre me orë të tëra ndaj hebrenjve të tmerruar kishin qenë traumatike për romakët dhe i paraqitën papës një problem. Megjithëse ai kishte një pamje të zbehtë të Adolf Hitlerit, siç diskutoj në librin tim Papa dhe Musolini, ai gjithashtu ishte i dhembshur për të shmangur zemërimin e tij dhe ishte i etur për të mbajtur marrëdhënie të përzemërta me gjermanët, që pushtuan Romën dhe vullneti i mirë i të cilëve ndihmoi në mbajtjen e Qytetit të Vatikanit i padëmtuar. Ndërkohë, më shumë se një mijë hebrenj – kryesisht gra, fëmijë dhe burra të moshuar – po mbaheshin për dy ditë në një kompleks ndërtesash ngjitur me Vatikanin, në pritje të dëbimit. Papa e dinte mirë se një dështim për të folur mund të shihej si një heqje dorë nga përgjegjësia e tij morale.
Në fund, ai gjykoi se ishte e matur të ngrinte zërin. Hebrenjtë u futën në një tren për në Auschwitz – dhe vdekje për të gjithë, përveç disa prej tyre. Pas kësaj ngjarje traumatike, dhe mes një grumbullimi të vazhdueshëm të hebrenjve në të gjithë Italinë e kontrolluar nga Gjermania, emisari jezuit i Papës, për një kohë të gjatë në regjimin Fashist Italian, At Pietro Tacchi Venturi, propozoi që të bëhej një lloj proteste e Vatikanit. Ajo që ai sugjeroi ishte prezantimi i një përmbledhjeje autoriteteve gjermane – në kontekstin e një takimi privat, jo të lëshuar si një dokument publik – duke i thirrur ata t’i jepnin fund fushatës së tyre vrasëse kundër hebrenjve të Italisë. Dy muaj pas dëbimit të hebrenjve të Romës, ai shkoi aq larg, sa shkroi një draft të asaj që duhet të thoshte deklarata zyrtare. Teksti që ai shkruajti, i zbuluar rishtas në arkivë dhe ribotuar fjalë për fjalë në përkthim në fund të këtij artikulli, titullohej “Shënim verbal për situatën hebraike në Itali“.
Thirrja e lutjes ishte larg nga pro-hebreje. Deklarata e propozuar e Vatikanit argumentonte se ligjet racore të Musolinit, të vendosura pesë vjet më parë, kishin mbajtur me sukses hebrenjtë në vendin e tyre të duhur dhe si rezultat nuk kishte nevojë për ndonjë masë të dhunshme që të merrej kundër tyre. Hebrenjtë e Italisë, argumentoi Tacchi Venturi, nuk paraqitën arsyet e shqetësimit serioz të qeverisë, që ata qartë bënë diku tjetër. As nuk kishin shkaktuar të njëjtën armiqësi nga pjesa më e madhe “Ariane” e popullsisë, që Hebrenjtë krijuan në vendet e tjera. Kjo pjesërisht sepse kishte kaq pak hebrenj italianë dhe pjesërisht sepse kaq shumë prej tyre ishin martuar me të krishterë. Ligjet e reja që kufizojnë hebrenjtë e Italisë në kampet e përqendrimit, Jezuitët këmbëngulën, ofenduan “sensin e mirë të popullit Italian“, i cili besonte se “Ligji racor i sanksionuar nga Qeveria Fashiste kundër Hebrenjve pesë vjet më parë është i mjaftueshëm për të përmbajtur pakicën e vogël hebreje brenda kufijve të duhur”.
Tacchi Venturi shkroi, “Për këto arsye, ushqehet besimi i patundur se Qeveria Gjermane do të dëshirojë të heqë dorë nga deportimi i Hebrenjve, qoftë kjo e bërë në masë, siç ndodhi tetorin e kaluar, apo ato të bëra nga individë të vetëm.” Ai u kthye përsëri në argumentin e tij të mëparshëm:
Në Itali, me ligjin e lartpërmendur racor të vitit 1938, të vëzhguar me rigorozitet, shqetësimet e padiskutueshme të shkaktuara nga Judaizmi kur bëhet fjalë për të dominuar ose për të gëzuar një kredi të madhe në një komb tashmë ishin kujdesur. Por meqenëse aktualisht kjo nuk po ndodh në Itali, nuk e kupton pse dhe çfarë nevoje ka për t’u kthyer në një pyetje, për të cilën Qeveria e Musolinit konsideroi se tashmë ishte kujdesur.
A mund të qëndrojë papa i heshtur, nëse vazhdon deportimi i hebrenjve të Italisë në kampet e vdekjes? Duke shqyrtuar këtë pyetje, mesazhi i propozuar autoriteteve gjermane – përsëri, për t’u dhënë vetëm verbalisht – përfundoi duke ngritur mundësinë që Vatikani të fliste publikisht në një moment: “Nëse dikush rinovon masat e ashpra kundër pakicës minimale hebreje, që përfshin një numër të dukshëm të anëtarëve të fesë katolike” – domethënë, hebrenj që ishin konvertuar në katolikë, por ende konsideroheshin si hebrenj nga autoritetet gjermane dhe italiane – “si do të jetë në gjendje Kisha të heshtë dhe të mos qajë me zë të lartë, para gjithë botës, fati i burrave dhe grave jo fajtorë për asnjë krim ndaj të cilëve nuk mundet, pa dështuar të kryejë misionin e saj hyjnor, të mohojë dhembshurinë dhe gjithë kujdesin e saj për nënën?”
Me marrjen e protestës së propozuar, Pius XII i kujdesshëm iu drejtua Dell’Acqua për këshilla. Dell’Acqua u përgjigj shpejt, duke i dërguar Papës një kritikë të gjatë (gjithashtu e sapo zbuluar, dhe paraqitur fjalë për fjalë në përkthim në fund të këtij artikulli) dy ditë më vonë, duke këshilluar të mos përdorte deklaratën verbale të Tacchi Venturi, jo më pak sepse, sipas mendimit të Dell’Acqua, ishte tepër dashamirëse për hebrenjtë. “Përndjekja e hebrenjve që Selia e Shenjtë me të drejtë dënon është një gjë,” këshilloi Papa Dell’Acqua, “veçanërisht kur kryhet me metoda të caktuara, dhe krejt tjetër gjë është të jesh i kujdesshëm ndaj ndikimit të hebrenjve: kjo mund të jetë mjaft i volitshëm.” Në të vërtetë, revista jezuite e mbikëqyrur nga Vatikani, La Civiltà Cattolica, kishte paralajmëruar në mënyrë të përsëritur për nevojën e ligjeve qeveritare, për të kufizuar të drejtat e hebrenjve në mënyrë që të mbronte shoqërinë e krishterë nga përçmimet e tyre të pretenduara.
Po ashtu, mendoi imzot, nuk ishte e mençur që Vatikani të thoshte, siç kishte propozuar Tacchi Venturi, se nuk ekzistonte asnjë “mjedis arian” në Itali, që ishte “armiqësisht i vendosur ndaj mjedisit hebre“. Mbi të gjitha, shkroi Dell’Acqua, “nuk kishte mungesë në historinë e Romës të masave të miratuara nga Papa, për të kufizuar ndikimin e hebrenjve“. Ai gjithashtu bëri thirrje për padurimin e papës për të mos kundërshtuar gjermanët. “Në Shënim theksohet keqtrajtimi, të cilit gjoja po i nënshtrohen hebrenjtë nga Autoritetet Gjermane. Kjo mund të jetë edhe e vërtetë, por a është rasti ta thuash kaq hapur në një Shënim?” Ishte më së miri, përfundoi ai, që e gjithë ideja e një prezantimi zyrtar të Vatikanit të braktiset. Më mirë, ai këshilloi, të fliste me terma më të përgjithshëm me ambasadorin gjerman në Selinë e Shenjtë, “duke i rekomanduar atij që situata tashmë e rëndë e hebrenjve të mos përkeqësohej më tej“.
Dell’Acqua, i cili, gjatë rrjedhës së hershme të çështjes Finaly, vetë do të ngrihej në gradën sostituto të Sekretariatit të Shtetit, një nga pozitat më prestigjioze në Vatikan, dhe më vonë do të bëhej vikari kardinal i Romës, i dha fund një memo për papën me këshilla për hebrenjtë, të cilët vazhdonin të bënin aq shumë zhurmë për rreziqet me të cilat përballeshin dhe tmerret që kishin provuar tashmë: “Dikush duhet gjithashtu t’ua bëjë të ditur Signori hebrej, që duhet të flasimn pak më pak dhe të veprojë më shumë maturi.”
Ishte ky prelat, i cili u takua me Isaac Herzog, krye-rabini i Palestinës, pak më shumë se dy vjet më vonë. Në një memo të gjatë të gjetur tani në arkivat e Vatikanit, Dell’Acqua tregoi për takimin dhe shqyrtoi argumentet e rabbit për papën për të ndihmuar që fëmijët hebrenj të ktheheshin. “Fëmijët në fjalë,” tha rabini, “janë në një pjesë të madhe jetimë (prindërit e tyre u vranë nga nazistët), të gjetur veçanërisht në Poloni; të tjerët, megjithatë, janë gjithashtu në Belgjikë, Hollandë dhe Francë.” Rabini, njoftoi Dell’Acqua, kërkoi që Ati i Shenjtë – ose, nëse jo personalisht Papa, Vatikani – të lëshojë një thirrje publike për lirimin e djemve. “Kjo,” i tha rabini, “do ta lehtësonte jashtëzakonisht shumë detyrën tonë.”
David I. Kertzer: ‘Kujtimet’ e doktoruara të një djali hebre të rrëmbyer nga Vatikani
Pasi raportoi kërkesën e rabinit, Dell’Acqua ofroi këshillat e tij se si duhet t’i përgjigjet papa atij, që ai e quajti këtë “problem mjaft delikat“. Ai filloi duke përjashtuar çdo deklaratë publike nga papa ose Vatikani. “As nuk do të sugjeroja të përgjigjesha me një dokument të Sekretariatit të Shtetit drejtuar Krye Rabbit sepse me siguri do të shfrytëzohej nga propaganda hebraike.” Përkundrazi, kursi më i mirë, këshilloi Dell’Acqua, ishte thjesht udhëzimi i delegatit papnor në Jeruzalem për të ofruar një përgjigje të përgjithshme verbale, duke thënë se do të ishte e nevojshme të shqyrtohej secili rast veç e veç. Asgjë nuk duhet të shkruhet me shkrim. Këtë urdhëroi Papa të bëhej.
III. “Këshilloni Gruan që të Rezistojë”
Më 17 janar 1953, Pius XII dërgoi kërkesën urgjente të Kardinalit Gerlier për udhëzime mbi çështjen Finaly në Zyrën e Shenjtë për mendimin e saj. Megjithëse papa ishte titullar i Kongregatës së Zyrës së Shenjtë, kardinalët që e krijuan atë, së bashku me kuadrin e këshilltarëve teologjikë që i këshilluan ata, u takuan veçmas dhe zakonisht i dërguan rekomandimet e tyre papës përmes Imzot Montini. Një shënim i Zyrës së Shenjtë i zbuluar në arkiv, me sa duket i shkruar nga një prej konsulentëve, ofronte një sfond historik: “Sipas praktikës së Zyrës së Shenjtë, deri në shtypjen e Shteteve Papnore në 1870, fëmijët hebre që pagëzoheshin pa lejen e prindërve të tyre nuk ktheheshin”. Duke pasur parasysh sensin e urgjencës të përcjellë nga Kardinali Gerlier, Zyra e Shenjtë mori menjëherë çështjen Finaly. Siç ishte zakon, kardinalët iu drejtuan së pari grupit të tyre të konsulentëve.
Kisha, këshilluan këshilltarët, duhet të bëjë të gjitha përpjekjet e mundshme për të parandaluar që fëmijët Finaly të kthehen në familjen e tyre hebreje. Nëse çështja gjyqësore franceze vendos kundër Antoinette Brun dhe i jep kujdestarinë tezës së djemve, “duhet të shtyhet ekzekutimi i saj për aq kohë sa të jetë e mundur, duke apeluar në Gjykatën e Kasacionit dhe duke përdorur të gjitha mjetet e tjera ligjore“. Nëse vendimi përfundimtar i gjykatës shkon atëherë kundër Kishës, këshilltarët shkruanin, “këshillojnë gruan që të rezistojë… nëse gruaja nuk do të ketë dëmtime serioze personale dhe nuk do të kishte frikë nga dëmtime më të mëdha për Kishën“.
Sekretari kardinal i Zyrës së Shenjtë më pas i shkroi direkt, në frëngjisht, Kardinalit Gerlier, duke i dhënë Zyrës së Shenjtë vendimin:
Rreziqet për besimin e tyre, nëse i kthehen kësaj teze hebreje, kërkon shqyrtim të kujdesshëm për pasojat e mëposhtme:
– me të drejtë hyjnore, këta fëmijë ishin në gjendje të zgjedhin dhe ata kanë zgjedhur fenë, që siguron shëndetin e shpirtit të tyre;
– ligji i kanunit njeh për fëmijët që kanë arritur moshën e arsyes [mosha 7] të drejtën për të vendosur të ardhmen e tyre fetare;
– kisha ka detyrën e patjetërsueshme për të mbrojtur zgjedhjen e lirë të këtyre fëmijëve, të cilët, me pagëzimin e tyre, i përkasin asaj.
Çfarë do të thoshte kjo, sekretari kardinal i Zyrës së Shenjtë e këshilloi Gerlierin, u shkrua në opinionin që këshilltarët kishin ofruar, të cilin ai e bashkangjiti.
Ndërkohë, në Francë, Nënë Antonine, nga frika se vendimi i ardhshëm i gjykatës do të shkonte kundër tyre, e bëri motrën e saj të merrte djemtë Finaly në një shkollë me konvikt katolik më shumë se 500 kilometra nga Grenoble, në Bayonne, pranë kufirit Spanjoll dhe t’i regjistronte nën emra të rremë. Frika e saj u tregua e mrekullueshme. Më 29 janar 1953, gjykata urdhëroi Brun të arrestohej për dështimin në paraqitjen e djemve. Brun do të qëndronte në burg në Grenoble për gjashtë javët e ardhshme. E informuar se policia tani po kërkonte Robertin dhe Gérald dhe kishin frikë se nuk do të ishin të sigurt për sa kohë që qëndronin në Francë, Nënë Antonina u kthye në Bayonne për të diskutuar çështjen me peshkopin vendas. Dy ditë pas kësaj vizite, djemtë u zhdukën. Menjëherë pas kësaj, Nënë Antonine, e akuzuar për rrëmbim, u burgos vetë. Fotografi e arrestimit të saj dhe misteri i asaj që kishte ndodhur me djemtë Finaly nisi atë, që do të ishte shumë muaj me interes publik të gjerë për çështjen, në Francë dhe më gjerë. Gjatë javëve të ardhshme, më shumë murgj dhe murgesha do të arrestoheshin dhe burgoseshin, të akuzuar për pjesëmarrje në një nëntokë klerikale, që kishte shpirtëruar djemtë përtej kufirit spanjoll në zemër të vendit bask të Spanjës.
Më 24 shkurt, pas vendimit të gjykatës franceze dhe arrestimit të Antoinette Brun dhe Nënës Antonine, Zyra e Shenjtë informoi papën se i kishte dërguar Kardinalit Gerlier një letër të re me direktivën “për të mbajtur sa më gjatë të jetë e mundur, që është deri kur arsyet e tjera më serioze mund të këshillojnë një linjë të ndryshme sjelljeje.” Zyra e Shenjtë, duke përdorur një nga temat antisemite rutinë brenda Kishës Katolike Romake për shumë vite, vazhdoi të informonte papën se “hebrenjtë, të lidhur me masonët dhe socialistët, kanë organizuar një fushatë ndërkombëtare për shtyp” rreth rastit. Përballë kësaj fushate, ajo u ankua, reagimi midis katolikëve të Francës kishte qenë jashtëzakonisht i dobët, me vetëm dy nga botimet periodike katolike, që “ngritën energjikisht zërin e tyre në mbrojtje të të drejtave të Kishës“.
Që nga arrestimet, Kardinali Gerlier kishte rënë dakord për negociata me Jacob Kaplan, krye-rabini i Parisit, për të gjetur një mënyrë për të dalë nga kriza. Në raportin e saj të 24 shkurtit, Zyra e Shenjtë shtoi mbështetjen e saj të kujdesshme për negociatat. Duke pasur parasysh situatën në të cilën gjendeshin tani, me Kishën duke u rrahur në shtyp dhe një numër në rritje të klerikëve katolikë të burgosur, diçka duhej bërë, kardinalët këshilluan, për ta çuar çështjen në një fund. Në të njëjtën kohë, Zyra e Shenjtë këmbënguli, çdo marrëveshje që kërkon kthimin e djemve në Francë do të duhej të plotësonte dy kushte. Së pari, Robert dhe Gérald duhej të vendoseshin në një institucion arsimor “neutral” në një mënyrë të tillë që të mos pengonin praktikimin e djemve të fesë katolike. ” Së dyti, duhej dhënë garanci që Brun, Nëna Antonine dhe të gjithë të tjerët të akuzuar për rrëmbim të hiqeshin nga akuzat ose të amnistoheshin. Zyra e Shenjtë gjithashtu sugjeroi që Imzot Montini të fliste drejtpërdrejt me ministrin e jashtëm francez, i cili rastësisht po vizitonte Romën, për çështjen dhe i bëri thirrje Montinit t’i dërgojë udhëzime kardinalit Gerlier përmes nuncit në Paris. Më në fund, ai këshilloi që në çfarëdo veprimi që ndërmerrte Gerlier, të mos përmendej roli që luhej prapa skenës nga Vatikani, “në mënyrë që të mos kompromentohej Selia e Shenjtë në një mosmarrëveshje kaq delikate dhe të bujshme“.
Të nesërmen, Montini i shkroi sekretarit kardinal të Zyrës së Shenjtë, duke e informuar atë se papa kishte pranuar këshillat e tyre. Montini njoftoi se ai kishte folur tashmë me ministrin e jashtëm francez dhe i dërgoi nuncit udhëzimet për të rënë dakord për një zgjidhje për sa kohë që ajo përputhej me kërkesat e Zyrës së Shenjtë. Pas bisedës së tij me papën, Montini kishte shtuar një klauzolë në gjuhën e propozuar nga Zyra e Shenjtë për ta bërë edhe më të qartë se fëmijët duhet të jenë të lirë të vazhdojnë të praktikojnë fenë e tyre katolike. Marrëveshja, i tha ai nuncios, mund të arrihej vetëm “pasi të kishin marrë masat paraprake të përshtatshme për t’u siguruar që ata [djemtë] nuk do të nxiten të bëhen hebrenj përsëri.” Montini shtoi një udhëzim përfundimtar në telegramin e tij të koduar në nuncio: “E ‘bene che S.O. non apparisca” (“Është mirë që Zyra e Shenjtë të mos jetë e dukshme“).
Vatikani ishte midis nuncit në Paris në atë kohë, pasi papa kishte njoftuar kohët e fundit nuncin e mëparshëm, Angelo Roncalli – më vonë për ta pasuar atë, si Papa Gjon XXIII – se ai po emërohej kardinal dhe do të bëhej patriark i Venecias. Ashtu si nunci i aktrimit mori udhëzimet e Montinit, ai u vizitua nga ambasadori i Izraelit në Francë. Ambasadori erdhi në emër të qeverisë së tij për t’i kërkuar papës që të bëjë një lutje publike për të gjithë katolikët e mirë për të ndihmuar në gjetjen e djemve Finaly dhe për t’u shkëputur nga murgjit dhe murgeshat që i kishin fshehur. “Kam vërejtur,” shkroi emisari papnor duke raportuar bisedën me Montinin, “se ai guxonte të kërkonte shumë. Selia e Shenjtë mund të jetë në gjendje të mbështesë një marrëveshje, por vetëm nëse disa garanci të dhëna janë dhënë në lidhje me Besimin e të vegjëlve. Asnjëherë nuk do të shkëputej dhe dënonte publikisht ata që, duhet të supozohet, se vepruan për shkak të drejtësisë së ndërgjegjes.”
Ditët në vijim panë negociata të forta midis priftit të zëvendësuar për të përfaqësuar Kardinalin Gerlier dhe Kishën në njërën anë dhe Rabbi Kaplan në anën tjetër. Duke marrë një draft të marrëveshjes së propozuar në fillim të marsit, papa i bëri thirrje ekspertit të tij për çështjet hebraike, Dell’Acqua, të përgatisë një analizë. Afera Finaly, këshilloi Dell’Acqua, kishte nxitur një fushatë të ashpër shtypi kundër autoriteteve të Kishës në Francë dhe kështu gjetja e një mënyre për ta çuar atë ishte thelbësore. E megjithatë, përfundoi ai, marrëveshja e propozuar nuk ofronte garancitë që Kisha po kërkonte. “Me të gjitha gjasat,” shkroi Dell’Acqua, “procedurat gjyqësore në fund do të përfundojnë në favor të tezës Judaike dhe dy djemtë e rinj do të përfundojnë në duart e hebrenjve, të cilët, me një kokëfortësi gjithnjë e më të pamëshirshme, do të detyrojnë një Edukimi ‘hebre’ mbi ta, me përuljen që rezultoi (të paktën në sytë e një pjese të publikut më të gjerë) të Kishës Katolike.”
Çdo marrëveshje, mendoi imzot, duhej të siguronte aftësinë e djemve për të vazhduar arsimin e tyre katolik. “Nëse, pra, hebrenjtë nuk e respektojnë zotimin që morën” – shtoi Dell’Acqua në kllapa, “që ka të ngjarë” – “faji do të jetë i tyre dhe Kisha do të jetë gjithnjë në gjendje, me arsye, t’i akuzojë ata me hipokrizi.”
Papa, gjithashtu, ishte i pakënaqur me marrëveshjen që negociatorët kishin arritur në Francë. Kardinali Alfredo Ottaviani, vlerësues i Zyrës së Shenjtë, e kishte sjellë tekstin në mes të marsit për t’i treguar Papës. “Një miratim pozitiv nuk mund të jepet“, lexohet në shënimin me dorë të kardinalit për atë që i tha papa, duke mbajtur vulën e purpurt, që shënonte një vendim zyrtar papnor. Marrëveshja, mendoi Papa, nuk ofronte siguri të mjaftueshme, që djemtë nuk do të binin nën ndikimin hebre dhe të ktheheshin në fenë e prindërve të tyre. Kjo tha, dhe duke njohur katastrofën e marrëdhënieve me publikun, me të cilën Kisha u përball, nëse nuk do të arrihej ndonjë marrëveshje, papa u përpoq t’i vinte përgjegjësinë për marrëveshjen Kardinalit Gerlier.
Si rezultat i këtyre diskutimeve me papën, më 16 mars Montini i shkroi përsëri nuncit të aktrimit në Paris. Pasi vuri në dukje pakënaqësinë e Selisë së Shenjtë për mungesën e garancive të mjaftueshme të parashikuara në projekt marrëveshje, Montini shtoi, “Nëse, megjithatë, kardinali, duke marrë parasysh rrethanat, beson se ai është në gjendje të marrë përgjegjësinë për ekzekutimin e marrëveshjes, Zyra e Selisë së Shenjtë nuk e kundërshton atë dhe do të japë mbështetjen e premtuar për gjetjen e djemve.”
Në të njëjtën kohë, kreu i degës liberale të Judaizmit në Francë, Rabini André Zaoui, erdhi në Romë për t’u lutur në emër të familjes Finaly. Megjithëse me sa duket ai ishte i etur për të parë Papën, ishte Angelo Dell’Acqua ai me të cilin u takua, një takim për të cilin monsinjori raportoi më pas në një memo për Pius XII. Vatikani, rabini i kishte thënë Dell’Acqua, do të kryente një akt “bamirësie” për të ndihmuar kthimin e Robert dhe Gérald te të afërmit e tyre. “Unë u përgjigja,” imzot informoi papën, “se nuk ishte çështje bamirësie, por çështje parimi dhe rrjedhimisht e drejtësisë. Të dy djemtë, duke qenë katolikë, kanë disa të drejta. Kisha Katolike jo vetëm që ka të drejta në lidhje me to, por edhe detyra që duhet të përmbushë.” Ndërsa u ngrit për t’u larguar, rabini kundërshtoi se komuniteti hebre gjithashtu kishte të drejta dhe përgjegjësi. “Megjithatë,” i tha Dell’Acqua, “të të njëjtit lloj me ato të Kishës Katolike“.
Pasi dëgjova nga Kardinali Gerlier se ai nuk mund të merrte më lëshime nga pala hebraike dhe se zgjatja e fshehjes së djemve Finaly do të ishte katastrofike për Kishën Katolike në Francë, papa pa dëshirë – shprehja Latine aegre është përdorur në të dhënat zyrtare të vendimi i papës – dha miratimin e tij për marrëveshjen. Më 23 Mars, Montini i dërgoi një telegram nuncit në Madrid, duke e informuar atë për vendimin dhe duke këshilluar klerikët që të ndihmonin në gjetjen dhe kthimin e fëmijëve Finaly.
IV. Një Fluturim për në Tel Aviv
Shpresat se marrëveshja do të çonte në kthimin e shpejtë të djemve shpejt do të zhgënjeheshin. Megjithëse nunci në Madrid u takua me primatin kardinal të Spanjës për ta njoftuar dëshirën e Vatikanit që djemtë të ktheheshin, dukej se as kleri spanjoll dhe as, për arsyet e veta, qeveria spanjolle nuk po nxitonte për t’i gjetur ata. Kardinali Gerlier shkroi Romën, murgjit spanjollë që fshihnin djemtë ende po pretendonin se papa nuk ishte i etur për t’i parë ata të kthyer. Në prill, kjo nxiti një telegram tjetër për nuncin në Madrid: “Kardinali Gerlier raporton se autoritetet fetare lokale Spanjolle ku gjenden vëllezërit Finaly thuhet se deklarojnë se garancitë e përfshira në marrëveshjen e Gerlier janë të pamjaftueshme dhe nuk do të bien dakord për kthimin e fëmijët pa urdhër nga Selia e Shenjtë.”
Në një shënim shoqërues për papën, Dell’Acqua theksoi “rëndësinë që Selia e Shenjtë të mos shfaqet drejtpërdrejt. Është e nevojshme të jesh i vëmendshëm jo vetëm ndaj efekteve në Francë, por edhe në vendet e tjera katolike dhe jo-katolike. Nëse në një farë mënyre do të dukej se djemtë po ktheheshin për shkak të ndërhyrjes së drejtpërdrejtë të Selisë së Shenjtë, kjo, të paktën në disa vende, mund të gjykohej në mënyrë të pafavorshme.” Me fjalë të tjera, tradicionalistët e Kishës, të njohur me doktrinën katolike, mund të mos jenë të kënaqur me papën, nëse ai mund të shihet duke bërë thirrje për kthimin e djemve në familjen e tyre hebreje.
Në një përpjekje për të shmangur vëmendjen nga çdo përgjegjësi e Kishës për fshehjen e vazhdueshme të fëmijëve Finaly në Spanjë, Dell’Acqua, me miratimin e papës, hartoi një artikull për t’u vendosur në një gazetë zvicerane. Nuk ishin aspektet “fetare” të çështjes që po pengonin kthimin e djemve, pohoi ajo, por çështjet politike, “për aq sa dy djemtë mund ta konsiderojnë veten refugjatë që kanë kërkuar të drejtën e mërgimit“. Më 28 Prill, Montini i dërgoi tekstin e artikullit nuncit në Bern, me udhëzimin që ai “të shqyrtonte se si shtypja e atij Kombi të botonte lajmet e përmbajtura në Shënim, padyshim pa e ditur ata origjinën e tij“.
Ende djemtë nuk mund të gjendeshin. Si pjesë e marrëveshjes që ai kishte arritur me Kardinalin Gerlier në Mars, Rabbi Kaplan kishte qëndruar i heshtur, por në fillim të Qershorit, nën presion në rritje nga komuniteti hebre i Francës, ai thirri një konferencë për shtyp. Zyrtarët e Kishës së Lartë, akuzoi ai, kurrë nuk kishin dënuar publikisht pagëzimin e fëmijëve të Fundit dhe Kisha nuk kishte ndërmarrë asnjë veprim për të kërkuar vendndodhjen e tyre nga priftërinjtë dhe murgeshat që dinin se ku ishin. Atij i ishte premtuar kthimi, tha rabini, por tani, gati tre muaj më vonë, klerikët katolikë i fshehnin akoma.
28 qershor 1953: Gérald dhe Robert Finaly, të moshës 10 dhe 12 vjeç, në fshatin Saint-Léonard, Francë, pasi mbërritën nga Spanja, ku ishin fshehur (Keystone-France / Getty)
“Qëndrimi i autoriteteve spanjolle“, u ankua ambasadori francez në Vatikan, siç zbulon një rekord i sapo-disponueshëm i Vatikanit për bisedën, “mbetet më pak se i qartë. Ndërsa Ministri i Punëve të Jashtme duket se është i favorshëm për zgjidhjen e dëshiruar, ata që janë nën të dalin me pretekste të ndryshme për të shmangur përfundimin.” Në të vërtetë, justifikimi që zyrtarët spanjollë dhanë vazhdimisht për mosveprimin e tyre ishte se ishin murgjit spanjollë baskë ata që po fshihnin djemtë e fundit dhe ata nuk donin të ndeznin më tej marrëdhëniet tashmë të tensionuara të qeverisë me atë rajon.
Më 22 qershor, ambasadori francez vazhdoi me një memo që i dha Montinit, të cilën Montini ia ktheu me shpejtësi nuncit në Madrid: “Guvernatori i San Sebastián [në rajonin Bask të Spanjës] vazhdon të mendojë… se kleri spanjoll bask kanë fjalën e fundit dhe se ‘pa një urdhër zyrtar nga Roma, djemtë do të qëndrojnë në hije.’” Qeveria franceze, njoftoi ambasadori, gjeti dështimin e Kishës për t’iu përmbajtur kushteve të marrëveshjes së Kardinalit Gerlier për kthimin e Robertit dhe Gérald një çështje shqetësuese në rritje.
Katër ditë më vonë, një ambasador francez shumë i lehtësuar thirri Sekretariatin e Shtetit dhe arriti në Dell’Acqua: Djemtë e Fundit sapo ishin dorëzuar në San Sebastián te Germaine Ribière, gruaja që kishte qenë duke lëvizur vajtje-ardhje përtej kufirit në Në emër të kardinalit Gerlier, duke u përpjekur t’i gjejë ata. Djemtë tashmë kishin kaluar kufirin me Francën.
Ndërsa saga po afrohej në kapitullin e saj të fundit, beteja mbi Robert dhe Gérald Finaly do të merrte një fytyrë të re. Nga perspektiva e Vatikanit, ndërsa kishte rënë dakord për kthimin e fëmijëve, nuk kishte rënë dakord që ata të braktisnin identitetin e tyre katolik. Duke reaguar ndaj raporteve të shtypit se halla e djemve, të cilët kishin lënë burrin dhe fëmijët e saj prapa në Izrael gjatë muajve që ajo kishte qenë në Francë, po planifikonte t’i merrte përsëri me vete, Pius XII autorizoi një histori lajmesh që të mbillej nga Zyra e Shenjtë në një gazetë Katolike Romake. Një gazetar në Vatikan, L’Osservatore Romano u ngarkua për hartimin e tij, dhe teksti përfundimtar u redaktua nga Zyra e Shenjtë.
Artikulli, botuar më 9 korrik, shpjegon se çdo pretendim që marrëveshja e arritur midis Kardinalit Gerlier dhe familjes Finaly do të lejonte marrjen e djemve në Izrael dhe bërjen e hebrenjve ishte i gabuar. “Vullneti i lirë i dy djemve, të cilët kanë deklaruar dëshirën e tyre për të mbetur katolikë, mbrohet nga marrëveshja. Kështu që ata kanë të drejtën e plotë për të pohuar dhe praktikuar katolicizmin, pa u ekspozuar ndaj ndonjë presioni direkt ose indirekt… Është e qartë se perspektiva e riedukimit ’të dy djemve për Judaizmin do të ishte në kontrast me këto premisa”. Artikullit më pas iu dha një shpullë në komunitetin hebre të Francës. Megjithëse autoritetet e Kishës Franceze e kishin mbajtur fjalën e tyre, thuhej në artikull, shtypi javët e fundit ishte mbushur me vërejtje sarkastike për sa kohë i duhej Kishës për të gjetur djemtë. “Edhe kryeparbinjtë ua huazuan këto dyshime të dëmshme me fjalë që, përveç çdo konsiderate tjetër, tradhtuan mungesën më absolute të njohjes për të gjitha ato që katolikët kishin bërë në këto vite për hebrenjtë, duke rrezikuar personalitetin më serioz, rreziqe dhe pa kërkuar asgjë, thjesht nga bamirësia e krishterë.”
Më 19 korrik, Imzot Montini ndoqi një letër drejtuar nuncit të ri në Paris. “Disa gazeta,” shkroi ai, “po raportojnë se vëllezërit Finaly së shpejti do të merren në Izrael për t’u riedukuar në Judaizëm. Kjo është në kontrast me marrëveshjet që Kardinali Gerlier lidhi disa kohë më parë.” Ai e udhëzoi nuncin të thërriste vëmendjen e kardinalit për këtë fakt dhe të raportonte për përgjigjen e tij.
Gjashtë ditë më vonë, Hedwig Rosner, pasi i ishte dhënë kujdestaria ligjore e dy nipave të saj, hipi në një aeroplan me Robert dhe Gérald dhe fluturuan për në Tel Aviv.
Çfarë duhet të bëjë tani papa? Dell’Acqua ofroi një sugjerim. Shtypi hebre, shkruajti ai në një memo për papën më 29 korrik, ishte duke e dhënë rezultatin e çështjes Finaly si një fitore. “Pyes veten nëse nuk është kështu,” propozoi Dell’Acqua, “që të ketë një artikull të përgatitur për La Civiltà Cattolica për të demaskuar hebrenjtë dhe për t’i akuzuar ata për pabesi“. (Ky dokument është përfshirë në shtojcë.) Papa me sa duket mendoi se kjo ia vlen të merret parasysh, të paktën në një formë; dy ditë më vonë, Montini përgatiti një mesazh për nuncin në Paris, duke u ankuar për Kardinalin Gerlier dhe duke kërkuar mendimin e tij nëse vazhdimi i artikullit të propozuar do të ishte një ide e mirë. Përfundimi i çështjes Finaly, shkroi Montini, “kishte shkaktuar një goditje serioze për të drejtën e Kishës dhe gjithashtu për prestigjin e saj në botë“. Takuar disa ditë më vonë, Zyra e Shenjtë mbështeti idenë se kërkohej një veprim publik, duke këshilluar papën të udhëzonte Kardinalin Gerlier të bënte një protestë zyrtare.
Megjithatë, në fund, duke ndjekur këshillën e nuncit të ri në Paris që një artikull i tillë si ai që propozohej do të lexohej gjerësisht si një dënim i veprimit të episkopatës Franceze, dhe veçanërisht të Kardinalit Gerlier, plani u hoq. Megjithatë, Montini i dërgoi një protestë me shkrim qeverisë franceze në fund të shtatorit përmes ambasadorit të saj në Vatikan. Selia e Shenjtë, shkroi Montini, vetëm se mund të “shprehte keqardhjen e saj të madhe për zgjidhjen që iu dha kësaj çështje pa marrë parasysh interesin fetar të dy të rinjve të pagëzuar. Po kështu shpreh frikën se arsimimi katolik i këtyre djemve do të komprometohet, në kundërshtim me frymën e një marrëveshjeje të nënshkruar nga përfaqësuesit e familjes dhe ata të autoriteteve kishtare, dhe të cilave këta të fundit i kanë qëndruar besnikë“.
V. Më shumë shkrime rreth kësaj
Anni dhe Fritz Finaly e kishin arritur brenda disa muajsh nga çlirimi Aleat i Francës, kur Gestapo i kapi dhe i dërgoi për vdekje. Ndërsa rreziku për hebrenjtë e Francës së shpejti do të kalonte, tmerret e Holokaustit ishin të ngadalta për ta shtyrë Kishën Katolike Romake të konsideronte historinë e saj të antisemitizmit ose rolin që ajo luajti në bërjen e mundur vrasjen masive të nazistëve të hebrenjve evropianë. Papa Pius XII ishte padyshim i tmerruar nga masakra, por si papë ose, më herët, si sekretari i shtetit i Vatikanit, ai kurrë nuk ishte ankuar për masat e mprehta të marra kundër hebrenjve si një komb katolik, pasi tjetri futi ligjet shtypëse (Italia në 1938, për shembull, dhe Franca në 1940).
Ankesa e vetme që Pius XII bëri për ligjet antisemitike të Italisë ishte padrejtësia e zbatimit të tyre për hebrenjtë që ishin konvertuar në katolikë. Se mund të ketë qenë një lidhje midis shekujve të demonizimit të Kishave të hebrenjve dhe aftësisë së njerëzve që mendonin se ishin katolikë për të vrarë hebrenj, duket se nuk i ka kaluar kurrë në mendje. Fakti që regjimi i Musolinit mbështetej shumë tek materialet e Kishës – gazetat dhe revistat e tij të mbushura me referenca për masat që papët kishin ndërmarrë gjatë shekujve për të mbrojtur shoqërinë e “shëndetshme” të krishterë nga kërcënimi i paraqitur nga hebrenjtë – për të justifikuar ligjet e tij antisemite, për të rimenduar pak doktrinën ose praktikën e Kishës nën papatin e tij.
Lexoni: Çfarë duhet të bëjë një hebre kur Papa të vijë në Yom Kippur?
Ndër zbulimet e dokumenteve të sapo-disponueshme është se sa pak ndikim kishte Holokausti në pikëpamjen e Vatikanit për rrjedhën e duhur të veprimit në rastin e djemve Finaly. Ndërsa dokumentet tregojnë aludime të herëpashershme nga papa dhe ata rreth tij për vuajtjet e përjetuara kohët e fundit nga populli hebre, këto shprehje të simpatisë nuk u përkthyen në ndonjë shqetësim të veçantë për dëshirat e prindërve të Robert dhe Gérald Finaly ose për të mbijetuarit e familjes Finaly, të cilët kërkoi të merrte djemtë brenda. Ajo që vjen qartë në leximin e të dhënave të Vatikanit është se prerogativat e Kishës Katolike Romake kishin rëndësi mbi të gjitha të tjerat: që, sipas doktrinës së Kishës, pagëzimi, madje edhe kundër dëshirave të një familjeje, i dha Kishës të drejtën për të pretenduar fëmijët. Kjo ishte ajo që i motivoi murgjit dhe murgeshat që lëviznin djemtë përreth, me emra të trilluar, nga një vend i fshehur në tjetrin.
Angazhimi i Papa Pius XII dhe burrave të kurias për të parandaluar familjen Finaly nga marrja e kujdestarisë së fëmijëve u zbut vetëm nga shqetësimet për shtypin e keq, një shqetësim i theksuar vazhdimisht nga Kardinali Gerlier në lutjet e tij gjithnjë e më urgjente drejt Romës. Ai veçanërisht kishte frikë nga shtypi i keq sepse ishte, pasi ai kujtoi vazhdimisht papën dhe Zyrën e Shenjtë gjatë këtyre muajve, duke dobësuar pozicionin politik të Kishës në Francë dhe përpjekjet e saj për të bërë që qeveria franceze e pasluftës t’i jepte njohje nga shteti shkollave famulli katolike.
Asnjë aspekt i qëndrimit të papës ndaj hebrenjve nuk ka marrë aq vëmendje sa polemikat mbi heshtjen e tij gjatë luftës – dështimi i tij për të denoncuar nazistët dhe bashkëpunëtorët e tyre për therjen sistematike të hebrenjve të Evropës. Në një përpjekje për t’iu përgjigjur kritikëve, ishte vetë Montini që më vonë, si Papa Pali VI, porositi një grup studiuesish Jezuitë që të paraqisnin para arkivave të Vatikanit – të cilat kanë qëndruar të mbyllura për studiues të tjerë deri më tani – për të nxjerrë në dritë të gjitha dokumentet përkatëse në lidhje me veprimet e papës dhe sekretarit të shtetit të Vatikanit ndërsa ata konsideruan se si t’i përgjigjeshin tmerreve të luftës së dytë botërore. Kjo rezultoi, nga viti 1965 deri në 1981, në botimin e 12 vëllimeve të mbushura me mijëra dokumente. Vëllimi 9, kushtuar asaj se si Selia e Shenjtë kërkoi të ndihmojë viktimat e luftës në vitin 1943, përmban 492 dokumente.
Në dritën e publikimit të këtij numri masiv të dokumenteve, është bërë pretendimi se asgjë nuk do të mësohet shumë e re për heshtjen e papës gjatë Holokaustit nga hapja e fundit e arkivave të Vatikanit. Por studiuesit nuk kanë pse të shqetësohen për mungesën e materialit të ri. As protesta e vakët, antisemitike e Vatikanit e Pietro Tacchi Venturi për fushatën vrasëse të gjermanëve kundër hebrenjve në Itali dhe as memorandumi i Angelo Dell’Acqua si përgjigje nuk u përfshinë në atë botim masiv. Dokumenti i vetëm i botuar atje në episod është komenti disi i fshehtë i Kardinal Maglione në përgjigje të propozimit të Tacchi Venturi: “Nuk është rasti të dërgosh shënimin e At Tacchi Venturi (i cili në çdo rast do të duhej të ribëhej) as edhe një shënim më delikat nga ne.” Dell’Acqua nuk përmendet fare. Një shënim në fund të faqes nga redaktorët e vëllimit të Vatikanit nuk e bën të qartë atë që Tacchi Venturi po propozonte dhe citon vetëm fragmente nga memorandumi i tij që ofronin një imazh pozitiv të hebrenjve dhe mungesës së ndjenjave anti-hebreje në Itali. Zbulimet e reja ofrojnë arsye të shumta për të besuar se historia e plotë e Piut XII dhe hebrenjve mbetet për t’u shkruar.
Do të ishte vetëm pas vdekjes së Pius XII, që qëndrimet e Kishës ndaj Hebrenjve do të ndryshonin në një mënyrë kuptimplote, falë pasardhësit të tij Gjon XXIII, i cili mblodhi një Këshill të Vatikanit kushtuar pjesërisht për të çrrënjosur shenjat e doktrinës së Kishës mesjetare mbi hebrenjtë. Kulmi i atyre përpjekjeve erdhi vetëm pas vdekjes së Papa Gjon XXIII; në 1965, Këshilli i Dytë i Vatikanit lëshoi deklaratën e shquar Nostra Aetate. Duke përmbysur doktrinën e Kishës, të mbajtur prej kohësh, ajo u bëri thirrje besimtarëve që t’i trajtojnë Hebrenjtë dhe fenë e tyre si të denjë për respekt.
Megjithëse nuk jam i vetëdijshëm se dikush e ka bërë lidhjen, mund të mos jetë shumë larg mendjes për të dyshuar se çështja Finaly luajti një rol në atë ndryshim historik dhe, me të, braktisja e ndotjes shekullore të Kishave të Hebrenjve. Lidhja është pasardhësi i John XXIII, Paul VI, i cili kryesoi këshillin kur ai shqyrtoi dhe më pas miratoi doktrinën e tij të re revolucionare. Ky ishte i njëjti njeri që – nën emrin e tij të dhënë, Giovanni Montini – kishte kaluar muaj me radhë duke menaxhuar marrëdhëniet e Vatikanit në çështjen Finaly një duzinë vjet më parë.
Nëse ka pasur ndonjë distancë midis Pius XII dhe Montini në veprimet e ndërmarra në çështjen Finaly, unë nuk kam gjetur asnjë gjurmë të saj në arkivat e Vatikanit. Lidhjet e Montinit me Eugenio Pacelli, Pius XII i ardhshëm, vështirë se mund të ishin më të forta. Ai kishte filluar të punonte për të si një nga dy zëvendësit kryesorë të tij kur Pacelli ishte ende sekretari i shtetit i Vatikanit dhe vazhdoi në të njëjtin rol kur, në 1939, Pacelli u ngjit në papat. Në raportin e tij përfundimtar për qeverinë vitin e ardhshëm, ambasadori francez në largim në Vatikan e përshkroi Montinin si njeriun më të afërt me zemrën e Pius XII dhe shtoi, “Të gjithë bien dakord në parashikimin që Imzot Montini vetë do të jetë papë.”
Megjithatë, edhe pse identifikohej shumë me mbrojtësin e tij, Montini kishte një mendje të tijën. Ai vinte nga një familje katolike me ndikim verior italian. Babai i tij kishte qenë anëtar në Parlament i Partisë Popullore Katolike Italiane të moderuar derisa Mussolini shfuqizoi të gjitha partitë jo-Fashiste në 1926. Montini ishte një intelektual me shije të sofistikuar në art dhe letërsi. Ai kishte punuar në heshtje në prapaskenë, ndërsa Pius XII ishte papë, për të parandaluar që Zyra e Shenjtë të dënonte veprat e shkrimtarit Graham Greene. Sjellja e Vatikanit në çështjen Finaly ishte një biznes i keq. A e shqetësoi në atë kohë përfshirja e Montinit në emër të Pius XII? A la shenja të qëndrueshme? A mendoi ai për çështjen Finaly ndërsa po shqyrtonte propozimet e Këshillit të Dytë të Vatikanit për të ndryshuar qëndrimet e Kishave ndaj hebrenjve? Ne mund të mos i dimë përgjigjet e këtyre pyetjeve shumë shpejt; arkivat e papatit të Palit VI nuk ka të ngjarë të hapen për shumë vite.
Jo shumë kohë më parë, unë isha në gjendje të arrija Robert Finaly me email në Izrael, ku ai dhe Gérald – tani i njohur si Gad – kanë jetuar që kur u çuan atje nga tezja e tyre. Roberti kujtoi mjedisin shkollor në të cilin ishin mbajtur, para se familja e tyre të ishte në gjendje t’i rimarrë ata, si një që ishte “100% katolik”. Studentët u mësuan se hebrenjtë ishin të destinuar për dënim. Po të mos ishte për këmbënguljen e familjes së tij, ai dhe Gad me siguri do të jetonin diku tjetër – në Francë ose Spanjë – dhe, siç vuri në dukje Roberti, do ta kujtonin të kaluarën e tyre shumë ndryshe. Jetët që ata kanë jetuar në Izrael kanë qenë jashtëzakonisht të paqarta. Gad ndoqi një karrierë në ushtrinë izraelite dhe më pas si inxhinier. Roberti u bë mjek, ashtu si babai i tij.
Shtojca: dokumentet e Vatikanit
– “Shënim verbal mbi situatën hebraike në Itali”, nga At Pietro Tacchi Venturi
– Memo për Papën në përgjigje të At Tacchi Venturi, nga Imzot Angelo Dell’Aqua
– Raport i shkurtër mbi çështjen përfundimtare për Sekretariatin e Shtetit [Vatikan] (dhe dokumentet e ngjashme)
David Kertzer dëshiron të falënderojë bashkëpunëtorin e tij, Roberto Benedetti, puna e të cilit në arkivat e Vatikanit, pasi Kertzer u detyrua nga pandemia COVID-19 të largohej nga Italia, u tregua thelbësore për zbulimin e dokumenteve në çështjen Finaly. Kertzer dhe Benedetti po përgatisin një version më të gjatë të kësaj teme për botim në një ditar historik, duke siguruar referenca të plota arkivore për të gjitha dokumentet e përmendura këtu.
DAVID I. KERTZER, autor i Papës dhe Musolinit, fitues i Çmimit Pulitzer 2015 për Biografinë, është Profesor i Universitetit Dupee në Universitetin Brown.
