Martin Camaj me të shoqen, Erikën
“Nga palci i urrejtjes dëshiroj me dalë,
si bima prej fare në pranverë”
Nga Frank Shkreli
Ky muaj shënon përvjetorin e lindjes së shkrimtarit dhe poetitit të mërguar shqiptar, Martin Camajt, me 21 Korrik të vitit 1925, në Temal të Dukagjinit. Camaj ka ndërruar jetë në qytetin Munich të Gjermanisë, marsin e vitit 1992. Shkrimtar dhe albanolog i njohur shqiptar në botën perëndimore, gjatë periudhës komuniste, Martin Camaj ishte edukuar në kolegjin e jezuitëve në Shkodër, ndërsa është arratisur në perëndim, në vitin 1956. Është doktoruar në Romë, ku ka bashkëpunuar ngusht me Profesor Ernest Koliqin, në drejtimin e revistës së famshme “Shëjzat”, si dhe në veprimtari të tjera në fushën e albanalogjisë dhe të letrave shqipe. Martin Camaj ka vazhduar të bashkpunonte me “Shëjzat” edhe pas largimit të tij nga Roma për në Gjermani, ku ka punuar si profesor i albanologjisë në universitetin e Munichut deri që ndërroi jetë, në vitin 1992.
Ernest Koliqi kishte shkruar se në veprat e tij, miku dhe bashkpuntori i ngusht për vite të tëra, Martin Camaj, p;r nga natyra ishte human dhe paqësor, duke e cilësuar atë si një njeri të letrave, i cili në veprat e tija, “Lëshon nji kushtrim jo luftarak, por paqësuer, plot shpirtbardhsi dhe flakë dashunije vëllaznore”, midis shqiptarëve, ndërsa ka cituar poetin:
“Avitu, njeri! Afrohuni shqiptarë!
Nga palci i urrejtjes dëshiroj me dalë
Si bima prej fare në pranverë”.
Është kjo një thirrje që del nga zemra dhe nga shpirti paqësor dhe jo hakmarrës i poetit dhe shkrimtarit Martin Camaj që duhej të rezononte edhe sot sidomos në këtë periudhë konfliktesh dhe mosmarrveshjesh politike, personale dhe partiake që vazhdojnë të përçajnë dhe të ndajnë shoqërinë shqiptare dhe shqiptarët, në përgjithësi, për të cilën Camaj nuk do të ishte aspak i kënaqur. Është një thirrje kjo, e një shkrimtari e poeti shqiptar, i cili ndonëse, siç dihet, regjimi komunist ia “kishte mbyllur portën” — ashtu siç shprehet Ismail Kadare për të — ai prap se prap nuk mbante inat e hidhërim, por bënte thirrje për afrim midis shqiptarëve, madje edhe gjatë një periudhë urrejtjeje si ajo e komunizmit, kur në Shqipëri, vetëm të përmendje emrin e Martin Camajt ose të shkrimtarëve të tjerë si ai në mërgim, të priste qelia e burgut ose dënime të tjera të rënda.
Megjithkëtë, ka shkruar Ismail Kadare, Camaj, “Nuk i lejoi vetes asnjëherë që, duke përfituar prej lirisë që i jepte mërgimi, të shkruante kundër si-vëllezërve të tij në Shqipëri. Ishte e vërtetë, se në kohën që ai kujtohej e bëhej merak për ta, ata nuk u kujtuan kurrë për të, por kjo nuk e shtyu asnjëherë (Martin Camajn) t’u mbante mëri për shpërfilljen apo harresën e tyre të gjatë. Ishte i ndjeshëm për gjendjen e tyre, për optimizmin e rremë e për ankthin e fshehur me kujdes midis festës po aq të rreme”, është shprehur Ismail Kadare, në vlerësimin e tij për Camajn. “Në ngrehinën e përkorë të letrave shqipe, atje ku është duke zënë vendin e vet Martin Camaj, ashtu si në çdo panteon, hyhet vetëm prej një porte, asaj të madhes. E ajo portë, siç e tregon emri, nuk njeh veçse arsyet e mëdha”, ka shkruar Kadare. Ai e ka quajtur Martin Camajn, “Shkrimtari i Lartësive…që i ka strehuar ngjarjet dhe personazhet e veta në një lartësi që iu siguronte pavarësinë. Ka kujtuar ndoshta se do ta mbronte artin e tij prej ndikimit të katrahurës shqiptare, asaj së cilës kujtonte se i kishte lënë lamtumirën”.
Fatkeqsisht, “katrahura shqiptare” të cilës i referohet Kadare — sidomos në fushën politike — është ndoshta më e thekësuara sot se kurdoherë tjetër ç’prej kohës së komunizmit. Sot më shumë se kurrë, në këtë rrëmujë në të cilën ndodhet bota shqiptare, thirrja e këtij poeti për “Afrim të Shqiptarëve”, është tepër aktuale dhe ndoshta më e nevojshme se kurrrë më parë, pasi – siç ka shkruar edhe miku i tij Ernest Koliqi—kjo thirrje e Camajt del me të vërtetë nga zemra e një, “Pjestari të një djelmënije të vrugosun në shpirt nga nji stuhi ngjarjesh tepër shqetsuese, të nji djelmënije që u randue me vuajtje të pameritueshme ç’se filloi me marrë mend”, dhe si i tillë, “Njohu mërgimin, fushat e përqendrimit, punën e përdhunëshme…”. Megjith këto përvoja të këqia personale, Martin Camaj nuk shprehu kurrë urrejtje ndaj shqiptarëve, përfshirë regjimin komunist dhe ata të cilët i kishin mohuar të drejtën të jetonte dhe të punonte në Atdheun e tij të lindjes, për të cilin jetoi dhe punoi gjithë jetën në mërgim, gjithmonë i shtyrë nga dashuria dhe besnikëria ndaj vendit të origjinës të parëve të tij.
Këto ndjenja mos urrejtjeje ndaj shqiptarit — megjithë vuajtjet e tija dhe të familjes së tij nga komunizmi – Martin Camaj, prapseprap falënderon nuk ruante urrjejte as inat ndaj atij sistemi dhe njerëzve që e mbështetën atë regjim në pushtet për pothuaj gjyësm shekulli. Me shembjen e komunizmin në Shqipëri, ai kishte filluar komunikimin me vendlindjen e tij, përfshirë Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Intelektualëve të pavarur shqiptarë , ku edhe u antarësua e tij në radhët e kësaj orgnizate e cila qe krijuar në vitin 1991, duke komentuar pranimin e tij në atë organizatë, duke thënë se, vlersimi që i bërë atij me atë rast, “na afron”.
Në një letër dërguar Lidhjes së Shkrimtarëve të Pavarur Phqiptarë në vitin 1992, ai u ishte drejtuar atyre dhe “mbarë popullit shqiptar” me fjalët “të dashur miq e vëllazën shqiptarë”: “Të dashunve miq e vllazën shqiptarë, intelektualë, artistë dhe mbarë popull shqiptar”, duke përcjellë përshëndetjet e tija, vetëm disa ditë para se të ndërronte jetë, mbarë popullit shqiptar me këto fjalë: “Ndonse të ndamë për një gjysmë shekulli, unë jam i jueji e ju jeni të mijt”, ka shënuar Ardian Klosi në një shkrim, duke cituar letrën e Martin Camajt, dërguar Lidhjes së Shkrimtarëve e Intelektualëve të pavarur të Shqipërisë, në vitin1992.
Në këtë frymë vëllazërimi e afrimi me njëri tjetrin, nepërmjet veprave të tija, Martin Camaj u bën thirrje shqiptarëve për afrim, për pajtim e bashkim midis tyre, pa marrë parasyshë dallimet politike — jo se ai kishte frikë ndonjë njeri, se, siç ka shkruar Ernest Koliqi, gjithë jetën e tij, Martin Camaj, “Trimnisht ka përdorur penën, si të parët e tij dikurë taganin dhe pushkën”. Por ai ka vlersuar se nga thirrja e Martin Camaj, “Afrohuni Shqiptarë”, rrjedhë, “Fisnikija e lashtë e malësorve, kalorsija e natyrshme që u pajisë atyre shpirtin, pikon papritmas edhe në vepër të këtij pinjolli të tyne, e i cili e di harresën në të cilën bota e huej dhe vendase i la malet tona.”
Si pinjoll i atyre maleve, shkruan Koliqi në parathënjen e veprës së Camajt, “Djella”, Martin Camaj e kishte gjithmonë,“Parasyshë mospërfilljen e pavarëshme që shumica e qytetarëve ka dëftue për këta fatosa të lindun, e të cilët si kala e gjallë mbrojtën Kombin nga sulmet e sllavëve”. Ndonëse, Martin Camaj, sipas tij, “Nuk ishte i nxjerrë jashtë mureve, si Fishta, Konica, Koliqi, por kjo nuk e bënte më pak të ndërlikuar problemin e tij. Kishte qenë thjesht nënshtetas i atij vendi që quhej Shqipëri, por asnjëherë brenda kullës letrare të saj. Ka gjasë që për një kohë të gjatë, në nënvetëdijen e tij shestohej e paarritshmja: të bënte pjesë një ditë në atë fis apo në atë urdhër trillan”, ka shkruar ai.
Fatkeqsisht, ashtu i pa dashur dhe i pakuptueshëm si në kohën e komunizmit – siç ishin edhe At Gjergj Fisjhta, Faik Konica dhe Ernest Koliqi, ndër të tjerë të mëdhej shkrimtarë të asaj gjenerate –Martin Camaj dhe miqtë e tij me të cilët punoi për pothuaj gjysëm shekulli duke e bërë të njohur Kombin Shqiptar, identitetin, kulturën dhe gjuhën e tij të vjetër në botën perëndimore – edhe me ndërrimin e epokës, 30-vjet post-komunizëm, mbeten pothuaj ashtu si në kohën e komunizmit –.të pa dashur dhe të pakuptueshëm!
Ka rdhur koha që të përfillet thirrja e Martin Camajt:
“AVITU NJERI! AFROHUNI SHQIPTARË”!
