INTERVISTË
Intervistë me prof. Matteo Mandalà
Prof. Matteo Mandalà, ju së fundi keni botuar librin “Studime filologjike për letërsinë romantike arbëreshe”. Na intereson mendimi juaj për letërsinë shqipe në tërësi dhe në këtë kontekst, sa është e njohur dhe pranuar letërsia arbëreshe në historinë e letërsisë shqipe?
Prof. Matteo Mandalà: Një gjykim i përgjithësuar mbi letërsinë shqipe do të parakuptonte vlerësime të përcipta dhe arbitrare. Letërsia shqipe, sikurse edhe letërsitë e tjera, gjatë historisë së saj ka shënuar ulje dhe ngritje, duke mbajtur gjithsesi një orientim konstant europian. Qysh nga fillimet në mesin e shek. XVI e deri te afirmimi i saj në gjysmën e parë të shek. XIX, ajo ka dëshmuar një vitalitet të jashtëzakonshëm dhe një aftësi të pazakontë për t’u ndikuar nga zhvillimet letrare ndërkombëtare. Shumëçka është varur nga historia e Shqipërisë dhe nga marrëdhëniet, pak a shumë të barabarta e pak a shumë të ethshme, me letërsi dhe qytetërime të tjera në rrjedhë të kohës.
Gjithsesi do thënë se kjo prirje nuk ka dhënë gjithmonë fryte. Kur ka rënë pré e skemave estetike të importuara e të imponuara, si në rastin e realizmit socialist, prodhimi letrar është rrudhur e është gjymtuar ndjeshëm. Përndryshe, kur ia ka dalë të integrohet në lëvizjet letrare europiane, si në rastin e periudhës së romantizmit, ka arritur nivele të admirueshme. Në këtë kontekst hyn edhe prodhimi letrar i shkrimtarëve, poetëve dhe intelektualëve arbëreshë. Kontributi i arbëreshëve ka qenë pa dyshim i madh dhe këtë e kanë pranuar tashmë vetë studiuesit shqiptarë të dekadave të para të shekullit të shkuar të cilët në studimet e tyre kanë vlerësuar veprat e Jeronim De Radës, Gavril Darës, Françesk Santorit, Zef Serembes, Zef Skiroit etj.
Këto studime që përftuan rezultate të rëndësishme gjatë Luftës së Dytë Botërore, vijuan edhe gjatë regjimit komunist. Botimet e atëhershme, megjithëse karakterizoheshin nga ndërhyrje të rënda tekstore, mundësuan gjithsesi një kontakt të ngushtë mes shoqërisë shqiptare dhe kulturës letrare arbëreshe. Sot ai rezultat konsiderohet me të drejtë i pamjaftueshëm dhe është krijuar bindja se ka ardhur koha t’i jepet lexuesit një prodhim letrar dhe intelektual më i kujdesshëm, sa më besnik ndaj traditës letrare arbëreshe dhe në përshtatje me pritshmëritë e publikut shqiptar. Pikërisht këtyre kërkesave rreket t’u përgjigjet libri im modest.
Pas pushtimit osman, Arbëreshët mbetën thuajse hallka e vetme që lëvruan pa ndërprerë letërsinë dhe shkrimin shqip, duke mbajtur gjallë kështu vetëdijen etnike. Ky është një rast i jashtëzakonshëm dhe unik në vetvete. Si e shpjegoni ju këtë fenomen?
Prof. Matteo Mandalà: Është e vërtetë se arbëreshët përbëjnë një rast të rrallë. Gjithsesi merita e tyre nuk qëndron aq në faktin padiskutim të rëndësishëm se ia kanë dalë të ruajnë gjuhën dhe traditat, sesa në faktin tjetër që gjatë shekullit XVIII atyre iu desh të krijonin një identitet etniko-kulturor, për të mbrojtur të drejtat e tyre si pakicë e njëherazi, ta eksportonin atë përtej Adriatikut, tashmë në formën e identitetit kombëtar, duke ua vënë në dispozicion të gatshëm shqiptarëve që një shekull më vonë do të viheshin në kërkim të një fizionomie kombëtare. Në funksion të kësaj ndërmarrjeje titanike të “krijimit” të kombit, intelektualët arbëreshë të shek. XVIII shtinë në punë gjuhën, letërsinë, por edhe historinë.
Ata ia hynë kërkimit të dokumenteve që u duheshin për të ndërtuar identitetin në kohë dhe në hapësirë; punuan për t’i dëshmuar botës se shqipja, si gjuhë e lashtë, meritonte një vend nderi mes gjuhëve të tjera, dhe këtë e bënë kryesisht duke shkruar gramatika, fjalorë një dhe shumëgjuhësh, madje edhe fjalorë etimologjikë, por sidomos duke shkruar vepra letrare. Te kjo ndërmarrje e jashtëzakonshme, që ndikoi ndjeshëm edhe shoqërinë kulturore shqiptare përtej Adriatikut, duhen kërkuar elementet që u mundësuan arbëreshëve të mbijetojnë si bashkësi etno-gjuhësore, duke i dhënë jetë në këtë mënyrë një mrekullie të vërtetë antropologjike e kulturore, po ta themi me fjalët e shkrimtarit të shquar italian Pier Paolo Pasolini.
Mandalà, ka kohë që debatet për identitetin shqiptar nuk pushojnë. Cili është opinioni juaj, a kanë shqiptarët identitet unik? Për më tepër, a mund të flitet për një kulturë homogjene brenda kombit shqiptar?
Prof. Matteo Mandalà: Debati mbi identitetin shqiptar është zhvilluar kryesisht në faqet e gazetave dhe rrallëherë ka gjetur vend në libra dhe periodikë të specializuar shkencorë. Për rrjedhojë kjo çështje është trajtuar më së shumti në mënyrë të përciptë dhe diletante. Diskutimet janë karakterizuar nga tone tejet polemike e madje ndonjëherë kanë marrë tipare groteske, duke e thjeshtuar dhe banalizuar së tepërmi një çështje kaq serioze dhe komplekse siç është identiteti kombëtar, me të cilën janë marrë e merren sot e gjithë ditën sociologë e filozofë të politikës, historianë, psikologë e juristë në mbarë botën. Sipas antropologut italian Francesco Remotti, identitetet kulturore janë si një rrjedhë e pashtershme uji: ato ndryshojnë trajtë vazhdimisht, prandaj është e vështirë t’ua fiksosh tiparet në një çast të dhënë.
Natyrisht, edhe pse identiteti nuk është i dhënë një herë e përgjithmonë, ka megjithatë një lloj rezistence ndaj ndryshimit çka bën të mundur hetimin e dallimeve mes identiteteve kulturore në rrjedhë të kohës. Kjo do të thotë se identiteti nuk ka një fytyrë unike, të ngurtësuar qysh në krye të herës, që u dashka kërkuar e zbuluar prej nesh. Në vitet ’30 të shekullit të shkuar filozofi dhe matematikani Friedrich Ëaismann thoshte se nuk ekziston identiteti, por ekzistojnë mënyra të ndryshme të organizimit të konceptit të identitetit. Me fjalë të tjera, identiteti është gjithmonë fryt i një veprimtarie kulturore e si i tillë “ndërtohet” e madje “shpiket” falë vendimeve dhe vullnetit të subjekteve historike.
Në këtë pikë studiuesit vijnë në një mendje teksa u njohin popujve të ndryshëm meritën se kanë përpunuar dhe përshtatur identitetet kulturore përkatëse përmes një morie zgjedhjesh. Te kjo aftësi vendosmërie dhe besimi në zgjedhjet e ka bazën identiteti i qëndrueshëm kulturor. Një procesi të tillë i është nënshtruar edhe identiteti shqiptar, ndërtimi a më mirë të themi shpikja e vetëdijshme e të cilit përgjatë shekujve, ende nuk është studiuar dhe përshkruar me metoda rreptësisht shkencore.
Ju keni shkruar parathënien e sprovës letrare të shkrimtarit Ismail Kadare, “Mosmarrëveshja – Shqipëria përballë vetës”, që është konsideruar një lloj testamenti për shqiptarët. Sipas jush, cilat janë shkaqet e krizës sonë identitare, përçarjeve të brendshme, orvatjeve për të tjetërsuar kujtesën apo çmitizuar heronjtë, siç është rasti me Gjergj Kastriotin?
Prof. Matteo Mandalà: Eseja e Kadaresë është më shumë se një testament. Përveç vlerës morale që përmban, ajo përbën një model analize rigoroze të historisë kulturore të një populli, të cilit i nxjerr në shesh me një koherencë të ftohtë e të pamëshirshme meritat dhe të metat. Nuk më kishte qëlluar më parë të lexoja tek asnjë prej mendimtarët perëndimorë, nga Hegeli te Leopardi deri më sot, faqe kaq të ngjeshura, të guximshme dhe të ndiera kushtuar popujve përkatës. Për këtë arsye mendoj se Mosmarrëveshja përbën një unicum në llojin e vet, që meriton të lexohet dhe të studiohet. Nuk kam se ç’i shtoj parathënies sime, tek e cila pyetja juaj mund të gjejë një përgjigje të shtjelluar: krizën “identitare” shqiptare e shkaktuan kokëkrisurit e përhershëm që gjenden në çdo vend dhe në çdo epokë, të cilët mendojnë se mund ta rishkruajnë historinë mbi bazën e simpative dhe fobive të tyre subjektive. Historia kulturore shqiptare, siç na kujton Kadare, është e mbushur me yshtarë të tillë, që kohët e fundit kanë filluar të thërrasin në ndihmë edhe kolegë të huaj.
E kam thënë më se një herë se është mjaft e vështirë të diskutosh seriozisht mbi çështje të identitetit, pa le më kur të ngatërrohen nëpër këmbë autorë, që nuk dinë as se ç’është miti a, më keq akoma, që janë të bindur se miti s’është gjë tjetër veçse një histori e rreme a e shpikur. Të flasësh për Skënderbeun si mit historik është e pranueshme madje e nevojshme; të përpiqesh ta dekonstruktosh këtë mit është shkencërisht korrekte; por të shkruash një libër me synimin për të denigruar mitin dhe figurën historike, kjo është jo vetëm qesharake, por edhe dëshmi e qartë e padijes në lëmin e studimeve antropologjike. Do të mjaftonte shfletimi i veprave të Barthes-it, për të kuptuar se kemi të bëjmë me paragjykime banale.
Vitin që sapo lamë pas, kudo hapësirave shqiptare, u festua 100 vjetori i Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. Ndërkaq, në anën tjetër, kemi një përpjekje të vazhdueshme për afrim me Turqinë dhe ky afrim po prek të kaluarën tonë. Në këtë kuptim, vihet re një prirje proturke nëpër institucionet tona, në Shqipëri, por sidomos në Kosovë. Si e vlerësoni ju këtë dhe si i shpjegoni marrëdhëniet turko-shqiptare të viteve të fundit?
Prof. Matteo Mandalà: Kësaj pyetjeje do të doja të mos i përgjigjesha, a së paku nuk do t’i përgjigjem aluzioneve politiko-diplomatike që ajo ngërthen, sepse nuk hyjnë në kompetencën time. Marrëdhëniet e Shqipërisë dhe Kosovës me Turqinë hyjnë në sferën e sovraniteteve përkatëse kombëtare, dhe nga pikëpamja e raporteve ndërkombëtare, ato janë legjitime, madje mund të jenë edhe të dobishme. Ajo çka meriton të komentohet, sipas meje, janë qëndrimet e disa qarqeve intelektuale të Shqipërisë dhe të Kosovës ndaj qeverisë së Ankarasë. Të habit servilizmi dhe gatishmëria prej lakeu e atyre që përkrahën pa rezerva kërkesën e qeverisë turke për të rishikuar tekstet shkollore shqiptare e kosovare e për t’i “pastruar”, për t’i “ndrequr” a për t’i “zbutur” ato kur vjen fjala te qëndresa shqiptare antiosmane, apo te pushtimi turk dhe pasojat që solli.
Jo vetëm kaq: është objektivisht tronditës qëndrimi do të thosha i turpshëm i disa studiuesve shqiptarë dhe i disa strukturave qeveritare kosovare që janë deklaruar të gatshëm të zbatojnë menjëherë direktivat e qeverisë turke. Aq më keq kur kjo ndodh mu gjatë përgatitjeve për kremtimin e 100 vjetorit të pavarësisë dhe pas premtimit të ndihmave financiare për universitetet shqiptare. Kam dëgjuar shpesh të thuhet se gjithçka e ka një çmim, por nuk mund të shitet për pesë groshë identiteti kulturor dhe dinjiteti shkencor e as mund të shkelet me këmbë historia kombëtare!
Si e gjykoni tendencën për ndryshimin e historisë, kur dihet se kjo kërkesë vjen nga ish-pushtuesit, pra nga Turqia?
Prof. Matteo Mandalà: Po e filloj me një pyetje absurde dhe surreale: si do të reagonin, fjala vjen, francezët nëse ministri jashtëm i qeverisë gjermane do të kërkonte “të rishkruhej” historia e pushtimit nazist të Francës? As që përpiqem ta imagjinoj reagimin e francezëve. Përkundrazi, në Shqipëri dhe në Kosovë kërkesa të tilla jo vetëm që i marrin seriozisht në konsideratë, por merakosen të mos ua prishin qejfin “vëllezërve” turq. Arsyeja e kësaj sjelljeje duhet kërkuar te politika e jashtme e qeverisë së Erdoganit. Po mjaftohem të përmend këtu vetëm një fjalë-kyçe që shfaqet gjithmonë e më shpesh në gazetat e gjithë botës kur vjen fjala te politika e jashtme turke: neo-otomanizëm.
Si e vlerësoni letërsinë shqipe sot, cilat janë kahet e zhvillimit të saj. A është integruar sa duhet në rrjedhat e kulturës globale?
Prof. Matteo Mandalà: Periudha njëzetvjeçare që na ndan nga rënia e komunizmit në Europë ka shënuar dukuri të shumta e të larmishme në lëmin e letërsisë dhe arteve. S’ka dyshim se, krahas shprehjeve artistikisht të dobëta që dominojnë nga pikëpamja sasiore dhe kërcënojnë aftësitë përzgjedhëse të lexuesit shqiptar, ka edhe vepra që tërheqin vëmendjen e që me të drejtë meritojnë t’i propozohen edhe lexuesit europian. Me interes të veçantë janë refleksionet letrare mbi përvojën tragjike të regjimit komunist, edhe sepse disa nga këto vepra përmbajnë elemente risore në strukturën narrative.
Nga kjo pikëpamje nuk mungojnë edhe referime ndaj zhvillimeve të kulturës globale, efektet e së cilës shfaqen hapur në shumë vepra në poezi dhe prozë (duke mos përjashtuar këtu edhe forma të tjera të shprehjes artistike). Do mbajtur parasysh se tematizimi i aspekteve lokale duhet të pasqyrojë domosdoshmërisht tipare universale në mënyrë që të rrokë përmasat globale të procesit krijues. Edhe në letërsi duhet shtënë në punë koncepti i “glokalizimit”, i vetmi që mund të shprehë më së miri lidhjet e thella mes prodhimeve letrare lokale dhe atyre që janë në gjendje të reflektojnë vizionin e botës. Në këtë pikë do të thosha se, me gjithë arritjet e pamohueshme, letërsia shqipe nuk ka rënë fort në sy.
Po gjendja e studimeve letrare? A është bërë mjaft në njohjen e letërsisë së traditës dhe si i vlerësoni studimet letrare sot?
Prof. Matteo Mandalà: Ndryshe qëndrojnë punët me studimet letrare, zhvillimi i të cilave ka ecur me ritme të shpejta, duke shënuar sidomos përmirësime dhe përditësime të ndjeshme metodologjike. Ndaj letërsisë së traditës, që unë preferoj ta quaj “klasike”, vërtet është bërë shumë, por ende shumë mbetet për të bërë. Për fazën e vjetër, p.sh. janë të nevojshme trajtime kritike të llojit filologjik, që për fat të keq mungojnë qoftë në Shqipëri, qoftë në Kosovë. Po ashtu, mungojnë botimet dhe studimet mirëfilli filologjike për letërsinë romantike dhe atë mes dy luftërave botërore. Në këto raste duhen rishikuar dhe ripërgatitur rigorozisht, me synimin për t’ua rikthyer atyre fizionominë origjinale, tekstet e veprave që gjatë gjysmëshekullit të diktaturës komuniste iu paraqitën lexuesit shqiptar të “përshtatura” e të “rregulluara” sipas kërkesave ideologjike të regjimit.
Një domosdoshmëri në këtë lëmë është diversifikimi i metodologjive të analizës kritike: nga metodat semiotike, te ato stilistike, psikologjike, sociologjike etj. Duhen provuar in corpore vili, pra mbi vetë tekstet, jo vetëm potencialet e këtyre metodologjive, por edhe mundësitë eventuale që vetë veprat letrare shqipe mund t’u ofrojnë këtyre metodologjive duke i pasuruar ato. Së fundi, më lejoni të shtoj një pikë polemike: lexoj ndonjëherë në shtypin shqiptar ankesa dhe kërkesa kryesisht nga institucione qeveritare apo ndonjë studiues pranë tyre, mbi nevojën e studimit të këtij apo atij autori e madje edhe mbi nevojën e rishkrimit të historisë së letërsisë shqipe apo edhe të historisë së shqiptarëve.
“Direktiva” të tilla në fakt fshehin një vullnet politik dhe të kujtojnë metodat komuniste të kontrollit mbi prodhimin intelektual. Në Perëndim studiues të veçantë apo grupe studiuesish zgjedhin lirisht, në mënyrë krejt të pavarur metodologjitë e punës, autorët për t’u studiuar dhe vlerësimet përkatëse, propozojnë interpretime të reja, ngjallin dhe zhvillojnë herë pas here debate mes tyre duke e pasuruar kështu shkencën e letërsisë e duke hapur prespektiva të reja edhe në interpretimin edhe leximin e veprave letrare. Ky është misioni i vërtetë i kritikës dhe jo që t’i përgjunjet vullnetit të pushtetit politik.
Në këtë kontekst, si e vlerësoni statusin që ka letërsia arbëreshe në kuadër të letërsisë shqipe?
Prof. Matteo Mandalà: Zakonisht lexoj gjykime konvergjente dhe unanime që e vlerësojnë rolin e letërsisë arbëreshe dhe vendin që ajo zë në mesin letërsisë mbarëshqiptare. Mirëpo vë re edhe një hendek mes këtyre gjykimeve dhe gjendjes reale të studimeve letrare mbi statusin e letërsisë arbëreshe. Së bashku me kolegun Francesco Altimari, më se një herë jemi përpjekur ta mbushim këtë hendek, duke u propozuar institucioneve kulturore qeveritare dhe universitare projekte të përbashkëta për botimin kritik të klasikëve të letërsisë arbëreshe. Është fjala për vepra që ne i kemi botuar në Itali, por që për fat të keq, nuk njihen dhe nuk qarkullojnë në Shqipëri dhe Kosovë, ku në rastin më të mirë gjenden versionet “e përshtatura” gjatë diktaturës komuniste.
Një pjesë e kësaj trashëgimie letrare nuk njihet thuajse fare nga lexuesi shqiptar, si fjala vjen, veprat letrare të Filjes, Ketës, Santorit, De Radës, Skiroit etj. Në mungesë të teksteve shkencërisht të besueshme është e vështirë të kryhen studime serioze letrare, por edhe më e vështirë, në mos e pamundur, është njohja dhe përhapja e kësaj pjese të rëndësishme të letërsisë shqipe. Do të ishte tejet e vështirë për studentët shqiptarë të kuptonin kushtet e jashtëzakonshme që e lejuan letërsisë shqipe të integrohej dhe sinkronizohej estetikisht dhe ideologjikisht me disa lëvizje europiane të rëndësishme si romantizmi, pa pasur një kuadër paraprak të qartë e të hollësishëm të letërsisë arbëreshe.
E njëjta gjë vlen edhe për letërsinë moderne të gjysmës së parë të shekullit të shkuar, kur letërsia arbëreshe për të parën herë depërtoi dhe u bë e njohur masivisht në Ballkan. Të marrim pra shembull nga ajo periudhë dhe t’i hapim rrugën një marrëdhënieje bashkëpunimi shkencor dhe artistik po aq të frytshëm mes arbëreshëve dhe shqiptarëve të Ballkanit.
Të kalojmë të një temë tjetër. Si i vlerësoni marrëdhëniet ndërfetare te shqiptarët?
Prof. Matteo Mandalà: Pa dyshim ato marrëdhënie i vlerësoj pozitivisht, madje do të thosha se përbëjnë një shembull për t’u ndjekur nga shoqëritë moderne shumëkonfesionale. Në këtë drejtim interes të veçantë paraqesin studimet kryera këto kohët e fundit nga miku dhe kolegu prof. Cimbalo i universitetit të Bolonjës.
Cili është mendimi juaj për tendencën e krijimit të kombit kosovar?
Prof. Matteo Mandalà: Duhet bërë qartë dallimi mes dy koncepteve “komb” dhe “shtet”. Besoj se pyetja juaj i referohet këtij të dytit që siç dihet u formua mbi një bazë të konsoliduar kombëtare. Personalisht nuk i kam ndjekur me vëmendje zhvillimet e fundit të shtetit të Kosovës, edhe sepse ato nuk hyjnë në sferën e kërkimeve të mia. Natyrisht jam shumë i kënaqur që më në fund shqiptarët e Kosovës, pas më se një shekulli përpjekjesh dhe sakrificash, sot janë zot në shtëpi të tyre. Rruga e ndërtimit dhe e konsolidimit të një shteti kombëtar është e mbushur me vështirësi dhe pengesa politike, shoqërore dhe sidomos ekonomike. Shpresoj vetëm të rroj sa ta shoh me sytë e mi atë ditë të lume kur aspiratat e ligjshme të shqiptarëve do të bëhen realitet.
Mandalà, cili do të ishte mesazhi juaj për lexuesit e revistës “Drita”?
Prof. Matteo Mandalà: Një mesazh urimi dhe shprese. Uroj që marrëdhëniet mes arbëreshëve dhe shqiptarëve të Kosovës të forcohen, të intensifikohet bashkëpunimi kulturor dhe shkencor e, pse jo, edhe vizitat e ndërsjella turistike. Shpresoj që Kosova të integrohet sa më shpejt e sa më mirë në Europë, së cilës i përkasin për nga gjuha dhe kultura të gjithë shqiptarët.
Intervistoi: Ndue Ukaj
