Ligji i parë dhe i dytë NATYROR dhe MARRËVESHJET
E DREJTA NATYRORE, që shkrimtarët e quajnë zakonisht jus naturale, është liria e çdo njeriu që të përdorë fuqinë e tij, siç do ai vetë, për të ruajtur natyrën e vet, me fjalë të tjera jetën e vet dhe, për rrjedhojë, të bëjë çdo gjë që, sipas gjykimit e arsyes së tij, e koncepton si mjetin më të përshtatshëm për këtë qëllim.
Me LIRI, në përputhje me vetë domethënien e kësaj fjale, kuptohet mungesa e pengesave të jashtme, të cilat shpesh herë mund ta privojnë njeriun nga një pjesë e fuqisë së tij për të bërë atë që do të dëshironte, por që nuk mund ta ndalojnë të përdorë fuqinë që i mbetet siç ia dikton gjykimi e arsyeja.
Një LIGJ NATYROR (lex naturalis) është një normë, a një rregull përgjithshëm i gjetur nga arsyeja, sipas të cilit njeriut i ndalohet të bëjë atë që shkatërron jetën e tij, a që e privon nga mjetet për ruajtjen e saj dhe lënien pas dore atë që mendon se shërben për ta ruajtur sa më mirë jetën. Ata që flasin për këtë çështje zakonisht ngatërrojnë jus dhe lex (të drejtën dhe ligjin), por ato duhen dalluar, sepse E DREJTA qëndron në lirinë për të bërë ose për të mos bërë diçka, ndërsa LIGJI përcakton dhe e bën të detyrueshme njërën prej të dyjave.
Dhe duke qenë se gjendja e njeriut është gjendja e luftës e të gjithëve kundër të gjithëve, kur gjithsecilin e drejton arsyeja e vet… Për rrjedhojë, është një normë, apo rregull i përgjithshëm, i arsyes që secili duhet të përpiqet për paqe sa kohë ka shpresë për ta arritur atë, dhe kur nuk e arrin dot, të kërkojë dhe të përdorë të gjitha përfitimet e të mirat e luftës. Pjesa e parë e këttj rregulli përmban ligjin e parë e themelor të natyrës, që është të kërkosh paqen dhe ta ndjekësh atë. Pjesa e dytë, që përbën thelbin e së drejtës natyrore, është të mbrosh vetveten me të gjitha mjetet e mundshme.
Nga ky ligj themelor i natyrës, sipas të cilit duhet të përpiqen për paqe, rrjedh ky ligj i dytë: secili, nëse edhe të tjerët janë për këtë, të jetë i gatshëm të heqë dorë nga e drejta për të bërë çdo gjë, në atë masë që kjo është e nevojshme për paqen e vetëmbrojtjen, dhe të kënaqet me aq liri ndaj të tjerëve sa ai do t’u lejonte të tjerëve ndaj vetes së tij. Sepse sakohë që secili ka të drejtën të bëjë çdo gjë që i pëlqen, të gjithë njerëzit do të jenë në gjendje lufte. Por në qoftë se të tjerët nuk dëshirojnë të heqin dorë nga kjo e drejtë ashtu sikurse ai, nuk ka asnjë arsye që dikush të vetëprivohet prej saj, përndryshe do ta ekspozonte veten si pré (dhe këtë askush nuk është i detyruar ta bëjë) në vend që të tregonte gatishmërinë e tij për paqe. Ky është ligji i Ungjillit: “gjithçka që ju dëshironi që të tjerët të bëjnë për ju, bëjeni edhe ju për të tjerët”. Dhe ky është ligji i të gjithë njerëzve: quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris.*) (dmth: mos ua bëj të tjerëve atë që nuk do që të tjerët të të bëjnë ty.)
Ligjet e tjera të natyrës i natyrës
Nga ai ligji i natyrës, që na detyron t’i kalojmë një tjetri të tilla të drejta, mosdhënia e të cilave pengon jetesën në paqe të njerëzimit, rrjedh një ligj i tretë, sipas të cilit njerëzit duhet të zbatojnë kontratat që kanë bërë, përndryshe ato kontrata janë të kota e vetëm fjalë boshe, dhe mosdhënia e të drejtave për gjithçka të gjithë njerëzve, na lë në gjendje të përhershme lufte.
Në këtë ligj të natyrës qëndrojnë burimi dhe fillimi i DREJTËSISË. Sepse atje ku nuk ka paraprirë një kontratë, nuk ka kalim të një të drejte dhe çdo njeri ka të drejtën për çdo gjë; për rrjedhojë, asnjë veprim nuk mund të jetë i padrejtë. Por, kur është bërë një kontratë, ta shkelësh atë është e padrejtë. Pra, përkufizimi i PADREJTËSISË nuk është veçse moszbatimi i kontratës. Dhe çdo gjë që nuk është e padrejtë, është e drejtë.
Prandaj para se të ketë vend për fjalët e drejta dhe e padrejta, duhet të ekzistojë një fuqi shtrënguese që detyrojë në mënyrë të barabartë njerëzit t’i zbatojnë kontratat, për shkak të tmerrit nga ndonjë ndëshkim më i madh, sesa do të ishte përfitimi që do të mund të kishin nga shkelja e kontratës… Një fuqi e tillë nuk ekzistonte para themelimit të shtetit. Në këtë përfundim mund të arrihet edhe duke u nisur nga përkufizimi i zakonshëm i drejtësisë, që japin skolastikët, të cilët thonë se drejtësia është vullneti i përhershëm për t’i dhënë çdo njeriu atë që i takon.
Prandaj sakohë nuk ekziston e vetja, dmth. sakohë nuk ka pronë, nuk ka as padrejtësi. Dhe sakohë nuk ekziston një fuqi shtrënguese e organizuar, dmth. sakohë nuk ka shtet, nuk ka as pronë, sepse të gjithë njerëzit gëzojnë të drejtën për të gjitha gjërat; pra, sakohë nuk ka shtet, asgjë nuk është padrejtë.
“Mbretëria e Perëndisë fitohet me dhunë. Po sikur ajo të mund të fitohej me dhunë të padrejtë, a do të ishte kundër arsyes të fitohej kështu, po qe se është e pamundur ta pësosh nga kjo? Dhe nëse kjo nuk është kundër arsyes, atëherë nuk është kundër drejtësisë, përndryshe drejtësia nuk do të konsiderohej si diçka e mirë.”
Duke u nisur nga të tilla arsyetime, ligësia e kurorëzuar me sukses ka fituar namin e virtytit, dhe disa njerëz, që në të gjitha rastet e tjera e kanë quajtur të palejueshme shkeljen e besës, megjithatë e kanë quajtur atë të lejueshme kur është fjala për të fituar një mbretëri. Dhe paganët, që besonin se Saturnin e përmbysi i biri, Jupiteri, besonin megjithatë se po ky Jupiter ishte hakmarrësi për padrejtësinë. Kjo i përngjet pak a shumë një ligji të formuluar nga Coke në Komentet e tij për Litleton-in, ku ai thotë: në qoftë se trashëgimtari i ligjshëm i kurorës akuzohet për tradhti, ai megjithatë e merr kurorën, dhe që në atë çast akuza bëhet e pavlefshme.
Duke u nisur nga këta shembuj, ndonjëri mund të jetë fort i prirur të nxjerrë përfundimin se “kur trashëgimtari i padiskutueshëm i një mbretërie e vret atë, që e ka mbretërinë në zotërim, edhe nëse ky është i ati, ju mund ta quani këtë padrejtësi, ose me ç’emër tjetër që doni, por kjo nuk mund jetë kurrë kundër arsyes, meqë ne shohim se të gjitha veprimet e vullnetshme të njerëzve kanë si synim përfitimin për veten e tyre, dhe veprimet më të arsyeshme janë ato që çojnë më mirë në arritjen e qëllimeve”. Ky arsyetim në dukje bindës është megjithatë i shtrembër.
Ashtu si drejtësia varet nga një kontratë e mëparshme, MIRËNJOHJA varet nga një favor i mëparshëm, dmth. nga një dhurim, dhe përbën ligjin e katërt natyror, që mund të formulohet në këtë mënyrë: një njeri që ka pasur një të mirë nga dikush tjetër, përpiqet që ky i fundit të mos ketë ndonjë shkak të arsyeshëm që të pendohet për vullnetin e tij të mirë. Në fakt, askush nuk i jep kurrë ndonjë gjë tjetrit, veçse me qëllim që t’i bëjë mirë vetes, sepse dhurimi është i vullnetshëm, dhe objektivi i të gjitha veprimeve të vullnetshme të çdo njeriu është për të mirën e vetvetes. Dhe në qoftë se njerëzit e shohin veten të zhgënjyer, atëherë nuk ka më bazë as për dashamirësi a besim, as për ndihmë të ndërsjellë, as për pajtim të njeriut me tjetrin, kështu që ata mbeten në gjendje lufte, e cila është në kundërshtim me ligjin e parë e themelor të natyrës, që u rekomandon njerëzve të jenë në kërkim të paqes. Shkelja e këtij ligji quhet mosmirënjohje. Mosmirënjohja qëndron ndaj së mirës ashtu si padrejtësia ndaj detyrimit kontraktual.
Një ligj i pestë natyror është MIRËSJELLJA, dmth prirja që çdokush të përpiqet të përshtatet me të tjerët. Për ta kuptuar këtë, duhet mbajtur parasysh se përshtatja e njerëzve për jetën në shoqëri ka natyrë të ndryshme, që rrjedh nga dallimet në ndjenjat e tyre, gjë që i përngjet asaj që shohim në gurët e grumbulluar për ndërtimin e një godine. Ashtu si ai guri që, për shkak të cepave e të formës së çrregullt të tij, zë më shumë vend nga gurët e tjerë, sesa mbush vetë e që, për shkak të fortësisë, nuk mund të rri rrafshohet, duke penguar ndërtimin, prandaj flaket tej nga ndërtuesit si i padobishëm e i papërshtatshëm, edhe njeriu që, për shkak të ashpërsisë së natyrës së tij, përpiqet të mbajë për vete ato gjëra që për të janë të tepërta, ndërsa për të tjerët të nevojshme, dhe që për arsye të pasioneve të tij kryeneçe është i pakorrigjueshëm, duhet lënë mënjanë ose duhet flakur jashtë shoqërisë si pengese… Ata që i përmbahen këtij ligji mund të quhen SHOQËRUESHËM (latinët i quajnë ata commodi), ndërsa ata që i kundërvihen atij quhen kryeneçë, të pashoqërueshëm, kokëngjeshur, të vështirë për t’u marrë vesh me ta.
Një ligj i gjashtë natyror kërkon që kur janë dhënë garanci për të ardhmen, njeriu duhet t’ua falë fyerjet e kaluara atyre që janë penduar dhe e dëshirojnë këtë. FALJA është dhurim i paqes, megjithëse paqja e dhuruar atyre, që ngulin këmbë në armiqësinë e vet s’është paqe por frikë.
Një ligj i shtatë është që kur hakmerren (dmth. kur e shpaguajmë të keqen me të keqe) njerëzit nuk shohin sa e madhe ishte e keqja e kaluar, por sa e madhe do të jetë e mira që do ta pasojë. … ky ligj është pasojë e mëparshmit, i cili rekomandon faljen kur ka garanci për të ardhmen. Veç kësaj, hakmarrja që nuk shërben si shembull dhe për një të ardhme është triumf e lartësim i lëndimit të tjetrit pa synuar ndonjë qëllim (sepse qëllimi është gjithmonë diçka që pritet të ndodhë). Në fakt, lartësimi pa ndonjë qëllim është kotësi e në kundërshti me arsyen dhe të lëndosh pa arsye çon në luftë, që është në kundërshtim me ligjin natyror e që zakonisht cilësohet me emrin egërsi…
Duke qenë se çdo shenjë urrejtjeje e përçmimi shkakton përplasje dhe përderisa shumica e njerëzve parapëlqejnë më mirë të vënë jetën e tyre në rrezik sesa të mos hakmerren, ne mund të vëmë në vend të tetë si ligj natyror këtë rregull: kurrkush, me asnjë veprim, fjalë, qëndrim a gjest, të mos shfaqë urrejtje apo përçmim për një tjetër. Shkelja e këtij ligji quhet zakonisht fyerje.
Pabarazinë që ekziston tani e kanë sjellë ligjet civile. Unë di se Aristoteli, në librin e parë të veprës së tij “Politika”, për të mbrojtur doktrinën e tij thotë se, për nga natyra disa njerëz janë të aftë për të komanduar… Prandaj si ligj i nëntë natyror unë formuloj, që çdokush duhet të njohë tjetrin si të barabartë nga natyra me të. Shkelja e këtij rregulli është krenia.
Nga ky ligj rrjedh një tjetër: duke hyrë në një gjendje paqeje, askush nuk duhet të pretendojë për veten e tij ndonjë të drejtë, që nuk do të ishte i kënaqur t’i jepej cilitdo njeriu tjetër. Ashtu siç është nevojshme që të gjithë njerëzit që kërkojnë paqe të braktisin disa të drejta natyrore, dmth. të mos jenë të lirë të bëjnë të duan, po kështu është e nevojshme për jetën e njerëzve, që ata të ruajnë disa të drejta, sikurse janë e drejta për të komanduar trupin e tyre, e drejta për të pasur ajër, ujë, për të lëvizur, për të shkuar nga një vend në tjetrin dhe për të gjitha gjërat e tjera, pa të cilat njeriu nuk mund të jetojë, ose nuk mund të jetojë mirë.
Në qoftë se në këtë rast, dmth. duke bërë paqe, njerëzit kërkojnë për veten e tyre atë që nuk do të donin t’u jepej të tjerëve, ata veprojnë në kundërshtim me ligjin e mëparshëm që urdhëron njohjen e barazisë natyrore, veprojnë pra në kundërshtim edhe me ligjin natyror. Ata që i përmbahen këtij ligji janë ata që i quajmë modestë, ndërsa ata që e shkelin atë i quajmë njerëz arrogantë. Grekët e quajnë shkeljen e këtij ligji pleoneksia, dmth. dëshirë për të marrë më shumë nga ç’të takon.
Po kështu, nëse dikujt i është besuar të gjykojë marrëdhëniet midis dy njerëzve, është kërkesë e ligjit natyror që ai t’i trajtojë ata në mënyrë të barabartë. Përndryshe mosmarrëveshjet midis njerëzve zgjidhen vetëm me luftë. Pra, ai që është i anshëm në gjykim, bën gjithçka varet prej tij për t’i frenuar njerëzit që t’u drejtohen gjyqtarëve e arbitrave; për rrjedhojë ai, në kundërshtim me ligjin natyror themelor, bëhet shkaku i luftës.
Ligjet natyrore janë të pandryshueshme e të përjetshme. Sepse padrejtësia, mosmirënjohja, arroganca, krenia, favorizimi i personave e të tjera si këto, kurrë nuk mund të bëhen të ligjshme. Kurrë nuk mund të ndodhë që lufta të ruajë jetën dhe paqja ta asgjësojë atë.
Dhe shkenca e ligjeve natyrore është filozofia e vërtetë dhe e vetme morale. Sepse filozofia morale s’është gjë tjetër veçse shkenca për atë që është e mirë dhe e keqe në sjelljet e në shoqërinë njerëzore. E mira dhe e keqja janë emrat me të cilat nënkuptohen dëshirat e neveritë tona, që janë të ndryshme në varësi nga temperamenti, zakonet e doktrinat e ndryshme të njerëzve. Dhe njerëzit e ndryshëm dallojnë nga njëri-tjetri jo vetëm në gjykimet e tyre, përsa u përket ndijimeve (se ç’është e këndshme dhe e pakëndshme për shijen, nuhatjen, të dëgjuarit, të prekurit e të pamët), por edhe lidhur me atë që është e pëlqyeshme ose e papëlqyeshme, për arsyen në veprimet e jetës së përbashkët.
Rrjedhimisht, të gjithë njerëzit janë të një mendimi se paqja është e mirë, pra edhe rrugët e mjetet e paqes (që siç e kam treguar më parë, janë: drejtësia, mirënjohja, modestia, paanësia, shpirtmirësia dhe ligjet e tjera natyrore) janë të mira, dmth. virtyte morale, ndërsa të kundërtat e tyre janë vese të këqia. Kështu, shkenca e virtytit dhe e vesit është filozofia morale.
