Fatmire Duraku
(Insert nga romani “Ora me qostekë”)
Me një shtrëngim të rëndë në kraharor, që i hetohej qartë në fytyrë, babai e nxori nga papafingoja e vjetër prej druri orën e argjendtë me qostekë.
– Ç’të duhet tash ajo, – i tha motra e madhe Lira.
Ai nuk foli gjë. E shikoi gjatë dhe me mallëngjim, ia hapi kapakun me gishtin e madh, me të cilin ndrydhi pullën në orë. E ngrehu orën, vërr-vërr-vërr, ama kot. Akrepat e ngrirë nuk lëvizën, nuk u dëgjua ai tik-taku i ngrohtë, që ngjallë kënaqësi, që me ritmin e vet të përhershëm të qetëson, të vë në gjumë, të fut në botën e ëndrrës. E vështroi ende me një shikim të turbullt dhe gjithë mall sipërfaqen e bardhë të orës, me akrepat të ndalur njëri mbi tjetrin në dymbëdhjetë dhe lëshoi një ofshamë të thellë, pikëlluese.
– Ja, asgjë nuk është e përhershme. Nuk punon më, që nga vdekja e gjyshit… – eci pak nëpër dhomë dhe e lëshoi dorën në parvaz të dritares. E mbylli valixhen me ca gjëra të vogla brenda dhe e hapi derën e shtëpisë. Dolëm një nga një jashtë në heshtje të mbytur.
Binte shi.
Babai e mbylli me çelës derën, ndërsa te unë u shkëput rëndë diçka, që nuk mund të shpjegohet në asnjë mënyrë. Për ta mundur këtë, i thitha hundët dhe shikova pa cak në natën e errët, me shi. Me buzë në vaj bëra përpjekje të kapja me shikim çdo gjë përreth shtëpisë. Sytë ngjanin në krua të pashtershëm, prej nga pandërprerë dhe gjithnjë pikin lotët, rrjedhin mbi faqet e mërdhezur të secilës nga ne dhe këputeshin në fund të fytyrës, në mjekër, për të rënë në gjolishtet e krijuara nga shiu. E ndërrova pastaj hapin rëndë e iu afrova babait, i cili e hapte derën e oborrit të dilnim jashtë, në rrugën e shtruar me gurë të imtë, të mbytur në terr të dendur, me gjolishte të shumta – të krijuara nga shiu që binte e binte, pa ndalë për asnjë çast. Ndieja zjarrmi dhe rrëqethje përgjatë tërë kurmit, një habi të përzier me dhembje të thellë shpirtërore e trishtim, e cila shfaqej për ujin, tokën, qiellin… për varrin e nënës, për malet rreth dimër e verë nën borë, për rrugët dhe flakën e fortë të dëshirës për t’u kthyer përsëri në shtëpinë që natyrisht nuk mund ta harrosh kurrë, për të rijetuar edhe një herë ëndrrat në ngarendje të pafund pas fluturash, të cilat me natë humbnin, iknin gjithësisë dhe ndriçonin ngjashëm me yjet. E ti, kështu, për kaq sa ikje nga fëmijëria, prapë ktheheshe në shkëlqimin dhe dritën e pashuar të saj, që të ka pëlqyer shumë e të pëlqen deri në fund të jetës. Rijetoja diçka që nuk rikthehet, por që e ndieja diku të fshehur thellë në vete. Papritur pastaj kuptova se realja e irealja sa qëndrojnë larg nga njëra tjetra, po kaq ndërlidhen. E ndjeva kështu afër dhembjen time dhe dihatjen e babait, të cilit i ikte avull nga koka në përpjekje të hapte derën e oborrit. Frymëmarrja i qe shpeshtuar dhe e kapi lehtë një kollë. E preka në sup. Ai ktheu kokën e më shikoi.
– Ec më, – i fola. -Kaq kohë të duhet ta hapësh derën?!
– Na mbyti shiu… – tha motra e vogël, Tringa.
– E hapa tash derën apo pak çaste më vonë, shiu njëjtë do të na rrahë tërë natën… – u dëgjua ai me zë të ulët.
– Mirë… pse nuk e çel derën, – e shikuam me habi.
– Nuk më bëjnë duart! E kanë humbur gjakun dhe vetëm sa nuk më janë ngrirë tërësisht. –
Ende pa i përfunduar fjalët ai, flakëm shikimet në duart e tij që dridheshin, pa fund. Të prekura në zëmër, tërë pikëllim, e shikonim pa ndjenjë, në heshtje. Dëgjohej vetëm shiu nga binte e binte…
– Eh, e gjeti kohën dhe ky shi, – ra zëri i motrës së mesme, Rigës.
-Ma jep mua çelësin, – tha motra e madhe, Lira.
– Na mbyti shiu… njëmend, – tha Tringa.
– Mirë që është natë dhe bie shi, – ia doli të gjente forcë të fliste prapë ai, duke na shikuar një nga një, para se t`ia arrinte ta hapte më në fund derën. – Ndoshta nuk do të na vërejnë në këtë kiamet dhe nuk do të shtien…
– Ah, ky mot s`i ndal ata derra, – fola.
– Hesht, – më pa.
– Po, – ia bëra dhe e shikova, ndërsa me zë të pa jetë psherëtiva.
-Mirë që theu mendje, – m`u dridhen gjunjët, – e nuk nguli këmbë të mbesnim edhe për dy ditë këtu, thjeshtë – në gojë të kuçedrës së tërbuar që s`ndalej të nxirrte pandërprerë flakë nga goja…
– Eh, kështu pra, – rrahu xhepat e setrës, i hutuar.
E shikova gjatë pastaj ashtu të humbur nga ecte në të njëjtin vend, i mbyllur në veten e vet, të heshtur dhe nga me mallëngjim shikonte derën e oborrit, e – përnjëherë, unë, me tri motrat e mia, ia plasëm në dënesje vajit. Papritur, ai ngriu me çelësa në dorë. Fytyrë-dyllë, ikte vetes tërë i pa vete.
– Ç` ndodhi, – tha motra e dytë, Riga.
– Orën… me qostekë, – iu dridhen duart.
– Ç`u bë me të?
– E kam harruar.
– Ç` të duhet, – ia bëra. – Ajo, dhe ashtu, ka kohë nuk punon.
– Punoi a jo, më duhet të shkoj, ta marrë. E kam trashëgim, – psherëtiu e iku brenda, të kthehej pa u vonuar shumë. I ndrisnin sytë nga lotët…
– Ikim, pra… – ia krisi vajit edhe më zëshëm motra e vogël.
– Hesht, – e shikoi babai.
– Le të qajë. Ka nevojë ta bëj këtë, – tha Lira.
-Asnjë zë, – foli ai. – Asnjë… Ajo që duhet të ndodh patjetër do të ndodh. Mund të jetë të kthehemi. Udhët askush kurrë s`mund t`ia këput askujt përgjithmonë.
– Natyrisht… – tha motra e vogël, Tringa.
– Çfarë, – e shikoi ai.
– Askush s’mund t’ia këput udhët tjetrit…
– Jo, – nxora zë me mund, ngaqë ai më shikonte, priste t`i përgjigjesha unë. – Jo, – e thash dhe një herë e heshta.
– Çka jo, – nxori zë sa për të thënë. E shikova e nuk fola gjë. Mbylla gojën me dorën e majtë, pastaj u gërmuqa dhe mora valixhen me ca gjëra të domosdoshme për rrugën e panjohur, të cilën do ta ecnim verbër, nga të na shpien këmbët. Lëvizëm njëra prapa tjetrës, me babanë e dërmuar në krye. Ndërronim hapat, me krejt botën në shpinë, me zjarrin e pashuar të dhembjes në shpirt. Ecnim të mpira, gati të drunjta. Të pa ide dhe krejt kuturu. Çdo gjë mbetej prapa nesh, përveç frikës. Ajo qe e pranishme gjatë qëndrimit në shtëpi e – do të na shoqërojë gjithnjë dhe jashtë shtëpisë, kudo të lëviznim. E kujtoja pandërprerë çdo çast, çdo orë, çdo ditë që e përjetuam në ankth, në Buzëlumë. Më ndiqnin të shtënat që na zgjonin në pikë të natës, gjatë ditës, gjithnjë… të na fusnin tmerr në shpirt. Të shtënat nuk mungonin as tash, ngjashëm me rrebeshin e shiut që na përcillte, lidhur me hijen që nuk ikte, sado të binte në ujë, të thyhej në gur, të copëtohej… Në çdo të shtënë vëreja që qeni im t`i curronte veshët. – A mund të ketë dhe ai frikë, zot, – e shikoja nga më ecte afër, shumë afër. Ia ndeja frymën, dihatjen dhe e përjetoja ngjashëm me një pjesë të vetes. Heshtjen e vrisnin vetëm të shtënat, tashmë, të bëra pjesë e agut dhe muzgut, pjesë e natës, pjesë e shpirtit të trembur. Të shtëna të lidhura me çastet, me frymëmarrjet, me lëvizjet e ajrin. Ato të shtëna shuan jetën e disa njerëzve – të moshuar, gra, fëmijë… të gjithë të pafajshëm në fshatin që e lenim dhe mund ta paramendoja se vazhdonin të shuanin gjithnjë jetët e atyre që vërshonin udhët në ikje nga hija e zezë e vrastare.
– Po të arrinim t`i përjetojmë këtu edhe dy ditë, – tha prapë babai.
– Pse… pse edhe dy ditë, – e ndërpreu Tringa. – Pse të presim, çfarë të presim… t`i shohim varret tona!?
– Ndoshta është me fat çasti që vendosëm të ikim menjëherë, – tha Riga.
– Jo, jo… tashmë mbaroi ajo punë, por ia vlente të prisnim edhe një ditë apo dy, së paku, – na shikoi babai.
– Ama, baba, tërë fshati është boshatisur… ka mbetur vetëm edhe ndonjë fshatar tak-tuk. Thuaja askush, e ne ende hamendemi të qëndrojmë ende këtu. Sy më sy me bishën e tërbuar… duarthatë!
– Të gjithë ikën, s` kemi as pse as çka të presim.
– Secili mendon e bën ndryshe nga tjetri, – foli babai, pa e ndërprerë ecjen dhe frymëmarrjen e rëndë udhës së mbytur në llaç dhe shi.
– Jo, koha është të mendojmë e të bëjmë të gjithë njëjtë, – thash unë.
– Baba, ti sikur nuk sheh çfarë po ndodh. Nuk dëgjon fare e daullet po bien në të katër anët pandërprerë…
– Shoh dhe dëgjoj mirë, – tha hijerëndë, – mos keni merak aspak…
– Jo, s` po sheh, – tha Tringa.
– Po, – tha babai, – shoh e dëgjoj… ama nuk dua as të shoh as të dëgjoj. Ato daulle, ato kambana… thërrasin t`i ikim vetes, të shkapërderdhemi, të shprishemi, të humbim përgjithmonë, apo jo? Përgjithmonë! – e përsëriti.
– Ndoshta kthehemi, – tha Tringa.
– Duhet të ikim! Sido qoftë, u kthyem apo jo. Është mençuri ta shpëtojmë kokën.
– Jo… – ndërhyri babai, – nuk shpëtohet kështu as koka as toka!
– Nuk na mbet udhë tjetër, – foli Tringa.
– Po… ka gjithnjë udhë, – e shikoi babai.
– Cila udhë. Thuaje!
– Të prisnim edhe një ditë apo dy?
– Aty dhe ashtu mund ta prisnim vetëm vdekjen, – folëm me një zë.
– Jo, – tha ai.
– Po.
– Jo.
– Pse flisni kot tash… – ndërhyra. – Pse? Ajo që iku mos të na rëndojë. Të ecim e të gjejmë ndonjë strehim. Më vonë shohim e bëjmë…
– Ashtu është, – murmuriti babai.
– Tashmë veç ikim! – ia bëri Riga.
– Po… po, ama… – tha babai.
– Ama? – e shikoi Tringa.
– Punë e urtë është të mbetesh, jo të ikësh…
-Nuk është kjo punë pse ashtu duam, por pse s` ke zgjidhje tjetër, – fola, pa ia dalë ta kuptoja në asnjë mënyrë hamendjen e babait të mos iknim së paku dhe për dy ditë. Kaq shumë i zgjonte dhembje shkëputja nga guri i vet, nga rrënja, nga vatra, sa edhe vetëm mendimi – të ikte, ia këpuste frymën, apo e priste përbrenda ndonjë arsye tjetër, të cilën s`e shfaqte dot.
– Ama, ndoshta… – tha prapë ai.
– E qartë, – ia bëra. Të dhemb, prandaj dhe kjo zvarritje, kjo mendje e pa mbledhur…
-Nuk po ia dal të shkëputem nga vetvetja. Sa herë mendoj ta lë vatrën e të iki më bëhet se e lë shpirtin këtu, e çfarë më duhet ta iki trupin pa shpirt?!
– Për çdo çast mund të pësojmë. Çdo vonesë do të na e djeg tërësisht, edhe trupin, edhe shpirtin!
– Ndoshta…
– S` ka ndoshta… Ata për çdo natë i hyjnë ndonjërit në shtëpi. Vrasin, dhunojnë, dëbojnë…
– Ec e lere shpirtin e ik… – i ndritën lot mbi mollëza babait.
– Ose ta lësh vatrën ose shpirtin… – tha Riga.
– Ashtu apo kështu… do të ndahemi nga kjo vatër, vetëm duhet zgjedhur, të vdesim apo të ikim, që të mbesim ndoshta gjallë
– E për të gjallin ka shpresë…
– Ah, – shfryu babai, pa e shkëputur ecjen. Ecnim të lagur-qull.
– Natyrisht kjo u desh të ndodhte, – fola dhe gjysmë e ngrirë e shtrëngova në parzëm lepurushin e verdhë-lodër, pa të cilin nuk mund të flija asnjëherë. Ai qe kujtim i mbetur nga nëna dhe e thyente sado pak vetminë, mungesën që ndija për të. Sa herë e afroja afër vetes-të bëja gjumë, e ndieja ngrohtësinë e nënës. Ajo vdiq në moshë të re dhe na la ta ndienim dhembjen gjithherë për të.
– Natyrisht kjo u desh të ndodhte, – e përsërita prapë, e hutuar fare.
– Ose të iknim, ose të prisnim të vdesim çdo çast! – ndërpreu heshtjen e përvjedhur për ca çaste Lira. – Mbrëmë, – shtoi ajo dhe i piknin si shi lotët nga sytë, – mbrëmë kishin hyrë serbët-në pikë të natës te baca Kolë. Ia kishin vrarë njërin djalë dhe ia kishin rrëmbyer vajzën, Filimenën.
– Zot!
– Zoti e ndihmoftë…
– Jo, – tha babai, – llafe. Njerëzit fusin frikë kot.
– Jo, s` janë llafe. Gjaku po derdhet ngado rreth nesh. Njerëzit po vriten, po grabiten gra e vajza… – qante Riga.
– Lere, baba. Lere. Ikim pse na e kërkojnë kokën…
– Kjo… që të ikim, deshe apo jo, nuk qe as është dëshirë e askujt. Kupton, baba!?
– E vetmja rrugë mbeti ikja, – m`u errësuan mendja dhe sytë. – Të mos ndaje mendjen të iknim, unë kaherë isha e vendosur të dilja e të ikja vetëm në male, ku tashmë ishte tërhequr pjesa më e madhe e popullit.
– Jo, nuk është ashtu. Jo!
– Kthjellu, baba. Askush të thuash nuk ngeli në vatrat e tyre. Askush…
– Kush ka vajtur te ndonjë i afërm, ku ende s` ka prekur gjuha e flakës së luftës e kush ka marrë udhë të rëndë për në Shqipëri, Maqedoni, Mal të Zi…
– Ikin njerëzit për të shpëtuar veten…
– Qajnë fatin dhe ecin, ecin, ecin të arrijnë atje ku i qet udha, – ndërhyri Lira.
Shkelim gjolishtet e udhës dhe ne, njëra prapa tjetrës, tundnim baltën tërësisht të lagura. Ecnim dhe për çdo lëvizje largoheshim më shumë nga Buzëlumi, por mendimet nuk të linin të këputeshe për asnjë çast nga orët e fundit të frymëmarrjes në shtëpi. Më binin me jeh fjalët e fundit të këputura në shtëpinë e lindjes, fjalët që këpusnin shpirtin… Ecja, shkelja llaçin dhe gjolet e shiut, e tëra e rikthyer në dhembje. Ecja dhe rikujtoja çdo gjë, përsërisja në vete zërat dhe pamjet tronditëse para ikjes nga shtëpia.
– Kjo ma përkujton ndarjen nga nëna, – fola.
– A nuk gjete diçka tjetër të flasësh, – plasi vaji më i thekshëm te motrat.
Shikoja plot vaj qiellin e nxirë lart. Plot ngarkesë dhe dhembje. Malet e Çiçavicës ende ndrisnin nga bora. Më kaploi prapë një boshllëk i rëndë. Iknim nga vetja, nga guri i vatrës, nga çdo gjë që në një mënyrë qe bërë ndërgjegjja e secilit prej nesh në Buzëlumë. Prapë, çdo gjë më lidhte me çastin e ndarjes nga një pjesë e vetes, nga shtëpia ku kisha përjetuar rrjedhën e jetës, pa nënë. E kjo – në shumë rrjedha, për mua e motrat kishte këputur lojën, gëzimet dhe harenë. I rikujtoja prapë pamjet e fundit të ndarjes nga shtëpia, të cilat do të më ndjekin kudo dhe gjithherë…
Koka sa nuk më pëlciste.
Rikujtoja copëza pamjesh, bisedash, shtrëngime në brendësi, që ma shkëputnin frymën…
Shiu binte pandërprerë.
*
“ Babai ndali ca para derës së oborrit. E shikoi gjatë.
– Kaq ditë s`është hapur kjo derë. As të hynte as të dilte kush! – Kaq ditë qemë të burgosura brenda hapësirës së shtëpisë tonë, t`i ikim vdekjes, e tash do të dalim pikërisht në rrugën, e cila do të jetë kaq e panjohur, e gjatë, në çdo lak me rrezik, – tha Tringa.
– Ama dhe në shtëpi rrezikojmë çdo çast veten.
– Vdekja hetohet në tokë, në ajër, në qiell.
– Duhet këputur litari, ose ta përballojmë frikën e të qëndrojmë në shtëpi, ose t`i dilnim ballë për ballë, ta mundnim, ta vrisnim, ta nxirrnim nga vetja, ku qëndronte me ditë, strukur thellë brenda nesh!
– S`qe e lehtë aspak as njëra as tjetra. Vendosëm megjithatë të marrim udhë botës, të ecnim nga t`ia dilnim, me këmbët të mpira…- mendoja, ndërsa e shikoja babanë me duart që i dridheshin nga ia vente drynin derës, të iknim një çast e më parë nga aty, prej ku nuk mund të ikësh kurrë.
– Kah, – foli motra e vogël dhe e shikoi babanë.
– Kah sytë – këmbët, e… e deri atje, këtu apo aty, deri në fund të botës, apo vetëm rreth relievit të zemrës, vetëm rreth pikës së gjakut, rreth dhembjes, rreth varrit… e – kthimit të serishëm nga po ikim, e dashur, – tha.
Vdekja e ndiqte secilin, këmba këmbës. Nga do t`ia mbajmë… ku do të ndalim?! Vërenim vargje njerëzish nga iknin vinin e iknin të hutuar, të çartur në fytyra. Vinin tufa-tufa, iknin nga ia dilnin, të trembur… Pamje të tilla ky popull përsërit gati në çdo pesëdhjetë vjet. E ndjekin ardhacakët e egër nga toka e guri, e ai, i tërhequr nga dheu i vet, nga rrënja e gjaku i vet, prapë kthehet. A do t` ia dalim të kthehemi dhe këtë herë?!”
*
Shiu binte pandërprerë.
Ecnim – njëra pas tjetrës, me babanë në krye. Tërësisht të rikthyera në qenie të pa ndjenja. Ecnim me dhembje. Iknim… shkelnim kuturu në baltën e rrahur, në gjolet e krijuara nga shiu. Ia ndieja vetes frymëmarrjen e këputur dhe dihatjen e qenit që më vërtitej i hutuar fare. Përnjëherë pastaj ndali dhe më shikoi çuditshëm. Kurrë s`e kisha parë të shikonte ashtu. Kurrë… Unë eca. – Vjen ai, vjen… gjithsesi, – mendova. Ama, ai – me sy të qelqtë s` lëvizi më. Mbeti i ngrirë. Vetëm bishtin e lëvizte ndonjëherë. Ecja e ai gjithnjë e më shumë ngelte fund rrugës, gjithnjë e shihja më të vogël, përderisa më humbi fare nga sytë. – Vjen ai, vjen. Gjithsesi, vjen – mendoja e ecja. Ama, nuk erdhi. Njeriu e lë vatrën, por qeni kurrë!
E ndoqëm udhën tërë natën dhe pak para agu arritëm në fshatin e vogël Firë. Futëm kokën brenda një shtëpie të vjetër, të rrëzbitur. Ndoshta bëjmë aty ndonjë sy gjumë. Kaq të lodhur e të rraskapitur. Tashmë, vetëm sa nuk agonte. E ndieja afrinë e dritës, e cila do të nxirrte në shesh dhe më hapur relievin e dhembjes të rënë në fytyrën e secilit…
