LEONORA LAÇI
Disa ditë më parë solla në vëmendje artikullin e Pater Paulin Margjokës lidhur me rolin e disa personaliteteve të rëndësishëm fetarë, kryesisht nga Gjermania e Anglia, që frymëzuan njerëzimin dhe mbështetën të varfërit. Ndërsa këtu përmenden personalitete fetare nga Franca si; Antoine-Frédêric Ozanam, Léon Harmel, Albert De Mun, Frédéric Le Play, kardinali Lavigerie, kardinali Manning.
Pater Paulin Margjokës së fundmi i janë ribotuar studimet e tij, përmendim këtu: “Kush janë anmiqt e Shqipnisë?” botuar në 2012 nga Botimet Françeskane, vëllimin e dytë të saj “Si râ murtaja komuniste e muer dhenë – Liri prendimore apo despoti orjentale” – Botimet Françeskane, Shkodër: 2019. Ekziston edhe një vëllimi i tretë me titull “Njerëzimi midis tiranisë dhe lirisë” që ende nuk është botuar.
Për Pater Paulin Margjoken duhet të krenohet vendi i lindjes dhe duhet t’i jap vëmendjen e duhur, vendin e duhur.
(Revista Jeta Katholike, Pater Paulin Margjokaj, Jeta Katholike, vjeti 1967, nr 4).“Vijojmë prej numrit të kaluem me prû asi njerzsh qi janë perpjekë në nji mndyrë a në nji tjetr per të lenue mjerimet e njerit. Me ande kerkojmë sidomos emnat e atyne njerzve qi u interesuen per të permirsue gjendjen e puntorisë. Sepse, si âsht çekë edhe n’artikullin e mâparshem, shi në kohën qi kemi para sysh u zhvillue me hapa të shpejtë industrija moderne e u pá nevoja qi me gjetë mndyrë se si me e rregullue gjendjen aspak të mirë të puntorisë nder fabrika.
N’artikullin e kaluem shkruem mbi Kolpingun e mbi Ketteler e çekem ndoj êmen tjeter nga bota tedeshke, ket herë po bijmë do njerz nga bota frenge. Arsyen pse jemi kah zgjedhim asi njerzsh qi kan jetue në kohë të Marksit e kemi thanë qyshë në fillim. Sá per vende, prej kah vijnë kta njerz, janë marrë para sysh vetem ato kû Marksi ká jetue e veprue. Perposë Gjermanisë e Anglisë, Marksi ka jetue edhe në Francë. Per mâ teper Marksi e ká zotnue gjuhen frenge. Madje në familjen e Marksit qi âsht kenë familje me njerz shkollet së naltë, âsht folë posë gjermanishtjet edhe gjuha angleze dhe ajo frenge. Sigurisht Marksi e ká marrë at dijen e vet në lamen shoqnore e ekonomike nga auktorë anglez e freng.
Mâ së parit permendim Antoine-Frédêric Ozanam, lindun në vj.1813 e vdekë në 1853. Qyshë i ri, 18 vjeç tue kenë, kishte fillue me u marrë me studjime shoqnore. Ai i pat bâ nji kritikë soçjologut të njoftun Saint Simon. Nder lekcjonet qi Ozanam dha në 1839 mbi të Drejten Tregtare, kishte parashtrue mendimet e veta themelore të nji doktrine shoqnore katolike. Qi të mbrrihet mâ lehtë me rá në godi puntori e sipermarrsi lypet, si mbas Ozanam, me u ndjekë rruga mes liberalizimit e dirigjizmit shtetnuer. Me fjalë tjera: jo me kenë krejt lirë e pá asnji kontroll sikurse dote liberalizmi i asaj kohe, por n’anë tjeter jo me pasë shtetigjithëshkafen në dorë e mos me durue asnji nisjative private. Puntorit i token me të drejtë me marrë nji shperblim familjar, dmth, me mattë aq sá të mjaftojë me mbajtë mbarë familjen e vet. Ozan, qi e gjeti kavinë e revolucjonit të vjetës 1848 në gjendjen e keqe shoqnore, mbajti krahin e popullit dhe thotë se ky mund t’a sigurojë lirinë vetem në nji demokraci të krishtenë.
Per nji akcjon dashtnijet të krishtenë ai kje nxitë jo vetem nga prindë e vet, por edhe vetë pat rasen me e pá me sy mjerimin e popullit. I mbushun mendësh qi Kisha nuk gjênë sa duhet besim në botë, ai në vj.1833, prá vetem 20 vjeç tue kenë, zbashkut me 5 studenta, i vuni gurin e themelit Shoqnisë së Shen Vinçencit. Si shembull e si pajtuer u zgodh Shen Vinçenci de Paul, i famshmi shêjt freng qi jo vetem ka themelue urdhnin e Lazaristave, qi quhen edhe Meshtarët e Misjonevet, por âsht i njoftun sidomos si themelues i Motravet të Dashtnisë, qi frengisht quhen Filles de la Charité, në Shqipni i quejshim Mungeshat e Spitalit. Natyrisht ká edhe tjera mungesha qi sherbejnë nder spitale, por kto qi themeloi Shen Vinçenci janë mâ të permendunat, e Shoqnija e ktyne mungeshave qi në ndoj vend quhen Vinçenci janë mâ të permendunat, e Shoqnija e ktyne mungeshave qi në ndoj vend quhen Vinçentine, âsht mâ e madhja në mbarë boten katolike; ato kapen në mâ se 60 mi.
Kjo Shoqnija e Shen Vinçencit, themelue prej Ozanam, âsht nji shoqni shekullarësh. Dy janë qellimet kryesore qi çdo pjestar i Shoqnisë ia vên vedit per detyrë: ndima per t’i u dhanë njerit per çdo nevojë e shejtnimi vehtjak i çdo pjestari. Tash per tash shoqnija âsht e perhapun nder 103 vende të botës. Qandrrat kapen gjithsejt në 32 mi e mâ se 400 mi janë pjestarët e Shoqnisë. Ndoshta u bjen nder mend katolikve qi janë kah lexojnë kta rreshta, qi në Shkoder e nder qandrra tjera ndaheshin ndima per të vorfen; kjo ndimë nder qandrra kû veprojshin françeskanët quhej “Buka e Shen Ndout”, mjesá nder ato të Jezuitve si edhe të Priftenve ndimote Shoqnija e Shen Vinçencit, shi kjo e themelueme prej Ozanam. Kshtu âsht kenë gjithkund nder kisha katolike të Shqipnisë nder kohët e kalueme.
Ndima qi apin njerzt e ksaj Shoqnije u shkon jo vetem atyne qi kanë nevojë materjale, por edhe mâ fort merren para sysh nevojët shpirtnore. Shkohen e vizitohen familjet, per të diktue kû janë njerzt qi kanë nevojë per ndimë. Po mos të shkohet me i vizitue kta njerz fatmjerë, ata nuk kishin me pasë kurajon me dalë vetë e me e lypë ndimen per të cilen kan nevojë. Nder mbledhje të shpeshta qi bajnë pjestarët e Shoqnisë bamirëse, vihen e msohen e pregatiten herë per herë se si e në çë mndyrë do të veprojnë, per të lenue mjerimin e njerzvet.
Ozanam kje nji intelektual, por jo në veshtrimin qi mund të ketë kjo fjalë sot, kur neve na paraqiten asi “intelektualësh” kacagjela, të cilët jo vetem flasin shum pse dijnë pak, por edhe veprat qi ata kryejnë nuk perkojnë aspak me fjalët e mdhaja qi flasin. Ozanam jo vetem ka shkrue e ka botue libra, por ai e ka diftue me vepra dashtnijet se si duhen të merren në dorë problemet e vshtira të shoqnisë.
Tash po bijmë nji njeri t’industrisë, ky quhet Léon Harmel e âsht kenë nji nder njerzt mâ me randsi të katolicizmit shoqnuer në Francë. Ai pat kenë lindë në 1829 e ka vdekë në 1915. Harmel pat pasë nji fabrikë tekstilit të veten, kû u mundue me gjith shpirtë me e rregullue çashtjen e puntorvet sa mâ mirë e mâ per ta. Në fabrikën e vet pat krijue kashen e kursimit, pat shti kshilltarët e fabrikës e shperblimin familjar. Ket të mbramin e ká fillue në vj.1891, prâ mbasi ka pasë dekë Marksi. Na permendim ktu Marksin qi ka vdekë në 1883, sepse e kemi qitë ceken me prû vetem faktet qi kan ndodhë ndersa Marksi ishte gjallë. Arsyen sepse, e din tashmâ lexuesi e ka me e marrë vesht edhe mâ mirë mbas do kohet. Per mâ teper Harmel u mundue edhe per shkollimin e puntorvet të fabrikës. Kuptohet vetvetiut qi ai e mbante si krejt të natyrshme qi puntorët do të kenë të drejten me u bashkue nder sindikata ase në shoqni tjera, krejt si t’a kenë dishirin vetë puntorët.
Bashkëkohës i Harmel ishte Albert De Mun, i lindun në 1841 edhe ky prisë i dêjë i katolikve francez të shekullit të kaluem. Ideali i tij kryesuer ishte nji Francë katolike, e rregullueme prej parimesh kristjane në lâmen shoqnore. De Mun themeloi organizata të fuqishme jashta-parlamentare: Union Catholique (bashkimi katolik), mandej Aktion liberale Populaire (akcjoni liberal populluer) qi u dallue në luften kundra anmiqvet të religjionit. Per të sigurue bashkëpunimin mes puntorvet e puntorëdhansvet De Mun themeloi Cercles ouvriers (qarqet e puntorvet) dhe Jeunesse Catholique (rinija katolike).
Kerkesat qi De Mun parashtroi në parlament kjenë kto; sigurimi i puntorve, kufizimi i punës së grave, dmth, ato nuk do të bâjshin të tana punët e randa sikurse burrat, mandej reduktimi i orvet të punës e në fund shperblimi i drejtë. Propozimet e tija shoqnore-politike i bani mbasi u muer vesht me shokun e vet Leon Harmel. Vjeta kur i bâni propozimet âsht kenë 1884, prá nji vjetë mbas dekës së Marksit.
Per nji tjeter francez të ksaj kohe, Frédéric Le Play, qi u muer me problemet e puntorisë, po permendim vetem dy libra të tij të randsishem: “La réforme sociale en France”(reforma shoqnore në Francë), botue së parit në 1864, si edhe “L’organization du travail” (organizacjoni i punës), botue në 1870. Le Play ká vdekë në 1882. Ky ndjehet edhe si themelues i nji shkolle: “science sociale”(shkolla e shkencës shoqnore).-Nji tjeter themelues i nji shkolle në vedi-shkolla e Réforme sociale (e reformës shoqnore) âsht Charles Périn prej Belgjiket, i lindun në 1815 e vdekë në 1905. Të dyja kto shkolla kan kenë në lulzim në kohen para se të çpallej ençiklika (qarkorja) shoqnore “Rerum Novarum” e Leonit XIII në vj. 1891.
Tashti po bijmë ktu kardinalin Lavigerie, i lindun në 1825 e vdekë në 1892. Ky tanë fuqinë e vet e zellin e perdori n’Afrikë, kje êmnue argjipezhgev n’Algier (Alger), kryeqytet i Algjerisë, mâ vonë u titullue edhe si Argjipezhgev u Kartagjenës e Primat i Afrikës, qysh me 1882 u bâ kardinal. U perpoq sa mujti per bashkimin mes Arabve e Kristjanve n’Algjeri. Shoqnija e “Etenve të Bardhë”(Pères Blancs, zyrtarisht: Patres Albi) qi ai themeloi në vj.1868, i caktoi vedit Afriken si fushë kryesore të veprimtarisë. Edhe tjera Shoqni “Motrat e Bardha” e themelueme në 1869 prej të njajtit kardinal, ishte e shenjueme me veprue nder shkolla e nder spitale në mes të Muslimanvet.
Por shka e ka bâ edhe mâ të famshem kardinallin Lavigerie edhe jashta qarqeve katolike âsht kenë kryqzata e tij kundra skllavërisë. Ky âsht nji problem i vjeter qi e trazonte koshiencen e Europjanve që nga shekulli i XVI-të. Fuqitë kolonjale kerkojshin njerz të fuqishem per t’i perdorë nder punët e bujqsisë n’Amerikë, sepse Indjant u dukshin atyne teper të ligshtë. E në ket mëndyrë u fillue me grabitë Zezakët e Afrikës e me i dergue me punue nder pronet e pushtetevet europiane n’Amerikë. Mâ gjatë nuk mund të shkojmë ktû, pse do të duheshin shum faqe me e pershkrue ket marre të “qytetnisë” së kohës së ré.
Mjafton me dijtë se mbrenda kund 350 vjetve qi ngjati kjo metodë mizore – me u rá pré njerzve afrikan si t’ishin kta shtâsë t’egra-, kund 30 miljon njerz janë bartë prej Afriket n’Amerikë e kaq edhe mâ shum kanë mbetë vdekun a gjatë gjojës qi u bâhej atyne nga njerzit e “qytetnuem” të pushtetevet europjane, apor janë mbytë në detë apor kan dekë e marue ndersá transferoheshin me anijet e atëhershme të vogla e të kqija. Duhet pritë deri në shekullin e XVIII per të fillue luften kundra skllaverisë. Kje n’Angli qi me vjeten 1787 filloi me u permirsue trajtimi i Zezakvet, sidomos neper vepren e Shoqnisë fetare qi quhen Quaker, per të cilët do të thohet ndoj send edhe n’artikullin qi vjen mbas ktij.
Në vj.1807 mandej, neper “Abolition-Act of Slavery” u ndalue n’Angli tregtija me skllavë. Në Kongresin e Vjenës (1815) u çpallë deklarata me të cilen ndalohej tregtija me skllavë. Në vj.1833 parlamenti i Londonit e lajmoi të hjekun Skllaverinë per mbarë perandorinë britanike. Në vj. 1841 pesë fuqitë e mdhaja të kohës, d.m.th Anglija, Franca, Rusia, Austrija e Prusija ranë në godi qi me organizue kontrollimin reciprok t’anijavet. Në 1846 hiqet skllaverija nder të tana kolonitë frenge. Nder Shtetet e Bashkueme, mbas luftës civile mes shtetevet verjore e jugore, u çpallë zyrtarisht hjekja e skllaverisë. Nder shtetet e ndryshme t’Amerikës jugore u hoq ajo pernji qi ato duelen në vedi. Në 1876 e hoq skllaverinë Turkija, në 1895 Egjipti. Natyrisht qi me çpalljet e deklaratat zyrtare vetem nuk âsht zhdukë mejherë tregu me skllavë. Asht dashtë shum e shum propagandë per t’a zhdukë krejtsisht atë nemose nder shtetet europiane-amerikane.
Si kjemë tue thanë, nji nder kta pionerë të luftës kundra tregut me skllavë âsht kenë Lavigerie. Në vj.1888, shi në vjeten kur Leoni XIII pat çpallë nji Qarkore të veten kundra skllaverisë, Lavigerie zhvilloi nji veprimtari të gjânë kundra tregut me skllavë qi bâhej n’Afriken qandrrore. Megjithëse tashmâ mjaft i motnuem, udhtoi kardinalli freng prej nji kryeqyteti europjan në tjetrin per t’i çue peshë njerzt të perdorin të tana fuqitë në ket “kryqzatë të zezë” si u quejtë ajo. Lavigerie pat botue në 1888 edhe nji liber me titullin “L’esclavage africain (skllaverija afrikane). Në nji leter të gjatë qi i pat dergue kardinallit me daten 17 tetuer 1888. Papa Leoni XIII pat qitë në pah vepren e madhe qi zhvilloi kardinalli në luften kundra skllaverisë. Kjo âsht pernjimend, para se të vite “Rerum Novarum”, permendorja mâ e randsishmja e veprimtarisë katolike në lâmen shoqnore.
Mbasi permendem ktu nji kardinall freng, po na kandet me e mbyllë ket artikull tue prû edhe nji tjeter kardinall, i cili veprote n’Angli. Ky âsht kardinalli Manning, i lindun në vj.1808 e vdekë në 1892. Perpara protestant, madje minister fetar në kishen anglikane, në 1851 u bâ katolik e kje shugurue meshtar po n’at vjetë prej kardinalit Ëiseman, auktori i librit të famshem “Fabiola” qi e ká pasë perkthye shqip e botue në Shkoder Emzot Vinçenc Prendushi, qi si argjipeshgev i Durrësit (e Tiranës) pat vdekë mbas torturash së randë në burgun komunist. Në vjetin 1865 Manning kje emnue argjipeshkev i Londonit e në vj.1875 kardinall.
Mbi te nuk po duem të thomi tjeter veçse ata shka ai báni në lâmen shoqnore: ai u kujdesue qi lagjet e të vorfenve e të puntorve të Londonit të kenë sherbimin fetar e shpirtnuer bashkue me ndimen materiale; per mâ teper ai u vû në krye të levizjes kundra alkoholit qi si gjithmonë bâte e ban kerdi shi në popullsin e mjerë. Zâni i duel atij edhe pertej botës katolike në rasen e grevës së puntorve të limanit të Londonit. Kta ishin të trajtuem keq e paguheshin fort pak. Me 13 gusht 1889 ata çpallen greven e gjithëmbarshme: ishin gjithsejt 200 mi puntorë qi lanë punen.
Njerz nga të gjitha ânët u munduen me u ndreqë me puntorë qi të prajë greva, e cila damtote per së tepermit ekonominë angleze. Si ndermjetsit mâ të lartë u caktuen edhe vetë argjipeshgvi anglikan si edhe kryetar i Bashkisë së Londonit, por as kta nuk qiten gjâ në treg. Atëherë iu la puna në dorë kardinallit. E Sh.Purcell në librin e vet mbi jeten e Kardinallit Manning e quen ktê “champion of Labour”. Duhet dijtë qi kardinalli edhe kishte pasë punën me puntorë të limanit. Mbas perpjekjesh së shumta me puntorë ia duel kardinali me prû pagjen e dishrueme prej të gjithve: “the Cardinal’s Peace” si u quejtë ajo. Me 1 nanduer 1889 mêni greva, mbasi u pranuen kerkesat krejt të drejta të puntorvet.
Po e shef lexuesi se veprat mâ të randsishme e të dy kardinajve kan ndodhë: njana në vj.1888- Lavigerie e kryqzata e tij kundra tregut me skllavë, tjetra në 1889- Manning e fashitja e grevës së puntorvet të limanit të Londonit. Marksi ka pasë vdekë qysh në 1883. Ky sigurisht i ká njoftë veprat e perparshme të dy kardinajve. Perpjekjet qi u bânë nder vende të ndryshme per zhdukjen e skllaverisë janë kenë para se të vdiste Marksi. Per mâ teper nuk duhet harrue edhe nji gjâ. Miku i Marksit e kolega i tij, madje bukëdhansi i Marksit e i familjes së tij, âsht kenë Friedrich Engels, qi ká vdekë në 1895. Qyshë në vj.1844, prá gati per 50 vjet rresht Marksi e Engels janë kenë miqt mâ të perzemert e bashkëpuntorë aq të ngushtë, saqi shpesh mos me u dijtë me të saktë se kur flet njani e kur flet tjetri nder libra qi kan dalë me êmen të Marksit.
Nga vepra kryesore e Marksit, d.m.th. “Kapitali” autori vetë ka mujtë me botue vetem blênin e parë në vj.1867, Engelsi ka botue të dytin e të tretin blê mbas dekës së Marksit, blenin e katert e ká botue mâ në fund Kautsky. Na u duk e nevojshme me e theksue ket gjâ, sepse Engelsi âsht fort i randsishem per tovarishët komunistë, per të cilët si njani si tjetri ndjehen si klasikë. Nuk mundet me u dijtë se si i ká botue Engels blêjt e “Kapitalit” të Marksit, ai ká mujtë edhe me i ndrrue, po të ketë dashtë. Sido kjoftë, Marksi e Engelsi i kan dijtë mirë kto fakte qi prûmë deri tash e kemi per të prû mâ vonë.
N’artikullin e tretë qi ká per t’u botue mbas ktij kemi per të prû nga protestanizmi disa nder mâ të famshemet njerz qi u danë në shêj per veprimtarinë e tyne shoqnore.”
