Publikuar në https://palimpsest.al/
Dante: “Komedia Hyjnore”
Kanga III
– Përktheu dhe pajisi më shënime Meritan Spahija –
Ata që nuk banë as mirë, as keq. Jetuen pa u sha e pa u lëvdue prej kujt, në indiferencë ndaj çdo lloj përfshimjeje, qoftë politike a fetare, ndërsa tani poshtërohen në lakuriqësinë e tyne, torturohen nga thumbimi gjakosës i mizave e grethave e shtrëngohen të ndjekin një flamur (simbol a stemë) pa kuptim. Për ta nuk ka vend në rrathët e Ferrit e për këtë vuejnë jashtë “vendit plot rënkim”.
Koha: E premte e shenjtë e Pashkës, 8 prill 1300.
Vendi: Paraferri. Një fushë e padritë, ku nuk ka ditë-natë. Këtu gjendet lumi Akeront, një lum i ndejë e i pajetë, simbol i jetës shpirtnore të të gjithë atyne që gjenden këtu.
Personazhet: Dante, Virgjili, Karonti.
Të përmendun: Çelestini V (?)
| . 3 . . . 6 . . . 9 . . . 12 . . . 15 . . . 18 . . . 21 . . . 24 . . . 27 . . . 30 . . . 33 . . . 36 . . . 39 . . . 42 . . . 45 . . . 48 . . . 51 . . . 54 . . . 57 . . . 60 . . . 63 . . . 66 . . . 69 . . . 72 . . . 75 . . . 78 . . . 81 . . . 84 . . . 87 . . . 90 . . . 93 . . . 96 . . . 99 . . . 102 . . . 105 . . . 108 . . . 111 . . . 114 . . . 117 . . . 120 . . . 123 . . . 126 . . . 129 . . . 132 . . . 135 |
«Këndej kalohet n’vendin plot rënkim, këndej kalohet n’vuejtje pa kufi, këndej kalohet ku nuk ka shpëtim. . Krijuesi im qe shtye me bâ Drejtsi; e hyjshmja Forcë m’ka ngjizë e dhanë fillesë, ma e nalta Dije, e para Dashuni. . Përpara meje s’kish asnjë krijesë, veçse t’përjetshme, e unë rroj përjetsisht. E ju që hyni, mâ mos mbani shpresë». . Kto fjalë ngjyrue me t’zezë e krejtësisht, në hark t’një porte pashë të ishin shkrue; ndaj thashë: «Mësues, frigue unë jam tmerrsisht» . At’herë m’u gjegj, se krejt më kish kuptue: «Çdo lloj dyshimi tash duhet me lanë, çdo frikë këtu asht mira me e vorrue. . Kem ardhë në vendin ku të pata thanë, ku do të shohësh gjinde të shumvuejtë, q’e mirë e arsyes s’u duhet në këtë anë». . E timen dorë në tijen si tuj ruejtë, me t’butë shikim, që frikën me m’fashitë, më futi mbrendë, ndër gjana t’papërshkruejtë. . Këtu ofshamë e váj aq vuejtjesh nxitë, në qiell pa yje banin oshëtim, ndaj sa i kam ndie, lott gjâ nuk m’i ka pritë. . Të folmet ndryshe, gjuhët aq përbind, fjalë dalun dhimbjesh, që n’zemërim thekohen, vajtimet n’gjamë, që shplakët kanë shoqnim, . shkaktojnë aq zhurmë, të cilat rrotullohen pa ndalë n’atë qiell që terri ka përlye, sikurse rantë e hollë n’ciklon qarkohen. . Dhe unë, që tmerri kryet ma kish mbërthye, i thashë: «Mësues, çka veshët po m’dëgjojnë, kush janë këta, prej dhimbjesh kaq fort thye?». . Më ktheu përgjigje at’herë: «Kështu e psojnë të gjithë mjeranët, shpirtnat e atyne, që s’banë asgja t’i shajnë, as t’i lavdojnë. . Në këtë bashksi të neveritshme hyne dhe engjëjt që nuk qenë të rebeluem e as qenë besnikë, por ndejën në punë t’tyne. . Shporrë Qiejsh, hiri t’mos u qe pakuem por as thellsia e Ferrit s’i pranon, që gjind pa faj mos t’ngjajnë ata t’dënuem». . E unë: «Mësues, kaq shumë çfarë i randon saqë tej mase n’váj janë tuj u tretë?» U gjegj: «Ta them shkurtisht atë që don. . Pa shpresë se vdekje tjetër kanë me gjetë jetëzeza e tyne asht njëkaq e mjerë, saqë lakmojnë pa rreshtë çdo tjetër jetë. . Nuk lanë një emën që ta kenë për nderë; shpërfillë i ka gjykimi e çdo mëshirë: shiko e kalo, mos t’humbim kohë pa vlerë». . Ndërkohë një flámur pashë në errësirë, t’zhvendosej ngutshëm rrotull e përgjatë, sa çdo ndalesë të thuesh e kish t’vështirë; . i shkonte mbrapa gjinde e pamatë, aq sa kurrsí s’do kisha me besue, se vdekja ka përpí kaq shumë të ngratë. . Sapo ndonjë asish kam mundë me shque, dallova hijen e atij primar, që frike t’naltin post ka refuzue. . Mejherë kuptova, e s’kishte ndrysh të ngjarë, njëkjo na ishte e mallkuemja çetë, urrye prej Zotit dhe t’tij kundërshtarë. . Këta fatzez, që s’gjalli nuk banë jetë, të zhveshun qenë si dhe aq fort tu’ u therë prej mizash t’idhta, glue n’atë tatëpjetë. . La n’gjak prej tyne ftyra u rrjedh paprerë, e n’tokë, së bashku me gjithë lotë përzí, gëlltitej krymbash t’etshëm përgjithherë. . Mandej, ma s’largu hodha sytë e mi, e pashë do gjind në breg t’një lumi, n’pritë; ndaj thashë: «Mësues, m’lejo një kureshtí: . kush janë kta njerëz, vallë ata ç’i nxitë, sa aq me ngut t’kalojnë po duen andej, siç e dalloj me zor n’atë fije dritë». . E ai: «Vetiu ke me u sqarue mandej, sapo t’afrohemi e t’kemi dalë, në breg të Akerontit t’trishtë, mâ ndej». . At’herë syulë e turpit faqet valë, tuj drashtë se fjalësh masën paçë kalue, s’bëzana, der tek bregu jemi ndalë. . Dhe ja, drejt nesh po vinte tuj varkue një plak me krejt të bardhë e të gjatë mjekër, tuj thirrë: «O, t’zezët ju, shpirtën mjerue! . Mos kini shpresë të shihni qiell herë tjetër: kam ardhë t’ju çoj në bregun për matanë, në zjarr e ngricë, në atë terrinë të vjetër. . E ti, o i gjallë, që paske dalë n’këtë anë, largohu, ik prej ktyne të mbarue!» Por kur e pau se n’punë s’i hy ç’kish thanë, . shtoi: «N’tjetër breg a mol ti me ndalue, s’asht vend për t’gjallë, këndej ti mos kalo: n’një dru ma t’lehtë t’përshtatet me lundrue». . E prijsi: «O Karont, mos u zjarrmo: kështu u vendos në vendet qiellore, ku asht pushteti i gjithë, ma mos kërko». . At’herë ranë n’prehje nofullat leshtore të lundërtarit të së ndytës knetë, që sytë i kish t’qarkue me flakë rrethore. . Por t’mjerët shpirtën, lodhë e zhveshun mbetë, krej bardh u banë e dhambët kërcëllinë, sapo dëgjuen kto fjalë mëshirëtretë. . Të tyne prind kanë namë dhe Perëndinë, gjininë njerzore, vend e farë të lashtë, dhe ditën kur kanë lé me lotë e rinë. . Mandej u mblodhën t’gjithë aty, përjashtë, fort tuj vajtue, në bregun e mallkuem, që pret çdokend që Zotin nuk ka drashtë. . Demon Karonti, sytë hatá t’zjarrmuem, u ban me shêj e t’gjithë në lundër futen; i bjen me rrem çdokujt që lvizë ngurruem. . Si n’vjeshtë të vonë, kur gjethet n’rend shkëputen, dhe gemi përmallue prej nalt shikon çka ishin t’tijat para se t’këputen, . ashtu kjo farë e mbrapshtë e Adamit shkon, të hypë në varkë, sapo dallon atë shejë, si zogu i bindet t’zott kur fishkëllon. . Lundrojnë kështu mbi valë me ujë të ndejë e para se në tjetrin breg të zbresin, një grumbull tjetër mblidhet prap këndej. . «O bir, ata që idhë me Zotin vdesin», – ndëgjova të më thotë mësuesi i mirë, – «nga t’gjitha vendet vijnë këtu të presin, . dhe aq kanë ngut t’kalojnë këtë lum t’pështirë, se drejtësia e Hyut i ngucë pa prâ, sa frika u kthehet në të zjarrtë dëshirë. . Kurrsí këndej një shpirt i mirë s’ka ra; prandaj, nëse Karonti n’ty hakrrohet, mirë e kupton çfarë do të thotë tashmâ». . Me t’heshtë, fushnaja që në terr zezohet, u drodh aq fort, sa frike edhe sot prej djersësh trupi ende më mbulohet. . Stuhi dhe gjamë dha trolli i lamë me lot, ku vetëtoi një dritë e kuqe, e mprehtë, mandej asgja nuk pashë, as ndjeva dot, . por rashë si ai që kputet gjumi lehtë. |
. . [1] . . . [2] . . . [3] . . . [4] . . . [5] . . . [6] . . . [7] . . . [8] . . . [9] . . . [10] . . . [11] . . . [12] . . . [13] . . . [14] . . . [15] . . . [16] . . . [17] . . . [18] . . . . . . . [19] . . . [20] . . . [21] . . . [22] . . . [23] . . . . . . . [24] . . . [25] . . . [26] . . . [27] . . . [28] . . . [29] . . . [30] . . . [31] . . . [32] . . . [33] . . . [34] . . . [35] . . . [36] . . . [37] . . . [38] . . . [39] . . . [40] . . . [41] . . . [42] . . . . . [43] |
[1] Këndej …. shpresë – “Ishte zakon në Mesjetë që qytetet të mburrnin atributet e tyne në vargje të gdhendun mbi arkitraun e një prej portave të murit rrethues. Një epigraf i tillë gjendet i shkruem edhe në portën pa kapakë të Ferrit. Këto janë tri tercina të tmerrshme e, për këtë, të pashlyeshme nga kujtesa. Përpara se t’i shqyrtojmë, të shohim shkurtimisht çfarë asht tercina. Asht një strofë e sajueme nga Dante Aligieri pikërisht për këtë poemë dhe përbahet prej tre vargjesh njëbëdhjetërrokësh, rimue simbas skemës ABA: Këndej kalohet n’qytet plot rënkim, / këndej kalohet n’vuejtje pa kufi, / këndej kalohet ku nuk ka shpëtim…
Tercina mbasardhëse rimon të parin e të tretin varg të saj me të dytin e të paraardhunës: patëm në tercinën e parë pa kufi, prandaj e dyta ka drejtësi, dashni… e kështu në vazhdim fillesë, krijesë, shpresë. Në çdo tercinë të re kemi një rimë të re, pra BCB, CDC, DED, e me rradhë, deri tek tercina e fundit e kangës (që këtu ban: Gjamë e stuhi dha trolli i lamë me lot, / ku vetëtoi një dritë të kuqe, mprehtë, / mandej asgja nuk pashë, as ndjeva dot): kanga vuloset me një varg të vetëm që pason e që natyrisht rimon me vargun e dytë të tercinës së fundit (mprehtë, lehtë). Pa këtë varg të vetmuem, seria e tercinave do të ishte e pafundme. Mos vallë tercina, aludon përjetësinë?
Të krishtenët besojnë, por jo vetëm ata, që në numrin tre, të qenit një e Perëndisë, jeton përjetësisht akti i krijimit. Në ‘Vita nova’, Dante ka shkrue se ‘krijuesi vetë mrekullisht asht tre’. Tue iu referue disa të dhanave shifrore […] i asht krijue bindja se në përsëritjen e numrit ‘tre’ Krijuesi, që asht një, u shfaqet në mënyrë misterioze krijesave të veta përmes krijesave të veta. Për këtë arsye poeti e ndërton poemën e tij në tre kantikë, secili përba nga tridhjetë e tri kangë [me përjashtim të të parit, kanga e parë e të cilit shërben si parathanie për të tre], të cilat këndohen nga strofa me tre vargje njëmbëdhjetërrokësh, që i takon të jenë tridhjetë e tre rrokje për strofë, me rima të përsërituna tri herë. Ndoshta po: pashterrshmënia e tercinave pasqyron aktin e pashterrshëm të krijimit në botën e krijueme, reflekton kohën e të Përjetshmit tue e ba të përceptueshme në kohën e kufizueme të njerëzve” (V.Sermonti, fq.58).
Këndej – Mbasi na ka thanë diçka për Ferrin në dy kangët e para, poeti paraqet tashma thelbin e tmerrshëm dhe trazues të tij përmes këtij epigrafi, të cilin ai lexon mbi portën që të çon në qytetin e rënkimit. Me anë të përsëritjes së fjalës Këndej (përmes meje), duket sikur Ferri ngulmon, jo vetëm në lajmërimin e drejtë dhe të rreptë të dënimit të atij që hyn në të, por dhe vulos përjetësinë e këtij dënimi.
n’vendin – Në origjinal: città. Në këtë epigraf me qytet duhet kuptue Ferri në përgjithësi vendi ku mundohen mëkatarët, pra vendi i rënkimit. Në vazhdim të zhvillimit të fabulës do të shohim se qytet asht konsiderue gjithashtu ajo pjesë e Ferrit, mbas rrathëve ku dënohen mëkatet e papërmbajtshmënisë, rrethue me mur e quejtë përvetshëm Dite. Kjo ka qenë arsye, përveçse stilistike, që fjalën città ta përkthejmë me vend: thjesht për të ba një dallim mes krejt Ferrit, dhe pjesës ma të zezë zë tij.
Kjo pjesë e Ferrit, ku shtegtarët do të arrijnë mbas pak, asht quejtë ashtu, pra Dite, simbas emnit antik me të cilin thirrej mbreti i Ferrit latin, Avernos, i ngjashmi i Hadesit grek. Në kangën XXXIV, Virgjili do të quejë kështu (Dite) Luciferin (v.20). Kufizohet me mur e ruejtë me kulla (K.VIII, v.70), asht simbol i Babilonisë, që në literaturën biblike përfaqëson mbretninë e së keqes, ku gëlon vesi, mëkati, rebelimi ndaj ligjit hyjnor, çka asht në antitezë të plotë me Jeruzalemin e Ri, vendin ku mbretëron Perëndia e ku ngadhnjen dashnia dhe mirësia. Krahasimi dhe ballafaqimi i qytetit të mbrapshtise (Dite) dhe qytetit të mbarësise (Jeruzalemi i Ri) asht një topos, të cilin Dante, si bir i kohës dhe kulturës së tij, nuk ka se si të mos e njohë dhe aplikojë.
Figura e qytetit me portë ka prejardhje biblike, çka përmendet në Zbulesa 22:14: “Lum ata që i kryejnë urdhrimet e tij, që të kenë të drejtën […] për të hyrë në portat e qytetit”. Në Ungjillin e Mateut 7:13 asht përmendë figurativisht gjithashtu porta e Ferrit: “Hyni nga dera e ngushtë, sepse e gjërë është dera dhe e hapur është udha që të çon në shkatërrim, dhe shumë janë ata që hyjnë nëpër të” (shih edhe Mateu 16:18 – “…dhe mbi këtë shkëmb unë do të ndërtoj kishën time dhe dyert e ferrit nuk do ta mundin atë”).
n’qytet plot rënkim – Atributi i shkon për shtat këtij qytetit, mbasi në të banojnë ata që rënkojnë. Karakteristika e Ferrit asht vuejtja, çka bahet e dukshme pikërisht me rënkimin.
n’vuejtje pa kufi – Kthjellon, intensifikon dhe e ban të kuptimshme fjalën rënkim, në vargun ma sipër. E gjithë tercina rreket të theksojë vuejtjen rënkuese, që asht tema qëndrore e saj e që asht atribut së pari i qytetit dhe atyne që e banojnë, kulmue me pa kufi, çka asht temë për tercinën e tretë të këtij përshkrimi prezantues të Ferrit.
ku nuk ka shpëtim – Shpëtimi, si koncept i krishtenë biblik, i referohet shpëtimit nga ndëshkimi i Perëndisë për mëkatet dhe trashëgimit të jetës së përjetshme në Parajsë. Tue qenë Ferri vend ndëshkimi i të vdekunve, për gjithçka mëkatare që ata kanë ba në jetë, të vetëdijshëm e pa pendim, shpëtimi prej aty asht një pamundësi. Në themel të këtij deklarimi qëndron pohimi biblik “është caktuar për njerëzit të vdesin një herë e pas kësaj [vjen] gjyqi” (Hebrenjve 9:27). Për krishtënimin (dhe Danten në këtë rast), kjo do të thotë që, për ata që ndëshkohen tashma në Ferr, shpëtimi asht i përjashtuem absolutisht.
Kështu, meqenëse asnjëherë nuk u penduen, nuk hoqën dorë nga e keqja, asnjë mundësi nuk ka që Hiri i Perëndisë të ushtrohet në ta. Prandaj, për këta që gjenden dënue në Ferr, nuk ka mundësi shpëtimi, sepse për sa qenë gjallë, nuk shfaqën shejë pendimi për mëkatin apo kthim tek Rruga e drejtë, Perëndia. Tue u nisë nga kjo, Dante thotë se po bahej gati të hynte aty ku nuk ka shpëtim, pra aty, mes gjindes që ka humbë pakthyeshëm shpëtimin (tra la perduta gente).
[2] Krijuesi im qe shtye me bâ Drejtsi – Ekzistenca e Ferrit, si vend ndëshkimi i njerëzve që mëkatojnë dhe nuk pendohen, nuk buron nga dëshira e Perëndisë për ta largue njeriun nga prania e tij, por nga Drejtësia me të cilin Perëndia gjykon sjelljet dhe qëndrimet e njerëzve. Në Ungjill kjo shprehet qartë në fjalët e Jezusit kur, tue folë për gjykimin e atyne që refuzuen besimin dhe vazhduen në një jetë mëkatare, thotë: “Atëherë do t’u thotë atyre në të majtë: Largohuni nga unë, të mallkuar, në zjarr të përjetshëm, të përgatitur për djallin dhe engjët e tij.” (Mateu 25:41). Por, qysh në Besëlidhjen e Vjetër, Perëndia vë në dukje ndjenjat e tij dhe parimin e drejtësisë në gjykim përmes profetit Ezekiel: “A ndiej vallë gëzim nga vdekja e të pabesit?, thotë Zoti, ZOTI, apo përkundrazi që ai të kthehet nga rrugët e tij dhe të jetojë? Por në rast se i drejti largohet nga drejtësia e tij dhe kryen paudhësi dhe imiton tërë neveritë që kryen i pabesi, a do të jetojë vallë ai?
Tërë drejtësia që ka bërë nuk do të kujtohet më; për shkeljen që ka kryer dhe mëkatin që ka bërë, ai ka për të vdekur për shkak të tyre… Unë në fakt nuk ndiej asnjë kënaqësi nga vdekja e atij që vdes, thotë Zoti, ZOTI. Kthehuni, pra, dhe do të jetoni.” (Ezekieli 18:23-24, 32). Ndërsa në Besëlidhjen e Re, duke vu në dukje drejtësinë e paanshme (e rreptë do të thoshte Dante) të Perëndisë, shkruen: “[Perëndia] do ta shpaguajë secilin sipas veprave të tij: Atyre që kërkojnë me durim në vepra të mira lavdi, nder e pavdekësi, do t’u japë jetë të përjetshme, por atyre që grinden e nuk i binden së vërtetës, por i binden padrejtësisë, indinjatë e zemërim. Mundim dhe ankth mbi çdo shpirt njeriu që vepron të ligën, judeut më parë e pastaj paganit; por lavdi, nder e paqe cilitdo që vepron të mirën, judeut më parë e pastaj paganit. Sepse te Perëndia nuk ka anësi.” (Romakëve 2:6-11).
e hyjshmja Forcë … e para Dashuni – Këto janë vetitë e tre personave të Trinisë: Atit – Fuqia krijuese dhe rregulluese e Universit, Birit – Ditunia dhe Shpirtit të Shenjtë – Dashnia mes Atit e Birit e, përmes Birit, Dashnia mes Atit dhe atyne që besojnë në Birin, që asht e para dashni.
[3] veçse t’përjetshme – Para se të krijohej Ferri, ekzistonin vetëm çka ishte krijue drejtpërdrejt nga Perëndia: engjëjt, sferat qiellore dhe landët e para, rrjedhimisht të pakorruptueshme (pakalbshme), prej të cilave ka burue mandej çdo gja tjetër e që sot asht në gjendje të korruptueshme. “Me thanë të drejtën, vetëm Perëndia asht vërtet i përjetshëm, mbasi Ferri asht krijue nga Ai [pra, së paku ka një fillim], ashtu si qielli, engjëjt dhe qeniet inteligjente” (Benvenuti, f.90). Simbas tij, fjala e përjetshme, duhet kuptue që zgjat në përjetësi, por që ka një fillim e nuk ekzistonte para se Perëndia të krijonte.
unë rroj … shpresë – Vargu, me forcën e tij gjurmëlanëse, të sjell ndër mend deklarimet biblike për përjetësinë e Ferrit: Mateu, 25:46 “dhe ata do të shkojnë në mundim të përjetshëm, dhe të drejtët në jetën e përjetshme”; Marku, 9:48 “atje ku… zjarri nuk fiket”; 2 Tesalonikasve, 1:9 “Ata do të ndëshkohen me shkatërrim të përjetshëm, larg nga fytyra e Zotit dhe nga lavdia e fuqisë së tij”. Edhe Virgjili, në Eneida, VI, 126-129, thotë: “Asht e thjeshtë të zbresësh në Averno, sepse ditë e natë asht e hapun kapak dera e qytetit të Dites, por asht e vështirë dhe kushton shumë mundim me u kthye mbrapa për të shikue dritën”.
Në këtë pasazh, Virgjili, në ndryshim nga koncepti i krishtenë, që e konsideron absolutisht të pamundun me u rikthye në dritë, kur asht kapërcye pragu i Ferrit, na e ban të vështirë dhe të mundimshëm këtë rikthim, çka na len me mendue se nuk e përjashton. Dante, si i krishtenë, rreshtohet përkundër konceptit të Virgjilit, ndaj të gjithë ata që shkojnë në Ferr, i konsideron përfundimisht të pashpresë për një mundësi shpëtimi.
ju që hyni, mâ mos mbani shpresë – Ky varg i fundit, që ka vulën e randë të një epigrafi mortor, e jo rastësisht proverbial, asht rrjedhoja e çdo gjaje, paralajmërue në dy tercinat pararendëse. Ky asht i vetmi varg që i drejtohet përsëdrejti atij që e lexon e në të tillë mënyrë e godet. Humbja e shpresës për njeriun asht e keqja ma e madhe. E gjithë tercina përcjell idenë e pashmangshmënisë së përjetshme të dënimit, ashtu si tercina e parë pashmangshmëninë e dhimbjes, që ka si pasojë rënkimin e përjetshëm, çka i jep emnin Ferrit: qytet plot rënkim.
[4] ngjyrue me t’zezë – Qysh heret kemi dy interpretime mbi këtë varg. Benvenuti e Buti parapëlqejnë kuptimin leteral: shkronjat janë të zeza. Për të tjerë, si Otimi, kuptimi asht ky: i vështirë për t’u kuptue, i paqartë, për shkak të territ. Që të kemi të bajmë me një metaforë, mendojmë se asht për t’u përjashtue, sepse poeti këtu po përshkruen çfarë ka pa, e jo çfarë ka përjetue. Meqenëse mandej ka ndie frikë (v.12), kjo tërthorë na tregon se ka arritë me e lexue mirë. Si rrjedhim, ka gjasë të kenë të drejtë të parët: shkronjat janë të zeza…
në hark t’një porte – Bahet fjalë për hymjen e Ferrit. Edhe Ungjijtë përdorin këtë figurë për të tregue hymjen në Ferr dhe Parajsë. Nga ana tjetër, ishte diçka e zakonshme dhe e natyrshme me vendosë epigraf, madje edhe në metrikë, në harkun e portës në qytetet mesjetare.
frigue unë jam tmerrsisht – Në origjinal: il senso lor m’è duro. Edhe për këtë varg komentuesit ndahen. Disa mendojnë se Dante personazh po ankon se asht terr dhe e ka të vështirë me lexue. Të tjerë mendojnë se ai shpreh gjendjen e tij emocionale, pikërisht për shkak të kuptimit të tyne: Ju që hyni, braktiseni çdo shpresë… Meqenëse përgatitet të hyjë aty, ky shkrim e frigon. Tue e marrë këtë tercinë në kontekst, vërejmë se ky interpretimi i dytë asht ma i përshtatshëm. Një tercinë ma poshtë, a nuk këshillohet nga Virgjili që të mos ketë frikë?! Nisë nga kjo, në përkthimin tonë i kemi dhanë të drejtë këtij interpretimi.
[5] At’herë… – Virgjili, si mësues me përvojë, nuk ngurron ta nxisë nxanësin, me një qortim dashamirës, tue i kujtue se udhëtimi (rruga e gjatë e pendimit) sapo ka fillue e kërkon guxim, disiplinë dhe vendosmëni të hekurt. Si do ta shohim në vazhdim të Kantikut, Virgjilit i duhen shumë pak fjalë për të kuptue gjendjen e dishepullit, që mandej t’i vijë në ndihmë, edhe në rastet kur nuk i kërkohet. Kjo situatë, që përsëritet vazhdimisht, na ban me kuptue se mes tyne ka një raport të ndërsjellë dashnie, si e mësuesit me nxanësin, apo si e atit me birin.
çdo frikë… me e vorrue – Heqë qafe, zhdukë, futë në dhé, mos me ekzistue ma si problem. Në njëfarë mënyrë përsëritet edhe këtu skena e Kangës II (v.43-45): “N’se filli i kumtit tand nuk më ka ikë, / – u gjegj hija atij t’dêji për lavdim, / – shpirti yt asht ligshtue nga e madhja frikë”. Kjo situatë do të na përtërihet shpesh përgjatë Kantikut, sepse me një qëndrim të tillë (droja e frika e Dantes tue u fashitë nga siguria e Virgjilit), pra në përpjekje të vazhdueshme për t’i mposhtë ato, bahet i mundun kalimi përmes Ferrit.
Në kandvështrimin alegorik, në mposhtjen e dobësive të trupit dhe gjetjen e motiveve përmes arsyes, asht pjesa që lot individi për të dalë nga mëkati, kur Hiri i Perëndisë ia ka ndriçue mendjen e hapë sytë me pa ku ndodhet. Dante vazhdimisht thekson rolin e arsyes në jetën e njeriut. Një rol i tillë i mveshun Virgjilit, e ban atë personazhin e dytë ma të dashtun për të, mbas Perëndisë. Prandaj, tue e pa në këtë kand vështrimi, e gjejmë shpeshherë në rolin e birit e Virgjilin tue e thirrë përkdhelshëm me këtë emën.
[6] të pata thanë… – Virgjili i kujton Dantes çka i ka thanë ma parë (Kanga I, v.114-117).
e mirë e arsyes … – Perëndia asht, simbas Dantes, “burimi nga ku çdo e vërtetë rrjedh” (Parajsa, K.IV, v.116). Kështu, meqenëse Perëndia nuk asht në Ferr e meqenëse qëllimi i jetës së njeriut asht përsosmënia (pra të qenit në prani të Perëndisë), kur nuk arrihet kjo, i kotë asht intelekti, përderisa ka huqë qëllimin. Nëse këta që kanë përfundue në Ferr, përgjatë jetës s’kanë dashtë me ia ditë për Perëndisë (s’kanë dashtë me u mundue mendërisht me zgjedhë rrugën e drejtë), aspak nuk mund të jenë në prani të tij. Tash që vuejnë, sado që do të dëshironin të ndryshonin, nuk munden ma: dobia e arsyes tash nuk u hyn në punë.
[7] E timen dorë… me shikim t’butë – Virgjili, me anë të shikimit të tij atnor, zbut peshën e fjalëve thanë ma parë Dantes (v.16-18), por gjithashtu e siguron atë për ndihmën e mbështetjen e tij (krahaso K.I, v.112). Gjestet e fytyra e Virgjilit, në të cilët janë përqëndrue vazhdimisht vemendja dhe sytë e Dantes, u japin formë dhe përcaktojnë sjelljen e tij, tue ba të mundun të shfaqet para nesh natyra thellësisht njerëzore e poetit, me gjithë ndërlikimin e saj.
gjana t’papërshkruejtë – Në origjnal: segrete cose, që do të thotë gjëra të veçueme, vështirësisht të rrëfyeshme. Gjanat e papërshkruejtë (të fshehuna, sekrete) janë realitetet e Ferrit, vështirësisht për t’u përceptue apo kundrue nga ato që ende janë në jetë.
[8] Këtu ofshamë… – Kanga, mbas një hyrjeje të shkurtë, na jep ndjesinë e kontaktit të parë me shpirtnat e Ferrit. Ndërsa deri pak ma parë, përmes rrëfimit të Virgjilit, vuejtja e tyne asht vetëm sa përfytyrue e marrë me mend nga udhtari ynë, tash bahet reale, madje tronditëse. Nuk ka shkallëzim ngritës, por shfaqje shakulluese të tragjedisë së tyne. Dante ngulmon, jo në përshkrimin nga jashtë të vuejtjësve të botës së përtejme, siç ban Virgjili tek Eneida, por në dhanien e një imazhi të drejtpërdrejtë të vuejtjes, tue na e servirë atë nga brenda vetes. Në ndryshim nga Virgjili, apo edhe autorë të tjerë klasikë, Dante nuk asht vetëm përshkrues, por transmetues i asaj çfarë vetë përjeton, analizues i pozicionit në të cilin gjendet.
Në fakt, Averni pagan nuk asht aspak i ngjashëm me Ferrin e krishtenë, ku rrëfehet se njeriu ka humbë përgjithmonë lumtuninë ma të naltë – të qenit në prani të Perëndisë. Duhet pasë parasysh gjithherë ky ndryshim, kur bahet përqasja mes Eneidës dhe Ferrit, thjeshtë për faktin sepse përfaqëson një ndryshim epokal: tekstin dantesk e karakterizon vuejtja shpirtnore për shkak të kësaj humbjeje përfundimtare, ndërsa teksti virgjilian nuk e rrokë këtë përmasë, thjesht sepse asht në mungesë të dijenisë, sepse nuk ka jetue në kohën e zbulelës së Perëndisë nëpërmjet Krishtit.
në qielli pa yje – Kundërshtia errësinë-dritë, natë-ditë, ka model shkrimet biblike, kryesisht fjalët e Krishtit: “Unë jam drita e botës; kush më ndjek nuk do të ecë në errësirë, por do të ketë dritën e jetës” (Ungjilli i Gjonit 8:12). Kjo pasqyron drejtpërdrejt luftën mes të Mirës e të Keqes. Ferri asht vendi ku triumfon mëkati, në kuptimin që për të gjallë ata lanë vetveten të mposhten nga e Keqja (krahaso: tash mundesh me shikue / shpirtnat e atyne mposhtun zemërimii / K.VII, v.117). Për këtë ai vend asht i privuem nga drita. N’kupë t’qiellit pa yje – asht mënyra për të perifrazue Ferrin, si bota pa dritë, e përkundërta e jetës mbi tokë, që karakterizohet nga drita, pasqyrue në vargjet danteske: “n’ajrinë e kthjellë, që diellit merr aq shend” (K.VII, v.122); “A nuk ia rrahë ma sytë e ambla dritë” K.X, v.69); “në kapërcefsh këtë vend pa dritë / e prap të shohësh yjt të gjithë me rradhë” (K.XVI, v.83).
lott gja nuk m’i ka pritë – Përndryshe: lott gja s’m’i ka ndalë. Qysh se ban hapin e parë drejt Ferrit e ndeshet me vuejtjen e të dënuemve aty, Dante ndjen mëshirë të vazhdueshme e të thellë, derisa do të qortohet nga Virgjili për këtë: “Këtu mëshira asht gjallë kur vdes tashmâ; / s’mund t’ketë njeri ma t’mbrapshtë se kush guxon, / Drejtsisë Hyjnore korigjim me i bâ?” (K.XX, v.28-30).
[9] Të formet ndryshe – Gjuhët janë të ndryshme sepse, siç do të thuhet edhe në v.123: nga të katër anët e dheut, këtu presin. Për disa komentues, të ndryshme duhet marrë si të frikshme, jo normale, të shformueme. Këto dy tercina (v.25-30) shtjellojnë ma ndej çfarë asht lajmërue në dy paraardhëset. Vajtimet saktësohen me detaje në progresion zbritës: gjuhë, të folme, fjalë, zana, ashtu siç saktësohet në progresion ngjitës vuejtja e të dënuemve: ofshamë, vajtim, vuejtje.
Të folmet… shoqnim – Rradhitja e fenomeneve si, gjuhë, të folme, fjalë, zemrim, za, shplakë, tue iu bashkue edhe mjedisi përshkrue, na japin dramacitetin e dëshpërimit të mëkatarëve. Në Paraferr, monotonia, ngaqë nuk ka ndryshim ditë-natë (me përjashtim të asaj vetime që shfaqet në fundin e Kangës II), asht në kontrast flagrant me këtë tepri akustike.
shplakët – Rrahje duersh nga dhimbja ekstreme. Kjo do të thotë, jo vetëm rrahje duersh me njena-tjetrën, por rrahje e fytyrës, gjoksit, kambëve. Rrahja e duerve shplakë, tregonte dëshpërimin e thellë e të papranueshëm në rastet mortore në botën e lashtë. Të njajtën traditë, të mpiksun në nivelin e ritit, e ndeshim edhe në malësitë tona.
[10] n’atë qiell që terri ka përlye – Dy mund të jenë interpretimet njësoj bindës: 1. Qiell i errët në përjetësi; 2. I errët, pa ndryshimin ditë-natë. Por, sido që të jetë, terri e ka përlye nënvizon kushtet absolutisht të përcaktueme e të pandryshueshme të të dënuemve. Në origjinal: senza tempo tinta. Meqenëse në Ferr nuk ndodh kurrsesi ajo që ndodh në tokë, pra që qielli i Ferrit të ndryshojë ngjyrë siç ndodh me kupën qiellore në varësi të kohës, ditës e natës, poeti ka gjetë mrekullueshëm që ngjyrën e qiellit të Ferrit ta perifrazojë me kohë (tempo): nuk ka këmbim natë-ditë, nuk ka kohë, si rrjedhim nuk ka ngjyrë tjetër ai qiell, përveç të errtës.
sikurse rantë … n’ciklon – Imazhi i stuhisë që mbjell frikë, preferohet në poezitë e Dantes, çka e ndeshim prap në këtë Kantik: “jo fort mâ ndryshe, por si një ciklon / prej ernash t’kundërta rëndom shkaktue, / që pyllin rrahë e gjâ nuk e pengon” (K.IX, v.67-69).
[11] tmerri – Në dorëshkrimet e hershme nuk asht e qartë nëse kemi error (gabim, në kuptimin dyshim, pasiguri), apo orror (tmerr). Disa komentues e marrin këtë fjalë si error, ndërsa disa të tjerë e marrin orror. Në të dy rastet fjalia ka kuptim: Dhe unë, që dyshimi (error) kryet ma kish mbërthye; Dhe unë, që tmerri (orror) kryet ma kish mbërthye. Kemi preferue këtë të fundit, meqenëse në Eneida (II, v.559) ka një varg të ngjashëm e, për efekte stilistike, Dante me dashje ka marrë prej aty vargje identikisht: tue u dridhë, tmerri më mbërtheu.
Mësues… kaq fort thye – Pyetjet e njëpasnjëshme, që janë kalk i skenave virgjiliane, ma së miri pasqyrojnë gjendjen dramatike në këto hapa të parë në brendësi të Ferrit. Kjo gjendje asht imitue nga Dante poet, që pikërisht në këtë fillim Komedie të hedhë një urë lidhëse e vazhdimësie mes tij dhe të ditunve (poetëve) të lashtë, në këtë rast Virgjilit, të cilit vetëm në këtë kangë i drejtohet katër herë me pyetje të ankthshme dhe i tmerruem. Prirja me theksue vazhdimësinë do të shihet edhe ma fort në Kangën IV, kur Dante do takohet me të tjerë të mëdhej të periudhës klasike e latine, si Homeri, Ovidi, Horaci e Lukani që, bashkë me Virgjilin, do të bajnë gjashtëshen: ndër t’ditunit i gjashti unë jam gjetë (K.IV, v.102).
Dijenija e tij si poet dhe padija e tij si personazh, përban artificin poetik që njëkohësisht ndan epokat në të cilat këta poetë të lashtë e ky modern kanë jetue, por njëkohësisht përban lidhjen konkurruese mes veprës së tyne dhe Komedisë në përgjithësi, apo Komedisë dhe Eneidës në veçanti, që në fund të fundit rrëfejnë (edhe se në kohë të ndryshme dhe me tematika të ndryshme), jo thjeshtë fatin e njeriut, por luftën e përpjekjet flijuese që, përmes rrugës së mundimshme drejt ditunisë, ta modifikojë atë në favor të tij.
thye – Përndryshe, mposhtë përfundimisht. Dhunshëm ata janë të rrënuem, të mposhtun, të poshtnuem nga e Keqja, ngjashëm siç kanë lejue vetveten të mposhten prej saj gjatë jetës, por tash në përmasa të tjera e me tjetër cilësi, sepse tashma nuk kanë asnjë shans rikuperimi a përmirësimi të gjendjes së tyne: e mirë e arsyes s’u shërmben ma.
[12] që s’banë asgja… – Frikacakë dhe egoistë, ata që nuk banë as mirë e as keq; nuk mbajtën një qëndrim në angazhimet qytetare, nuk u rreshtuen përkrah a kundër një çështjeje për të mirën e përbashkët; i vetmi shqetësim i tyne ka qenë me ruejtë mirëqenien personale; të pavendosun e pasivë. Së bashku me engjëjt që nuk morën pjesë në luftën e Mikelit (Kryeengjëlli besnik) ndaj Luciferit (Kryeengjëllit rebel), janë të gjithë në Paraferr; janë të detyruem të ndjekin një flamur (simbol) të pakuptimtë që lëviz;
detyrohen të pësojnë bezdinë e pickimit nga miza e gretha – një martirizim absurd; janë të nënshtruem rregullit të pamëshirshëm të kompensimit: çka ruejtën me frikë e në mënyrë fanatike në jetën tokësore, tash këtu vuejnë e vajtojnë thekshëm. Dante i përbuz se ata nuk zgjodhën, a nuk patën burrninë, të marrin një pozicion, qoftë edhe të gabuem, çka karakterizon dhe portretizon njeriun. Jo rastësisht ai shpreh konsiderata të nalta edhe për anmiqtë politikë, si Farinata apo Guido Montefeltri, të cilët i përnderon, sado thellë në Ferr i vendos.
Ai shfaqet mjaft i ashpër me këtë kategori mëkatarësh, të cilët janë refuzue e përzanë qoftë nga Parajsa, qoftë nga Ferri, kaq e neveritshme asht kenë mosvepra e tyne. Një qëndrim i tillë ndaj kësaj kategorie asnjanëse njerëzish duket si një jehonë e fjalëve të Krishtit te Zbulesa 3:16: “Meqenëse nuk je as i nxehtë dhe as i ftohtë, meqense je i vokët, po të të vjell”. Kjo neveri dhe kjo mungesë mëshire për këta mëkatarë, shpjegohet edhe nga bindja e thellë e Dantes se asht e domosdoshme me ndjekë në jetë shenjat e Kryqit dhe të shqiponjës, pra simbolet e besimit të krishtenë dhe të përkushtimit politik për të mirën e përbashkët (në sensin për t’i shërbye qytetit e qytetarëve, për t’i ndihmue ata me ba një jetë ma të mirë). Dënimi (dantesk) i atyne që nuk kanë ba as mirë e as keq, ka vlerën e të bamit shembull, ashtu siç ka të njajtën vlerë, por simbolike, edhe vendqëndrimi i tyne përbuzshëm jashtë Ferrit.
[13] Në këtë bashkësi… – Këtu flitet për atë kategori engjëjsh që, siç e thamë ma nalt, nuk u angazhuen në luftën engjëllore mes Mikelit dhe Luciferit, por ndenjën të paanshëm, pa u pozicionue as në krah të Perëndisë, as në krah të Luciferit. Dante i referohet këtu Zbulesa 12:7-9, por aty nuk flitet për një formacion të tillë, asnjanës. Për këtë flasin ungjijtë apokrifë, legjendat e tradicionet popullore katolike. Kështu, Dante ka shfrytëzue çdo burim që i asht nevojitë për të marrë elemente me pasunue poemën e tij, qysh nga mitologjia klasike, shkrimet e shenjta, tradita katolike e deri te legjendat, gojëdhanat e rrëfimet popullore.
[14] Shporrë Qiejsh – “Sepse do të njollosnin bukurinë e tyne” (Bokaço, III, 40-42).
as thellësia e Ferrit… ata t’dënuem – Të dënuemit e Ferrit, do të ndjeheshin ma pak fajtorë e fajet e tyne ma të lehta, krahasue me mosveprën e tyne. Për këtë arsye ata janë lanë jashtë Ferrit.
[15] shkurtisht – Duhet pasë parasysh se Virgjili, në këtë udhëtim me Danten asht për ta ndihmue dhe drejtue atë e jo vetëm në rrugën përgjatë Ferrit, por edhe në mënyrën e të menduemit. Këtë do ta shohim mjaft shpesh edhe ma ndej. Ky asht një prej rasteve. Virgjili po thotë: meqenëse gjendja e tyne asht e përbuzshme, aq sa nuk i pranon as Parajsa, madje as Ferri, të humbësh kohë me shpjegime mbi ta, nuk ia vlen (shiko v.51), prandaj po të them shkurt çfarë duhet të dish për ta domosdoshëm, sa për informacion, jo për tjetër.
[16] Pa shpresë… – Si të gjithë mëkatarët e munduem në Ferr, edhe ata që nuk kanë ba as mirë as keq, nuk mund të shpresojnë në asgjësimin përfundimtar, pra edhe atë të shpirtit, vdekjen e dytë, që kështu të mos vuejnë ma (kujto K.I, v.117). Vargu duket i ngjashëm me Zbulesa 9:6, edhe pse në këtë rast të fundit, referimi asht për të gjallët: “Dhe në ato ditë njerëzit do të kërkojnë vdekjen, por nuk do ta gjejnë atë, do të dëshirojnë të vdesin, por vdekja do të largohet prej tyre”.
asht njëkaq e mjerë – Në këtë rast, e përbuzshme.
saqë lakmojnë pa rreshtë çdo tjetër jetë – Janë të gatshëm të shkëmbejnë gjendjen e tyne të përbuzshme aty me mundimin e kujtdo mëkatari tjetër të Ferrit. Në fakt, në Ferrin dantesk, këta mëkatarë janë vendosë para Ferrit, si rrjedhim, nga ma të lehta mundime duhet të vuejnë… Kështu, ky varg, duket se përban kundërshti. Të themi, si ka mundësi që, një që vuen aty (që pickohet vetëm nga miza e gretha / v.66), të jetë lakmitar për vuejtjen e heretikëve që përzhiten në zjarr të përjetshëm?! Dilemën na e fashit vargu ma sipër, ku thuhet fundi i Ferrit aspak s’i pranon, tue na lanë me kuptue se këta, mjeranë të përbuzshëm, nuk janë të dejë as për këtë vend të mbrapshtë (v.41).
[17] Nuk lanë një emën që ta kenë për nderë – Me jetët e tyne këta s’kanë lanë gjurmë as për mirë e as për keq. Kjo ua randon ma shumë dënimin, tue pa dëshirën e zjarrtë që kanë shpirtnat (me përjashtim të atyne që dënohen në Rrathët VIII dhe IX, mashtrues e tradhëtarë), me lanë një kujtim të mirë në të bukurën botë: “të përgjëroj m’përmend e fol për mue” (K.VI, v.89, krahaso gjithashtu K.XVI, v.85, si dhe K.XXXI, v.125). Si rrjedhim, jeta u ka shkue dam, u asht bjerrë.
shpërfillë i ka gjykimi e çdo mëshirë – Për ndryshe, Ferri e Parajsa. Mëshira e Perëndisë, që fal mëkatarin e penduem, ka krijue Parajsën; Drejtësia e Perëndisë, që ndëshkon këdo që ka refuzue dashninë e mëshirën e tij, ka krijue Ferrin. Kështu Perëndia asht paraqitë këtu me atributet e tij, si Atë dhe Gjykatës.
shiko e kalo – E përqendrueme, e saktë asht mbyllja e fjalës së Virgjilit, thue se i vjen keq madje që ka lejue me humbë kohë sadopak me persona pa vlerë e të përbuzshëm si këta, që s’meritojnë vemendje a ndopak të përmenden.
Si përmledhje, tercina përbahet nga tri fjali monumetale e proverbiale, prej të cilave e fundit asht, jo vetëm ma e famshmja, por dhe ma e pazevendësueshmja në gjithë Komedinë, për shkak të ngjeshjes kuptimore dhe emocionale: qoftë njerëzit (v.49), qoftë Perëndia (v.50) i përbuzin e i neverisin. Tue qenë kështu, ç’kuptim ka me folë për ta…
[18] një flàmur – Një simbol çfarëdo për të cilin nuk asht e mundun me hetue ndonjë kuptim. Faji i atyne që nuk kanë ba mirë e as keq, asht dënue në mënyrë shembullore nga mundimi i kotë dhe pamundësia për ta kapë këtë flamur, pa kuptim e pa vlerë. “Dhe Dante kalon. Ngulmon me shikim, derisa sytë i mësohen me errësinën dhe fillojnë ta dëshifrojnë atë. Aty shikon një flamur që, tue u sjellë rreth vetes, fluturon kaq shpejt, sa duket i paaftë me gjetë pushim: të ndaluem, ai as nuk mund ta imagjinojë atë. E mbas këtij flamuri (në fakt një copë zhele, simbol i të pozicionuemit, çka kurr nuk banë këta frikacakë e të paburrní) zgjatet një vargan kaq i gjatë mëkatarësh, sa që Dante rrëfen se kurr nuk do ta kishte besue se vdekja ka përpí kaq shumë të ngratë” (V.Sermonti, f.62).
[19] dallova hijen e atij primar – Ashtu si me rastin e Langoit në Kangën I, edhe në këtë rast komentuesit, tue fillue nga ma të hershmit, janë të ndamë: kë ka pa Dante në Paraferr, mes atyne që s’kanë ba as mirë e as keq?! Janë ba përpjekje për t’i dhanë një emën e një fytyrë këtij mëkatari, që vetë Dante nuk ka dashtë ta zbulojë, për t’i ndejë besnik (mendojmë) çfarë ka thanë ma nalt, se emni për ta nuk asht nder (v.49) e, kështu, as nuk denjon ta përmendë e ta sjellë në kujtesën e të gjallëve.
Shumë komentues, të vjetër e të rinj, mendojnë se këtu bahet fjalë për murgun Pjetër Morroni, që në korrik 1294 u zgodh papë, me emnin Çelestini V. Pa u mbushë ende katër muej u dorëhoq. Dorëheqja e tij favorizoi zgjedhjen papë të Pjetër Benedet Kaetanit, njohë papë me emnin Bonifaci VIII, zgjedhja e të cili u konsiderue si shpresë e humbun për ata që synonin një reformim të Kishës. Zgjedhja e tij rindezi luftnat, si në jetën politike të gjithë gadishullit, ashtu edhe brenda vetë Kishës. Otimi supozon se papa i ardhshëm Bonifaci VIII e theu me mashtrim murgun papë, Celestini V, që të dorëhiqej (shih shënimin e V.Sermontit, ma poshtë).
Por ka edhe mendime të tjera. Benvenuti mendon se bahet fjalë për Ezaun (biri i Jakobit – Zanafilla, 25:29-34), që refuzoi privilegjin e parëbirsisë e që shkoi në favor të vëllait të tij, Jakobit, në këmbim të një pjate me supë. Të tjerë mendojnë se bahet fjalë për Pilatin, personazh biblik, por edhe historik. Ai duhet të merrte vendimin për të dënue apo falë Jezusin, çka ishte në kompetencën e tij. Po të kishte vendosë ai, Jezusi do ishte falë.
Por, meqenëse Ai qe paditë nga masa e farizejve dhe saducejve (paria fetare) si mashtrues, sepse fliste në emër të Atit (sakrilegj) dhe prej tyne kërkohej të dënohej me vdekje, nga frika e një revolte që do të ishte mandej popullore (antiromake), ky ua la atyne në dorë vendimin (pikërisht këtu asht heqja dorë nga pozicioni). Për këtë asht e përbuzshme pavendosmënia e tij, sepse nuk reagoi në favor të së drejtës, por u ba pjesë e krimit, tue mos e pengue atë. Megjithate, shumica e komentuesve mendon se bahet fjalë për Çelestini V, por, për arsyet që rradhitëm, askush nuk mund ta thotë me siguri. Në përkthimin tonë kemi preferue të theksojmë aludimin për Çelestini V.
“Se kush mund të jetë vallë ky shpirt i dënuem, i pari ndër shumë të tjerë, të cilin pelegrini e flakuron, nuk mund të thuhet me siguri absolute. Por nëse poeti e tregon kështu me gisht, pa ia përmendë emnin, kjo arsyeshëm të shtyn me mendue që bahet fjalë për një bashkëkohës të famshëm dhe ky refuzim me pasoja të randësishme (frike të naltin post pat refuzue) asht shejë e mjaftueshme për lexuesin e kohës që të mund ta njohë menjëherë. Nga ana e tyne, komentuesit e hershëm shprehen përgjithësisht, me përjashtime të rralla, për papën Çelestini V, që njihej me emnin Pjetër Morroni. Atëherë, pra, kush ishte Pjetër Morroni?
Mjafton me marrë, në çdonjenën kioskë të qytetit të Vatikanit fletëpalosjen ku paraqiten të gjithë Papët e Romës, për të lexue, nën mjekrën e bardhë të gjysmës së dytë të dyqindëshit, diçiturën në vazhdim: ‘Shën Çelestini V, lindë në Isernia, zgjedhë më 29 gusht 1294, vdekë më 19 maj 1296. Njeri me sjellje të shkëlqyeshme dhe i thjeshtë që, si u ba i vetëdishëm se mund të ishte lojë në duert e të fuqishëmve të asaj pjese të turbullt të Mesjetës, hoqi dorë nga posti papnor’. Nga ana tjetër, në diçiturën për papën mbasardhës, Bonifaci VIII, njohë me emnin Benedet Kaetani, i përlëvduem se themeloi Vitin e Shejtë e për të tjera mirësi, asht lanë pa u shënue se qe ai – i fuqishëm mes ma të fuqishëmve në atë turbullinë… – që e ka nxitë Çelestinin me u dorëheqë mbas thuejse 4 muejsh papnie.
E pra, në kohën e Komedisë, këtë e dinin të gjithë. Madje thuhej se, për ta impresionue të shkretin papë nga Molise, kardinal Kaetani, veshun si engjëll, i shkonte tek kryet e shtratit, ndërsa ky flinte, dhe i frynte trombës sa mundte. Mandej, askush nuk mund ta mohojë që, mbas dorëheqjes, ka ndihmue për t’ia shpejtue vdekjen, tue e dërgue në murgjëri të detyrueme në një kështjellë të Çoçarisë.
Faktikisht, mënyra dhe pasojat e dorëheqjes së papës Çelestini shkaktuen turbulli në Krishtënimin e kohës dhe ishin të destinueme me lanë, për dhjetra vjet me radhë, gjurmë të pakandshme juridike dhe doktrinale. Pse?! Sepse në papatin e atij të dorëhequni, që mandej u kthye në eremit, kishin shpresue të gjithë ata që kundërshtonin primatin politik të papëve mbi popujt e mbi mbretnit e globit, të cilët andërronin rikthimin e Kishës në atë vorfni të shkëlqyeshme të kohëve ungjillore […] e që, si shkuen punët kështu, shpallnin se ‘papa Bonifaci nuk asht papë’ dhe ‘gjithë ata që si një pape i binden atij, janë sinagogë e Satanit’. Qëndrime këta të cilat Dante Aligieri i mbështette plotësisht. […]
Nga ana tjetër, zgjedhja e kardinal Kaetanit papë, realizue me mashtrim dhe kërcënim, prej të cilës rridhnin, simbas Dantes, të gjitha fatkeqësitë për Kishën, Italinë, Firencën dhe atë vetë, s’ishte tjetër, por zaptim me forcë posti, edhe se kanonikisht simbas rregullit. Kështu, ai e ka vlerësue dorëheqjen e Pjetër Morronit si një ngjarje katastrofike nga pikëpamja institucionale dhe, nga pikëpamja morale, të papranueshëm dhe të pavend, një akt frike e paburrnie” (V.Sermonti, f.64).
[20] kuptova, e s’kishte ndrysh të ngjarë – Ka mjaftue vetëm me e pa këtë të dënuem, që Dante me qenë krejt i qartë se për çfarë shpirtnash bahet fjalë. Asht e dukshme se ai ka njohë një person të famshëm, mbi të cilin asht e pamundun me u gabue.
urrye prej Zotit… – Dante ritrajton për të disatën herë konceptin e shprehun në v.40-42, 50.
[21] fatzez, që s’gjalli nuk banë jetë – Faji i atyne që s’kanë ba mirë as keq, asht se nuk kanë jetue kurr për një ideal të naltë; që kanë jetue gjithmonë të paanshëm dhe indiferentë. Ata nuk kanë përdorë atë që asht veçori e njeriut, që asht arsyeja dhe të qenit arbitër i lirë, vetëvendosës e, si pasojë, marrës i përgjegjësive. Tue qenë kështu, tue heqë dorë nga çfarë karakterizon njeriun, nuk kanë jetue denjësisht. Se si u drejtohet Dante këtyne mëkatarëve, asht ma e ashpër nga mënyra e Virgjilit: ai i cilëson ata shpirtën të trishtë, ndërsa Dante fatzez, a thue se ai që sapo ka pa (Çelestini V, me gjasë) i ngjallë aq neveri, sa e ka shty të shprehet ashtu.
Në këtë qëndrim që mban Dante, duket se vetvetiu e jobujshëm ban pikërisht të kundërtën e të dënuemve të Paraferrit. Duke folë në atë mënyrë për Çelestinin V ai mban një pozicion: dënon përbuzshëm gjestin e atij njeriu (edhe se ishte papë). E vërtetë, pozicionin që ky papë kishte, mund ta ushtronte, jo vetëm në kthimin e Kishës në udhën ungjillore, por për mirë edhe në politikë. Me ta lëshue atë post, krejt të kundërtën banë mbasardhësit e tij. Kështu, duke dhanë dorëheqjen, ai u hapi rrugë atyne, që të banin, jo vetëm me postin papnor çfarë të dëshironin, por gjithashtu edhe me politikën e krejt gadishullit e ma gjanë. Qëndrimi i ashpër i Dantes, që tregon një pozicionim të qartë të tij, si politik, ashtu edhe shpirtnor, duket, mjaft me vend në Paraferr, ku ndëshkohen me kompensim të pamëshirshëm pikërisht ata që nuk morën një angazhim të tillë.
të zhveshun qenë – Por a nuk janë kështu të gjithë shpirtnat e të dënuemve, me përjashtim të hipokritëve?! Por, ka shumë mundësi që Dante i sheh ata të zhveshun nga çdo virtyt, nga çdo akt guximi, nga çdo pozicionim që e ban qytetarin aktiv në jetën politike, e cila duhet të jetë e pandashme (sipas tij) nga veprimtaria e përditshëm i njeriut. Duke i pa kështu të zhveshun, ndjen neveri.
prej mizash t’idhta – “Kështu e meritojnë të mundohen ata që kanë qenë të paangazhuem në këtë jetë, që mandej në tjetrën të jenë thumbue e bezdisë prej mizash e grethash, insekte të përbuzshme, si e përbuzshme ka qenë jeta e tyne, mbarrsun me mendime e veprime të pavlefshme” (Buti, f.93). Për dënimin e këtyne shpirtnave, duket se Dante nuk ka përdorë asnjë kalk të maparshëm, por asht produkt i fantazisë së tij, tue shprehë kështu përbuzjen ndaj tyne në mënyrë të pashembullt e të papame ma parë.
[22] krymbash t’etshëm përgjithherë – “Këto krymba, jo vetëm thithin gjakun e përziem me lot, por gjenden edhe në plagët që hapin mizat e grethat. Sa e pështirë. Por autori krijon këtë skenë, në mënyrë që prej tmerrit të saj me nxirrë mësim të mirë nga lexuesi, kundër këtij mëkati” (Benvenuti, f.99). Mundimi i tyne, edhe se jo i randë në fakt, përpiqet të theksojë përbuzjen, neverinë. Me këtë skenë fort të detajueme e të pashlyeshme largohemi nga shumësia e atyne që nuk kanë ba mirë, as keq.
[23] Mandej – Mbaron kështu kjo pjesë e kangës, që ka rrjedhë me ritmin marramendës tregimtar, çka e karakterizon krejt atë, për të fillue skena ku Dante sheh shpirtnat që janë në pritje me kalue lumin, me anë të lundrës së Karontit, e me shkue mandej në vendin e mundimit. Me bregun e lumit të Akerontit na vjen edhe një herë në plan të parë modeli virgjilian. Ky lum, ashtu si te Eneida, shënon kufinin e botës së përtejme. Asht një prej katër lumejve të mitologjisë klasike, të cilin Dante e rikonfirmon në Ferrin e tij, ashtu siç do të rikonfirmojë ma ndej Stigjen, Flegjetontin e Koçiton, që me emnat e tyne të famshëm, krijojnë një gjeografi shpejt të dallueshme të botës së përtejme për lexuesin e kohës.
pashë do gjind – Varg që me dashje nga poeti asht lanë përgjithësues: asht një shije e parë e atij kuadri që, hap mbas hapi të saktësohet me detaje të imta.
në breg t’një lumi – Lumi Akeront, siç thamë, asht një prej lumejve të Ferrit dantesk, së bashku me Stigjen, Flegjetontin dhe Koçiton. Mbi origjinën e këtyne lumejve na janë ofrue disa variante, por ma i përhapuni asht se ky, në fakt asht një lum i vetëm, por që, në vende të ndryshme të Ferrit, merr emna të ndryshëm, e që buron nga vajtimi i shtatores së Kretës, përshkrue ma hollësisht në Kangën XIV (v.94). Të dënuemit qëndrojnë në bregun e Akerontit, në pritje të varkës që i dërgon në bregun përtej, të vetëdijshëm e në frikën e madhe të dënimit, që Drejtësia e Perëndia ua zbulon, e për çka ankthohen (v.125) e çmendunish asaj i hakërrohen (v.103). Janë një turme e pamatë, e trajtueme me shumë ashpërsi nga Karonti që, në këtë mënyrë, u jep atyne një shije të ndëshkimit të ashpër, që për ta do të zgjasë në përjetësi. Humbja përfundimtare e shpresës, bindja se kanë huqë qëllimin e ardhjes në jetë, që asht paqja me Perëndinë, shkakton në ta një urrejtje ndaj çdo gjaje, tue fillue nga vetvetja, e deri te Perëndia (v.103-105).
[24] E ai… – Virgjili, i mirë, i butë, jep një përgjigje të shkurtë e gati të ashpër, kur i thotë Dantes që të presë e të shohë. Për arsyen e kësaj sjelljeje janë dhanë dy shpjegime: 1. Virgjili e ka qortue për kureshtjen e panevojshme; 2. Nuk bahet fjalë për qortim, por Virgjili e di se ajo çfarë do të shohë vlen ma shumë se shpjegimi. Edhe se versioni i dytë mund të ngjajë më racional, mendojmë se varianti i parë asht ma i përshtatshmi: fakti që Dante asht skuqë nga turpi (v.79), na shtyn të mendojmë se Virgjili e ka qortue per pyetjet e shumta e të pavend.
në breg të Akerontit t’trishtë – Komentuesit e hershëm e lidhin atributin që Dante i ka dhanë Akerontit me origjinën e gjuhës së lashtë pangadishullore (që sot quhet Ballkan, por hershëm asht quejtë Illirik e, edhe më hershëm Europa) nga vjen ky emën: mungese gëzimi.
[25] syulë e turpit faqet valë – Asht shembulli i parë i asaj sjelljeje të përulun, frike e turpi, edhe për ma të voglën shejë mosdakortësie, që shumë shpesh Dante do të marrë ndaj Virgjilit. Ai e thekson shpesh inferioritetin e tij, sepse ai rrugëton si mëkatar e jo si i privilegjuem në këtë shteg të vështirë. E nëse duem të flasim për privilegj, kjo asht vetëm për meritë të të tjerëve (krahaso K.X, v.61). Kjo kostante, që Dante do të ruejë edhe në Parajsa përballë Beatriçes, pranë të cilës përngjan si një fëmijë i qortuem, asht një prej elementeve të Komedisë që, ndërsa nga njena anë mbështetet në një të vërtetë teologjike, nga ana tjetër, ban që vepra të pranohet e të lexohet si poema e fatit njerëzor e, nga ky kand vështrimi, e kuptueshme prej të gjithëve.
s’bëzana, der… – Kjo copë rruge në heshtje shërben për të krijue hapsinën mes skenës së atyne që s’kanë ba as mirë e as keq dhe të asaj që zhvillohet në bregun e lumit, skenë që do të na shfaqet prej afër me gjithë dramacitetin e saj.
[26] Dhe ja – Mënyrë shprehjeje që krijon befasi, mjaft e shpeshtë tek Dante, përmes të cilës pasqyron një ndodhi a fenomen të ri në skenën aktuale. Në këtë çast, një figurë e re në mënyrë të papritun hyn në skenë.
[26] një plak – Karonti, bir i Natës. Në mitologji parahelenike, etruske e latine varkëtar i shpirtnave të vdekun, transportues i tyne nga njeni breg i Akerontit në tjetrin. Këtë figurë nuk e ndeshim tek Homeri. Dante e paraqet siç asht në traditën letrare e ikonografike, një demon, me sy të përflakët, i dhunshëm dhe mizor. Modeli letrar, mbi të cilin mbështetet Dante, asht përsëri Virgjili, që kështu e përshkruen varkëtarin në Paraferr (Eneida VI, 374-380): “Lundërtar i përçudshëm, Karonti zemërak dhe frikëndjellës ruen lumin dhe ujnat. Nga nofulla i derdhet poshtë një mjekër e bardhë dhe sytë e përflakët i ka të hapun tejmase. Prej shpatullave i zbret një pelerinë. I vetëm ven në lëvizje me rrema varkën dhe manovron velat. Tashma krejt plak, transporton në varkën e tij të zezë shpirtnat”.
Nga sa shihet, Karonti dantesk ka ruejtë të gjitha tiparet fizike të atij virgjilian. Ky rast e shumë të tjerë e bajnë Kangën III të ngjashme me Eneidën në shumë aspekte, por tregojnë gjithashtu edhe respektin që Dante ka kundrejt mjeshtër Virgjilit, me çka ai don me ritheksue birësinë kulturore ndaj tij, shque që në Kangën I (v.85). Megjithatë, ballafaqimi mes teksteve përshkruese të Karontit, dantesk e virgjilian, na rezulton se ata nuk janë identikë. Ndërsa Virgjili përshkruen fizikisht atë, Dante jo drejtpërdrejt e ban një gja të tillë. Ai na e portretizon Karontin përmes sjelljes: po vinte tuj varkue, tuj thirrë, at’herë s’u tundën nofullat leshtore. Me përshkrue përmes foljes e jo përmes mbiemnit, kjo asht tipike danteske. Për Danten, pëshkrimi i personazhit realizohet përmes veprimit.
tuj thirrë – Ardhja e Karontit asht e befasishme (Dhe ja) dhe e dhunshme (tuj thirrë/bërtitë). Nga gjithë kjo, nuk ka gjurmë tek Virgjili. Ai thyen atmosferën mbajtë pezull të kangës dhe zotnon skenën, kërcënues po, por gjithsesi i respektueshëm, çka i ka mbetë trashëgim nga modeli virgjilian, prej të cilit rrjedh.
O, t’zezët ju – Kërcënimi i dhunshëm, por autoritar, asht ajo çfarë e karakterizon ma së shumti Karontin. Edhe në të folun lundërtari i Dantes duket ndryshe nga ai virgjilian. Karonti antik flet dhe vepron me një retorikë solemne: Kushdo qofsht ti, përgatitu, sepse këtë farë lumi do të kalosh. Ndërsa moderni përdor fjali të shkurta dhe direkte (v.84-87).
[27] Mos kini shpresë – Rimerret edhe njëherë argumenti i shprehun në fillim të kangës (v.9). Çfarë ma parë vetëm sa asht shpallë, tash konkretizohet përmes fjalëve të Karontit.
zjarr… ngricë… terrinë – Karonti u jep veç një shije se si do jetë për ta Ferri. Zjarri e ngrica përfaqësojnë të gjithë mundimet e Ferrit (Krahaso Purgatori III, v.31), ndërsa terri përmendet vazhdimisht në Bibël (Ungjilli i Mateut 22:13), si vendi ku mungon drita e Perëndisë.
[28] E ti, o i gjallë – Dante, ndryshe nga të tjerët që ka përballë Karonti, asht me trup dhe, mbi të gjitha, ka ende mundësinë e Hirit shpëtues të Perëndisë, pra nuk asht një i dënuem. Kjo e dyta asht shumë e randësishme, çka theksohet me shprehjen o i gjallë. Në krahasim me Karontin e Eneas, që thotë: O trup i gjallë, varkë të gabueme ke marrë me kalue për Stigje të ndytë (Eneida VI, 388-391), ai i Dantes thotë: O i gjallë… të shkon për shtat me marrë një ma t’lehtë dru.
largohu, ik – Mënyra se si i drejtohet Karonti Dantes në këtë tercinë, duket si një përzanie, si një sjellje e dhunshme, mbushë me zemërim. Por tercina në vazhdim na tregon përmbajtjen e asaj që thotë ai, pavarësisht nga forma: një i gjallë, për të cilin mundësia e shpëtimit asht në të deri sa të ketë frymë, nuk duhet të ndalet në këtë breg e të presë në këtë mol varkën e Karontit, që asht e mbushun me mëkate (e randë), por për sa ka mundësi, të gjejë një tjetër, bregun e shpëtimin përmes besimit, e në një tjetër varkë me hypë, në atë ku mëkatet nuk llogariten (e lehtë). Në tercinën në vazhdim, ku Dante këshillohet që të përqafojë rrugën e pendimit e shpëtimit, duket se edhe Karonti zbut tonin e, për një çast, harrojmë se asht demon.
[29] N’tjetër breg a mol ti me ndalu – Tjetër rrugë bajnë të shpëtuemit, kurrsesi këtë. Në jetën e përtejme danteske, shpirtnat e të shpëtuemve mblidhen në grykëderdhjen e Teverit (Purgatori II, v.100-105), e prej aty, varka e drejtueme nga engjëlli i dërgon në bregun e Purgatorit. Ajo grykëderdhje e ai breg janë pra tjetri breg e tjetri mol, të cilët Karonti këshillon.
n’një dru ma t’lehtë – Dru për varkë (sinekdokë – retorikë, merret një detaj për të emërtue gjithë objektin). Varka e engjëllit në fakt asht ma e lehtë (Purgatori II, v.41). E gjithë fjala e Karontit mbështetet në atë që krejt një tjetër rrugëtim e pret Danten, megjithëse i përngjashëm me këtë: edhe në atë udhëtim, ai do të gjejë një varkë, do t’i duhet të kalojë mbi ujna, do t’i duhet të zbarkojë në një breg, por krejt ndryshe do të jetë varkëtari, varka dhe pikëmbërritja…
[30] kështu u vendos … mos kërko – Kjo mënyrë të foluni, që Virgjili e përdor për të përballue turrin e Karontit, ngjan si një lloj formule që ai e përdor edhe herë të tjera gjatë këtij udhëtimi, për të përballue, si në këtë rast, turrin e qenieve të tjera të Ferrit, që luejnë rolin e rojeve në rrathët përkatës, si ndaj Minosit (K.V, v.22-24), Plutit (K.VII, v.11-12) e shumë të tjerëve. Vërejmë se toni i Virgjilit asht autoritar. Fuqitë e Ferrit u përulen të mandatuemve hyjnorë.
në vendet qiellore – Parajsë, ku qëndron Perëndia (Kanga I, v.127), e ku vullneti dhe fuqia e Tij nuk kanë kufij, sepse asht i shtymë nga qëllime të mira, për çka do të rrëfehet ma hollësisht në Parajsa.
[31] At’herë ranë n’prehje nofullat leshtore – Edhe në këtë rast, për të tregue qetësimin e Karontit, së paku ndaj udhëtarëve, Dante nuk thotë thjeshtë se ishte ma i qetë, pra nuk operon me përdorimin e mbiemnit në përshkrim, por u qetuen nofullat, tue operue me foljen. Le të përfytyrojmë Karontin kur flet e me zemërim të madh, gjaja ma e dukshme në fytyrën e tij asht ajo mjekër e bardhë që shkon nalt e poshtë, aq sa i duhet nofullës me lëvizë për artikulimin e fjalëve, çka edhe ma të dukshëm e ban zemërimin e tij. Kur Virgjili i flet për t’i kumtue vullnetin e Perëndisë, të cilit ai patjetër i nënshtrohet, ky hesht se fjalët i kanë ikë nga goja; kjo heshtje theksohet sepse leshi i mjekrës nuk valëvitet ma poshtë e nalt, pra nofullat rreshtin së lëvizuni, shtensionohen, qetohen…
sytë… me flakë rrethore – Përkthim fjalë për fjalë i Virgjilit: stant lumina flamma. Këta sy të kuq që reflektojnë zemëratë, janë e dhana e fundit fizike, me anë të së cilës poeti na vizaton Karontin. Këtë detaj do ta rimarrë ma vonë në v.109 (me sy të zajrrmuem), tue e theksue edhe ma fort, tue i ndezë ma shumë sytë e tij, fillë mbasi na ka zbulue cilësinë e qenies të tij prej demoni. Asht pastërtisht dantesk ky përforcim a theksim i tipareve, çka na kujton piktorin, i cili edhe se asht i kënaqun me veprën e tij, nuk heziton me i dhanë dy penelata të fundit, për ta ba atë perfekte.
[32] Por t’mjerët shpirtën – Në ndryshim nga Dante, i cili fillimisht asht i hutuem nga ashpërsia e Karontit e mandej i ngushëlluem po prej tij (kur ky e këshillon që ky breg nuk asht i përshtatshëm për të, tue i kujtue mundësinë e shpëtimin që ende ka), këta shpirtën e dinë se ato fjalë (v.84-87) janë pikërisht për ta. Nga ky varg e poshtë në qendër të rrëfimit nuk asht ma Dante dhe frika e tij, por këta mëkatarë dhe gjendja e tyne e pashpresë, që këtu mblidhen nga të katër anët e dheut, në pritje me shkue në vendin e dënimit të përjetshëm.
lodhë e zhveshun mbetë – Bokaço u jep këtyne mbiemnave këto kuptime: lodhë – janë të dërrmuem në thelbin e qenies së tyne nga mëkati, jo nga gjatësia e rrugës që përshkojnë; zhveshë – pa asnjë mundësi ngushëllimi nga ndonjë shpëtim, sado i vonshëm (si ata të Purgatorit, për shembull). Këta shpirtna, tue refuzue Perëndinë, kanë ra në një të keqe, përballë të cilës janë të pambrojtun, pa rrugëdalje e, të braktisun tashma nga Perëndia, as e mirë e arsyen nuk u ka dobi.
krejt bardh u bane – Kështu thuhet për të gjallët, kur pushtohen nga frika: u iku gjaku nga tmerri. Por Dante ka përballë të vdekun… Gjithsesi poeti ka përdorë një detaj për të tregue, edhe se në mënyrë hiperbolike e jo natyrale, tmerrin dhe ankthin e shpirtnave mëkatarë përballë dënimit të përjetshëm.
dhambët kërcllinë – Përshkrimi asht huazue nga Ungjilli i Mateut 13:42: “Atje do të ketë qarje dhe kërcëllim dhëmbësh”. Kërcitja e dhambëve këtu nuk asht nga frika, por hakërrim ndaj Perëndisë, për shkak të vendit që Ai u ka caktue të jetojnë përjetësinë: një vend vuejtjesh e mundimesh, për shkak të mëkateve të tyne. Na shtyn të mendojmë kështu edhe v.103 i kësaj kange.
sapo dëgjuen kto fjalë – Fjalët e Karontit (v.84-87).
mëshirëtretë – Fjalët e Karontit, ma shumë se mënyra e thanies së tyne, shprehin patjetërsueshmëninë e dënimit dhe, çka asht edhe ma e tmerrshme, përjetësinë monotone të ushtrimit të tij.
[33] Të tyne prind kanë namë… – Të dënuemit, me forcën që u nxit dëshpërimi, ndërmarrin sfida absurde: mallkojnë mirësinë e Perëndisë, edhe se janë në një gjendje të mjerueshme e në të gjitha kuptimet e mundshme të fjalës; mallkojnë prindët që u dhanë jetën, këtë jetë të çueme dam për shkak të mëkatit, për të cilin s’u penduen asnjëherë. Dashnia hyjnore e njerëzore, dy shtyllat themelore që mbajnë botën, bahen për ta burim i pambarueshëm urrejtjeje. Krejt tercina reflekton deklarime të tilla të skajshme, si te Libri i Jobit 3:3-26, ku mes të tjerash lexojmë: “Humbtë dita në të cilën linda… Ajo ditë u bëftë terr… dhe mos shkëlqeftë mbi të drita… Pse nuk vdiqa në barkun e nënës sime?
Pse nuk vdiqa sapo dola nga barku i saj?”, etj.. Gjithashtu në Librin e Jeremisë gjejmë: “Mallkuar qoftë dita në të cilën linda! Mos qoftë e bekuar dita në të cilën nëna ime më lindi!… Pse kam dalë nga barku i nënës, për të parë vuajtje, dhembje dhe për t’i mbaruar ditët e mia me turp?”. Por, në ndryshim nga të dënuemit e Ferrit, të cilët i hakërrehen Perëndisë, për njerëz si Jobi e Jeremia, deklarime të tilla nuk janë shprehje e rebelimit ndaj Perëndisë, por shprehje e thellë dëshprimi dhe stresi psikologjik.
[34] çdokend që Zotin nuk ka drashtë – Frika ndaj Perëndisë në Bibël, nuk asht frika mistike pagane ndaj hyjnive. Ajo asht një koncept i mirënjohun biblik, që ka të bajë me ndërgjegjësimin se Perëndia asht gjykatës i drejtë i së keqes: kjo shkakton te njeriu nderim e respekt për Perëndinë dhe braktisje të rrugës së keqe dhe ecje në rrugën e drejtë. Ky koncept haset shpesh te libri i Fjalëve të Urta (8:13): “Frika e Zotit është të urresh të keqen; unë e urrej kryelartësinë, arrogancën, rrugën e keqe dhe gojën e çoroditur”. (Krahaso po aty 10:27; 19:23; 23:17 etj.).
[35] Demon Karonti – Karonti, si figurë e mitologjisë pagane, asht mbiquejtë kështu, tipike kjo për krishtënimin mesjetar. Për Danten dhe për teologët e tjerë mesjetarë, krijesat e përbindshme të mitologjisë ishin mishnime demoniake, prani të vërteta të mbretnisë të së keqes, vepruese në botën e të gjallëve e jo thjesht fryt i fantazisë poetike.
sytë hatá t’zjarrmuem… – Mbas atyne fjalëve (v.84-87), që në fakt shpallin Drejtësinë e Perëndisë, edhe se ekzekutohet nga një demon si Karonti, ai ka edhe dy mjete të tjera për t’i nxitë të dënuemit me shpejtue të mbushin varkën: sytë e zjarrmuem, që të fusin tmerrin dhe, nëse kjo nuk mjafton, dhe rremin e varkës, që e përdorë me i goditë dhunshëm… Ndërthurja e këtyne elementeve së bashku (drejtësi, frikë dhe dhunë e ligjit) çon në një disiplinim shembullor, çka e tregojnë edhe dy tercinat në vazhdim, të cilat na përshkruejnë zbrazjen e molit, në atë breg të mallkuem të Akerontit, pa fjalë e mënjëherë…
u ban me shêj… – Nguti i Karontit për të mbushë sa ma shpejt varkën shpjegohet me faktin se, para se një grup mëkatarësh të kalojnë në anë tjetër të Akerontit, një tjetër mblidhet në pritje për të kalue gjithashtu andej, çka rrëfehet ma poshtë nga poeti (v.118-120).
çokujt që lvizë ngurruem – Të mendohet se këta shpirtna ngurrojnë të hypin në varkë nga frika, kjo do të kundërthoshte atë që poeti rrëfen ma ndej (v.124-126), që ata kanë ngut madje ta kapërcejnë lumin e të shkojnë në vendin e dënimit. Bokaço e Lana shpjegojnë se Karonti i godet ata në brendësi të varkës, jo jashtë saj për t’i nxitë me hy. Kjo, për arsye se ata, nga lodhja e dëshpërimi ngathë, bahen pengesë për atë shumësi shpirtnash që gjenden mbas tyne.
[36] Si n’vjeshtë… – Meqenëse çasti asht mjaft dramatik, poeti nuk mjaftohet me një dhanie të tjeshtë informacioni, por i nevojitet të shpjegojë. Këtë e ban në dy tercinat në vazhdim. Bahet fjalë për shkëputjen nga jeta përgjithmonë të njeriut, mbasardhësit të Adamit, të cilin Perëndia e krijoi me shumë dashuni. Dante, nuk ia lejon vetes thjeshtë ta thotë. Për ilustrim, por edhe që të intonojë dramacitetin e çastit, ai serviret me një shëmbëlltyrë. Në vjeshtë, pas një verë të lulëzueme e të begatë, gjethet bien, shkëputen nga gemi dhe aty, poshtë tij, thahen dhe kalben, sikur më të ishin kurrë. Në të njajtën mënyrë, edhe njerëzit, pas një jetë (që e krahasueme me të Ferrit, asht një mrekulli), ikin në humbje, pa kthim, tragjikisht.
“Këtë fragment Dante e huazon nga Virgjili, duke na sjellë një version ma të përmirësuem. Por edhe Virgjili, nga ana e tij, e huazon nga Homeri” (Benvenuti, f.104) Që të huazojë vargje, apo fragmente nga Virgjili, kjo asht mjaft e shpeshtë për Danten, çka ai e ban edhe me mjeshtra të tjerë të lashtësisë, siç do të shohim përgjatë këtij rrugëtimi të naltë dhe të vështirë. Mendojmë se qasja e Dantes autorëve të hershëm (në veçanti Virgjilit), aspak nuk përban plagjaturë. Përkundrazi, ai përpiqet të arrijë në këtë mënyrë dy objektiva themelorë: së pari, duke qenë se këto tekste ishin mjaft të njohun për publikun e kohës, synon të jetë sa më i kuptueshëm; së dyti, synon të ngulitë në mendjen e lexuesit vazhdimsinë mes tyne dhe atij vetë.
Kështu, duke qenë se vepra e tij asht epike dhe ka përqasje tematike me atë të Virgjilit (madje edhe Homerit), për lexuesin nuk do të përbante shkëputje dhe të kuptuemit e veprës së tij nuk do kishte problem. Një mentalitet të tillë Dante e shfaq qartazi, kur rreshton veten me klasikët e lashtësisë, si Homeri, Horaci, Ovidi e Lukani, prej të cilëve nuk e ndan në asnjë mënyrë Virgjilin: “Si mes tyne për pak banë kuvendim, / kah unë u sollën për me m’përshëndetë, / buzagaz m’pa at’herë mësuesi im; / e ma shumë se nderue më kanë vërtetë, / se vend m’banë mes tyne përzemërsisht: / ndër t’ditunit i gjashti unë jam gjetë” (Kanga IV, v.97-102).
Fragmenti për të cilin po flasim, huazue nga Virgjili, asht pikërisht ky: “Po aq sa gjethet në të parat ditë të ftohta të vjeshtës në pyje bien, po aq sa zogjtë, që drejt detit nisen, kur stina i shtrëngon të marrin atë rrugë, kah vendet e tjera ku dielli nxeh ma shumë…” (Eneida VI, 309-312). Piktura e Virgjili sigurisht asht e ndryshme nga e Dantes (që të dyja të mrekullueshme), por ato ngjajnë në melankolinë e thellë që i mbështjell. Vihet re përshkrimi me imtësi dhe me emocion i hymjes së dhimbshme të njeriut në mbretninë e vdekjes. Vargu i tretë i tercinës (v.114), që ngjizet me atmosferë vjeshtore dhe mortore, bahet pika ma e fortë dramatike dhe emocionale e rrëfimit, në të gjithë pasazhin.
[37] ashtu kjo farë e mbrapshtë e Adamit shkon – Perifrazim për pasardhjen mëkatare të Adamit, njeriut të parë. Bijt e Adamit në cilësinë e perifrazimit për njerëz asht përdorë edhe në vepra të tjera nga poeti, çka ishte mjaft e shpeshtë në letërsinë e kohës e që ka burim Biblën.
si zogu i bindet t’zott kur i fishkëllon – Në këtë varg kemi tri fjalë që i vizatojnë të humbunit si mjaft të brizhtë e të dobët, ku rolin kryesor e lot përsëri folja, jo mbiemni (bindet). Edhe se bërtasin, edhe se kërcëllejnë dhambët kundër Perëndisë, gjinisë njerëzorëve a prindëve, edhe se mallkojnë kë kanë përpara, madje edhe ditën kur kanë lé, ata në thelb janë të dobët tashma, të ndjeshëm e të mposhtun njokëhësisht.
E gjitha kjo asht në kontrast me jetën që kanë ba: kryefortë ndaj Perëndisë e kundërshtues në lirinë që kishin për të qenë në krahun e tij. Tash që nuk janë ma arbitër i lirë e mbi ta godet dhunshëm rremi i Karontit, ata ngjajnë si zogj të dobët, të pambrojtun, të brizhtë, të bindun e të mposhtun – pa as ma të voglën rezistencë shkojnë drejt vendit të dënimit, për çka janë ba të vetëdijshëm se do e vuejnë përjetësisht (v.84-87). Tue u nisë nga ky kand vështrimi, shfrimi i masipërm i Dantes (v.115) asht i kuptueshëm.
[38] Lundrojnë kështu mbi valë – Dante sheh të largohen nga bregu ata shpirtën, për të cilët kthimi, a një tjetër mundësi shpëtimit, asht pa gjasë. E pamundun të mos dallojmë nota keqardhjeje dhe melankolie, përmes rreshtave të kësaj tercine, nga ana e poetit.
me ujë të ndejë – Këneta ku varkon Karonti asht e pisët, siç na asht thanë edhe ma nalt (v.98), ku thuhet e ndytë, pra ujët e të cilës janë përzie me baltë, llomishtë.
një grumbull tjetër… këndej – Dante, me keqardhje të skajshme, ngulmon në shumësinë e njerëzve që, tue vdekë pa u pendue për mëkatin, pashmangshëm dënohen në Ferr. E tillë bindje pasqyron fjalët e Krishti: “e gjërë është dera dhe e hapur është udha që të çon në shkatërrim, dhe shumë janë ata që hyjnë nëpër të” (Mateu, 7:13).
[39] O bir – Ma sipër (v.74), kemi pa se Virgjili nuk i asht përgjigjë pyetjes së Dantes, në lidhje me grumbullin që priste në breg të Akerontit. Tashti, mbasi sheh me sytë e tij së çfarë aty ndodh, kupton lehtësisht fjalët e Virgjilit në vazhdim, përgjigje e detajueme e gjithë çfarë Dante s’do të kuptonte pa këtë informacion pamor. Një fenomen të tillë do ta ndeshim edhe herë tjetër: “Së shpejti do të jesh atje, / ndaj dhe përgjigjen sytë kanë me ta dhanë” (K.XXXIII, v.106-107).
ata që idhë me Zotin vdesin – Këtu janë të gjithë ata që vdiqën pa u pendue për mëkatet e tyre e pa u kthye me besim në Zotin. Aludimi për deklarimet biblike që flasin për zemërimin e Perëndisë është i pashmangshëm. “Por ti, për shkak të ashpërsisë sate dhe të zemrës së papenduar, po mbledh për veten tënde zemërim për ditën e zemërimit dhe të zbulesës së gjykimit të drejtë të Perëndisë, […] atyre që kundërshtojnë e nuk i binden së vërtetës, por i binden padrejtësisë, indinjatë dhe zemërim” (Romakëve 2:5, 8). Shih edhe Gjoni 3:36; Efesianëve 5:6; Zbulesa 11:18.
[40] kanë ngut t’kalojnë… – Shpirtnat, të vetëdijshëm për vendimin e pakthyeshëm të dënimit, dëshirojnë që ky të realizohet sa ma shpejt, edhe se i tmerrshëm, mjafton të shpëtojnë nga ankthi i pritjes e keqtrajtimit. Ky asht një detaj në nivelin psikologjik që dëshmon mprehtësinë e Dantes për të shqyrtue e dhanë detaje mjaft të holla, për ta ba sa ma të plotë e realiste përcjelljen e imazheve e, bashkë më to, edhe mesazheve.
drejtsia e Hyut i ngucë – Nga ana tjetër, ashtu si kalorësi ther me mamuze ijet e kalit, që ky të ecë ma shpejt, në të njajtën mënyrë, Drejtësia e Hyut i nxit ata që të shkojnë sa më shpejt në vendin e mundimit.
[41] një shpirt i mirë – Nuk bahet fjalë për një shpirt të shpëtuem, pra që i përket Parajsës, por për një shpirt që ende ka mundësinë e shpëtimit, sikurse Dante asht, pra ende i gjallë. Përderisa nuk i asht ba gjyqi, shpirti i pandehun mëkatar, konsiderohet i drejtë, përndryshe i mirë.
prandaj, nëse Karonti n’ty hakërrohet – Karonti i shkretë, për aq kohë sa kryen këtë shërbin, s’i ka qëllue ndonjëherë të ndeshet me një shpirt të mirë, ndaj tjetër sjellje ndonjëherë nuk ka ushtrue, përveçse atë të ashprën, që kemi pa ma nalt (v.84-87). Asht për t’u veçue se, të gjitha rojet infernale, kanë sjellje po kaq të ashpër ndaj të dënuemve në rrathët përkatës. Kjo, ngaqë ata, edhe pse demonë, kryejnë një funksion që u asht ngarkue nga vetë Perëndia dhe, tue zbatue Drejtësinë e Tij, marrin edhe qëndrimin e Tij ndaj atyne që zemrue në Zotin vdesin.
[42] Me t’heshtë… – Asgja nuk na thotë Dante për kalimin e tij matanë të Akerontit. Tërmeti i papritun dhe vetima, që e bajnë të humbë ndjenjat, tregojnë se aty po ngjet diçka e jashtëzakonshme e që e marrim me mend se asht një ndërhymje hyjnore. Kanga mbyllet me këtë trazim dramatik, që duket se pasqyron kuptimin tragjik në hymjen e mbretnisë së të Keqes.
prej djersësh trupi ende më mbulohet – Kujtimi i këtij tërmeti të tmerrshëm ende e frikëson poetin, tashma i dalë nga Ferri, ndërsa shkruen këto kujtime. Dante, ashtu si në Kangën I (v.6), rithekson se sa i ankthshëm ishte ky udhëtim, në një mjedis të vështirë e anmiqsor.
[43] Stuhi dhe gjamë – Termeti, në mesjetë, besohej se përftohej nga dalja e avullit prej thellësive të tokës, formue nga lagështina që tejnxehej nga dielli. “Në shpellat e tokës shpesh hyn erë dhe, si nxehet, në dalje të saj ndodh që thyen sipërfaqen e tokës dhe del jashtë” (Buti, f.106).
por rashë si ai që kputet gjumi lehtë – Gjumi apo humbja e ndjenjave, si në Kangën V, v.142, janë artifice që Dante i përdor, si duket, për të lehtësue gjendjen dramatike që krijohet.
Fjalor shpjegues i Këngës III
në tekst
hakërrue (me u) “drejtohem (dikujt) me fjalë të ashpra, kërcënuese”.
kurrsi III, v.56 “në asnjë mënyrë”; pranëvënie (juxtapozicion) i kurr + si”.
lé (me) III, v.105 “lind”.
mëshirëtretë III, v.102 “pa mëshirë; në mënyrë të pamëshirshme; që ka humbë mëshirën”; kompozitë e formuar nga mëshirë + tretë; neologjizëm i vetë autorit.
ndejë (i) III, v.118 “/ujë/ i ndenjur; /ujë/ që nuk lëviz; /ujë/ i pistë”.
jetëzezë,-a – “jeta plot vuejtje e të dënuemve në Ferr, që as nuk ndryshon as nuk mbaron kurrë”, kompozitë e formuar nga jetë + zezë; krijim i vetë autorit.
ngurruem III, v.111 “që ngurron; që heziton”.
pakuem (i) III, v.40 “që është pakuar; që është bërë më i vogël; që është zvogëluar”.
pamatë (i) III, v.55 “që nuk mund të matet; këtu: që nuk mund të numërohet”; formim nga folja /me/ matë me parashtesën pa-.
prâ (me) III, v.125 “pushoj; rresht”.
përbind III, v.25 “diçka/ e frikshme; /diçka/ jo e zakonshme; /diçka/ e tmerrshme”, formim nga emri bind “/diçka/ që të shtie frikën”, me parashtesën për-.
rî (me) III, v.105 “lag (me ujë, me lotë etj.); njom”.
shkurtisht III, v.45 “shkurtimisht”, formuar nga shkurt + prapashtesën –isht, neologjizëm i autorit.
syulë III, v.79 “që rri me syulur”, kompozitë e formuar nga sy + ulë”; krijim i vetë autorit.
varkue (me) III, v.82 “lundroj me varkë”.
zjarrmue (me u) III, v.94 “nxehem; më hypën inati”.
zjarrmuem (i) III, v.109 “i nxehur; i inatosur”.
në shënime
antiromak~e III, sh.19 “që është kundër Romës”.
apokrif/ë,-a III, sh.13 “apokrif-i lloj libri a shkrimi me përmbajtje fetare, por që nuk pranohet nga Kisha si autentik; shkrim me autorësi të rreme, fals”. Tekste me autorësi të dyshimtë, jo të vërtetë, fals; libra jo të njohur nga Kisha për të shenjtë.
birësί,-a III, sh.27 “të qenit bir; që rrjedh nga (…)”.
destinuar (i) III, sh.19 “i paracaktuar”.
disatë (i, e) III, sh.20 “i shumtë, i shpeshtë (trajtimi…)”.
dorëhequn (i) III, sh.19 “ai që ka hequr dorë (nga një post)”.
dyqindëshi III, sh.19 “periudha nga viti 1200 deri më 1299; përdorim perifrazor dyqindëshi /italian/ etj.”
frikëndjellës,-i III, sh.27 “/ai/ që ndjell frikë”; kompozitë e formuar nga frikë + ndjellës; krijim i vetë autorit.
huqë (me) III, sh.6 “mos me i ra shenjit; me dalë huq”; formuar nga ndajf. huq.
kanonikisht III, sh.19 “që është në mënyrën kanonike, ligjore”; formuar nga kanonik me prap. -isht.
kundërthanë (me) 3 III, sh.6 “mohoj çfarë thashë më parë”; kompozitë e ndërtuar nga kundër + thanë”.
leteral/e III, sh.4 “ad litteram; fjalë për fjalë”.
mosdakortësί, -a III, sh.26 “të mosqenit dakord (në një mendje) për një punë etj.”, formim nga mos + dakordësί; neologjizëm i krijuar nga vetë autori.
mosvep/ër,-ra III, sh.12 “mosveprimi; të qenit indiferent”, kompozitë e formuar nga mos + vepër.
pakalbshëm (i) III, sh.3 “që nuk është i kalbur; që nuk kalbet”; ndërtuar nga mb. (i) kalbshëm, me parashtesën privative pa-.
pangadishullor,-e III, sh.25 “që i perket gjithë gadishullit (këtu Ballkanik, apo Ilirik)”.
papnί,-a III, sh.19 “koha e të qenurit papë”.
paraferr,-i III, sh.9 “vendi që ndodhet para se te hyhet në ferr e ku ndëshkohen ata që nuk kanë bërë as mirë, as keq”, kompozitë e fornuar nga para + ferr; neologjizëm i krijuar nga vetë autori.
parëbirësi,-a III, sh.19 “të qenurit fëmija i parë; kompozitë e ndërtuar nga /i/ parë + birësi (khs. Buzukun i parilemë, lat. primogenitus).
patjetërsueshmënί,-a III, sh.33 “të qenurit i patjetërsueshëm”, formim me parashtesën pa- dhe tjetërsueshëm.
primat,-i III, sh.19 “përparësί (këtu: e autoritetit kishtar ndaj atij temporal/sekular)”.
përlëvduem (i) III, sh.19 “i lavdëruar në shkallën siperore”; formuar nga mbiem. (i) lëvduem me parashtesën intensive për-.
përsëdrejti III, sh.3 “drejtpërdrejt; direkt”; pranëvënie (juxtapozicion) e formuar nga për së drejti.
përçudshëm (i) III, sh.27 “që është i përçudur; që të kall tmerr”.
përçudshëm III, sh.27 “ndajf. në mënyrë të përçudur; të tmerrshme”.
rikonfirmue (me u) III, sh.23 “konfirmoj përsëri, për së dyti; përmend përsëri vërtetësinë e një fenomeni a gjëje”, formim nga folja konfirmue me parashtesën ri-.
rindezë (me u) III, sh.19 “me u ndezë përsëri”, formim nga folja ndezë me parashtesën ri-.
ritrajtue (me u) III, sh.20 “me u trajtue për së dyti”, formim nga folja trajtue me parashtesën ri-.
shakullues~e III, sh.8 “që është si shakull; që të lë për tokë të shtrirë si shakull; befasuese, e papritur”.
trazues,-i III, sh.1 “që të trazon; që të trondit”.
vetëvendosës~e III, sh.24 “që vendos vetë; i pavarur; i lirë”, kompozitë e formuar nga vetë + vendos/ës/, neologjizëm, krijim i autorit.
virgjilian~e III, sh.8 “që janë të Virgjilit; që i përkasin Virgjilit”.
Nga paraqitja e Kangës I të Ferrit te revista elektronike RADIO VATIKANI
Kur, me rastin e 750-vjetorit të lindjes së Dante Aligherit, në Tiranë hapej një ekspozitë me përkthimet shqip të “Komedisë”, në një cep binte në sy emni pak i njohun në lamën e përkthimeve të kësaj natyre: “Meritan Spahija”. Lexohej mbi një bocet të përkthimit që – në pritje të botimit të ardhshëm të kryeveprës, shqipërue përsëri në dialektin gegë – mbyllte radhën, jo aq të gjatë, të përkthimeve danteske në gjuhën shqipe. Lista niste me arbëreshin Luigi Lorecchio, që ia mësoi i pari shqipen arbërisht Dantes, për t’i ba vend, mandej, me ndihmën e De Radës, në “Antologia albanese”, drejtue nga Poeti i Milosaos. Ekspozita, njëherësh me 750-vjetorin e lindjes së Dantes, përkujtonte edhe 120-vjetorin e fillimit të përkthimeve shqip të Krijuesit të Komedisë.
E edhe shkrimtarët e studiuesit, që u morën me Poetin “par excellence“, me të cilin gjuha e popullit italian hynte madhnisht në një vepër, që do të radhitej në krye të listës së kryeveprave ma të famshme të letërsisë botnore, jo vetëm për atë kohë, por për të gjitha kohët. Nëse Danten morën guximin ta përkthenin, pjesërisht a tanësisht, vetëm pak shqiptarë, tue nisë nga Luigi Lorecchio (arbërisht) për të vijue me Ernest Koliqin, Martin Camajn, Mark Ndojën, Nikollë Dakën, Pashko Gjeçin e Meritan Spahinë (përkthime të pjesshme e të plota, gegnisht) dhe Çezar Kurtin (Ferri, përkthim në gjuhën zyrtare) nuk janë edhe aq të pakët ata, të cilët shkruen për të: që nga De Rada, tek Naim Frashëri; nga Luigj Gurakuqi, tek Ismail Kadare…
Kujtojmë se përkthyesit ma të njohun të “Komedisë” në anglisht, janë Laurence Binyon Henry; poeti i famshëm amerikan, Henry Wadsworth Longfellow dhe Henry Francis Cary. Në frëngjisht po kujtojmë përkthimin ma modern, atë të Danièle Roberts, shtypë me shije, me tekstin origjinal përkrah, me parathanie e aparat kritik, nga editori francez Acres Sud. E sa për gjermanët, e kanë përkthye “Komedinë” ma se njëqind e gjashtëdhetë herë. Pa kujtue këtu përkthimet në gjuhë të tjera të botës. Kjo na shtyn të mendojmë se mund të ketë edhe shumë e shumë përkthime të tjera në shqip, nga breznia e re e kulturueme, e pajisun me njohunitë që paten pararendësit, të cilët qenë njohës shumë të mirë të gjuhëve dhe letërsive klasike. Zotnonin me rrajë greqishten e lashtë, latinishten e, doemos, italishten. Jo vetëm modernen, por kryesisht, atë që delte nga goja e popullit Italian, nësa Mesjeta i lëshonte vendin Rilindjes. Prej këndej, nuk asht e lehtë as ta lexosh Danten, lê ma ta përkthesh.
Atyne, që kohët fundit kanë pohue se nuk e kuptojnë përkthimin gegnisht të Pashko Gjeçit e se e kanë shijue Komedinë vetëm tue e lexue në origjinal, u kujtojmë se as italianët e mësuem nuk e kanë të lehtë ta shijojnë, sepse detyrohen ta ndërpresin vazhdimisht leximin, si do ta ndërprisni edhe ju, lexues, për t’u këshillue tash e parë me shpjegimet nën vizë, pa të cilat vështirë se ‘mund të zbrisni në fund të Ferrit’, për të kalue, ‘nëpër Purgator’ e për t’u ngjitë mandej, ’në Parriz’. Shënime që, në përkthimin e Meritan Spahisë realizohen me kujdesin e studiuesit serioz, shoqnohen me aparat kritik e, për herë të parë, edhe me fjalorin e fjalëve dhe të shprehjeve të rralla, tue krijue kështu, mundësi të reja për kuptimin e për shijimin e “Komedisë”.
E ndërsa ne merremi me këto shënime të thjeshta, përkthyesi i ri po i afrohet “fundit të Ferrit”, tue mendue, shpresojmë, me shkelë, në vijim, në viset e mrazta ‘të Purgatorit’, për të marrë mandej hovin kah ‘Parrizi’, ngjitje edhe ma e vështirë se zbritja.
Lexuesi i mësuem me vepra të kësaj natyre, do të ketë mundësi të japë mendimin e tij për një punë kaq të meritueshme, të Meritanit.
I lindun në Shkodër, më 1967, shkrimtari dhe përkthyesi i ardhshëm u ul së pari në bankat e Liceut artistik “Prenkë Jakova”, në Shkodër, ku vijoi mësimet në degën e skulpturës, për t’u diplomue në Universitetin Luigj Gurakuqi, përsëri në Shkodër, në degën e gjuhë-letërsisë. Shërbeu, në vitet 1990-91 si mësues i gjuhë-letërsisë në fshatin Tamarë, Malësi e Madhe, Shkodër – mandej, në Universitetin prej nga kishte dalë, pranë Departamentit të Gjeografisë. Më 2014 mbrojti masterin shkencor në Studime të thelluara në gjuhësi, gjithnjë pranë Universitetit Luigj Gurakuqi. Flet e shkruen italisht, frëngjisht e anglisht. Doemos, ma mirë se të gjitha, shqip, në të dy dialektet.
Para se të niste “zbritjen në Ferr”, u ba i njohun me tregimet “Luleshtrydhet” (2002); “Vegimet e një dite me shi” (Roman, 2004), “Alegoria e një historie të vërtetë” (roman, 2007); “Vegimet e fundit” (Tregime, 2010).
Njihet edhe për përkthimin e disa pjesëve të censurueme të romanit “Të Mjerët”, të Viktor Hygo, botue në revistën “Orana”.
Komentet janë mbyllur.