Gravura që shoqëron shënimet e Robert Walsh.
Auron Tare / Bejtullah Destani, GazetaDita.al, 4 maj 2016
Për disa javë me rradhë kemi diskutuar për gjetjen e një dokumenti të shkurtër por shumë i rëndësishëm në epilogun e jetës së Ali Pashës. Ky dokument FO195/34 i ruajtur në Arkivin e Ministrisë së Jashtme Britanike hedh dritë mbi disa fakte të panjohura deri më sot mbi njerëzit që komplotuan në vrasjen e Ali Pashës. Letra e Ambasadorit Britanik në Stamboll është e një rëndësie të jashtëzakonshme pasi hedh dritë mbi çastet e fundit të jetës së Vezirit shqiptar.
Ali Pashë Tepelena, një prej personaliteteve më të rëndësishme të historisë shqiptare ka tërhequr gjithmonë vëmendjen e studiuesve mbi veçoritë e spikatura të periudhës së sundimit të tij.
Përplasjet e tij me Portën e Lartë kanë qenë subjekt i një sërë veprash të historianëve europiane, greke apo otomane. E ndërsa veprat e konsullit francez Pouqueville (Pukëvil) dhe ai britanik Leak (Lik), bashkëkohës të Aliut, janë të njohura gjerësisht, një numër veprash me burime orientale ende presin për t’u njohur nga studiuesit tanë.
Hrushid Pasha, komandanti i forcave otomane kundër Ali Pashës
Ndërkohë historiografia turke për një kohë të gjatë ka theksuar si një prej arsyeve të zemërimit të Portës së Lartë ndaj Ali Pashës, bashkëpunimin e tij me rebelët grekë të cilët po përgatisnin kryengritjen e tyre në 1821. Në një sërë veprash, autorët turq kanë përshkruar shkaqet e rënies së Aliut jo vetëm sjellja e pavarur e Pashait shqiptar, por edhe ambicjen e tij, intrigat apo refuzimin e bindjes ndaj Sulltanit. Në një prej këtyre veprave me ndikim të madh përpiqet të provohet, se rënia e Aliut ishte provokuar nga ky i fundit si “pasojë e rritjes së influencës së elementit të krishterë në Janinë”.
Por një prej hipotezave më interesante është ai i një komploti të Ali Pashës, për të përdorur Sektin e Bektashinjve si një platformë për pushtetin e tij. E jo vetëm në krijimin e një shteti të pavarur, por nëpërmjet Bektashinjve të vinte në kontroll Jeniçerët të cilët deri më atëherë kishin pasur një bashkëjetesë të vështirë me Sulltan Mahmudin II. Kjo hipotezë është me shumë interes për t’u eksploruar, nëse marrim parasysh disa fakte si influencën e Aliut ndaj Bektashinjve, mbështetjen e tij për këtë sekt sufi apo faktin se pjesa më e madhe e lidershipit të jeniçerëve ishin me prejardhje shqiptare.
Po të kemi parasysh se ishin jeniçerët ata që kishin rrëzuar Sulltan Selimin III dhe kërcënonin vazhdimisht Mahmudin II, atëherë kjo hipotezë duket me mjaft interes për t’u eksploruar më tej. Fakti që Mahmudi II pas rrëzimit të Aliut e shkatërroi përfundimisht armën e jeniçerëve me masakrën e famshme të 1826, dhe rënia e influencës së Bektashinjve në Stamboll, janë argumente më shumë në mbështetje të kësaj hipoteze, e cila, duhet thënë nuk është marrë shumë në konsideratë.
Megjithatë në narrativën e ngjarjeve që u luajtën në dimrin e 1821-22 në muret e Kalasë së Janinës mungojnë ende një sërë detajesh, të cilat mund të ndryshojnë tërësisht këndvështrimin e ngjarjeve dhe mënyrën e vrasjes së Aliut. Deri më sot, vrasja e Aliut njihet gjerësisht falë përshkrimit të konsullit francez Pukëvil, i cili përshkruan një betejë heroike të Aliut dhe rojeve të tij në shkallët e shtëpisë në ishullin e Liqenit të Janinës. Falë këtij përshkrimi, ku nuk mungojnë edhe dialogje midis palës sulmuese dhe asaj mbrojtëse, të bien në sy “fjalët e fundit të Aliut”, i cili kërkonte që rojet e tij besnike të vrisnin Vasiliqinë, gruan e Pashait, “që ajo të mos binte në duart e turkut”.
Përshkrimi në detaje i çasteve finale të Aliut, përshkruar nga Pukëvili, janë marrë më vonë nga shumë orientalistë të cilët e kanë ribotuar atë skenë në një sërë veprash duke e sjellë deri në ditët tona. Por Pukëvili në veprën e tij nuk ka cituar asnjë burim nga i mori këto informata, duke lënë në mjegull besueshmërinë e tyre. Në mungesë të dëshmitarëve apo dokumentave autentike, vdekja e Aliut njihet ende nga kjo vepër dhe në ditët e sotme, ku në shtëpinë e ishullit të Janinës turistëve kuriozë u tregohen vrimat e plumbave të cilat vranë Vezirin e famshëm.
Muhamed Pasha Dramaliu, personi që nguli thikën në trupin e Aliut, detajet mbi të cilin mund të lexohen nesër në DITA
Dokumentat e botuara sot në DITA sjellin përmes dëshmive autentike, një tablo të ndryshme mbi fundin e Aliut, duke i dhënë fund ngjarjes së treguar nga Pukëvili. Dëshmia e Ministrit të Jashtëm otoman për një fuqi të huaj si Anglia, duhet marrë si një dëshmi shumë pranë të vërtetës.
Dihet se Sulltan Mahmudi II në përpjekjet e tij për një reformë të përgjithshme në Shtetin Osman dhe mbrojtje nga ekspansioni rus, kërkonte aleancë në veçanti me britanikët dhe francezët. Përpjekjet për marrëdhënie të mira me këto dy fuqi u shtuan gjatë revoltës së Ali Pashës dhe në veçanti nga kryengritja greke. Në këtë kontekst duhet marrë dëshmia që Reis Efendiu, Ministri i Jashtëm i Perandorisë Otomane i jep Ambasadorit të Britanisë, Lordit Strangford, për Sekretarin e Shtetit, Lord Castlereagh mbi fundin e Aliut.
Këto dëshmi janë të vetmet fakte që vijnë nga burimet osmane në kohë reale mbi përfundimin e rebelimit të Pashait shqiptar. Prandaj mendojmë se besueshmëria e tyre është shumë afër ngjarjes së vërtetë.
Për vërtetësinë e këtyre dokumentave mund të mbështetemi tek një tjetër burim i kohës: Robert Walsh, Kapelani i Ambasadës Britanike, i cili ishte pjesë e ambasadës së Lordit Strangford. Prifti Walsh jo vetëm ka pasur dijeni mbi disa të dhëna që përshkruhen në dokumentin e Ambasadorit, por i ka përshkruar ato në volumin e tij “Një përshkrim i udhëtimit nga Konstandinopoja në Angli”, botuar në 1830.
Robert Walsh i cili duket se ka pasur mundësi të njihet me dëshminë e Ministrit të Jashtëm Otoman, përshkruan me imtësi një pjesë të këtij dokumenti por pa e cituar atë. Gjithsesi nga rrëfimi i tij duket qartë se burimi është i njëjtë me atë të dokumentit të Ambasadorit.
Një tjetër fakt shumë interesant që vjen nga dokumenti britanik, është dëshmia se në fundin e Aliut ka ndikuar tradhtia e gruas së famshme të Vezirit, Vasiliqisë. Figura e Vasiliqisë, e njohur nga një sërë veprash të orientalizmit europian është konsideruar si simboli i besnikërisë ndaj Pashait plak. E trajtuar gjithmonë me nota idealizmi dhe keqardhje për fatin e saj tragjik, roli i Vasiliqisë në vdekjen e Aliut sipas burimit osman, duket se ka qenë vendimtar.
Aq i rëndësishëm ka qenë ky rol, sa të jetë temë kryesore në raportimin e Ambasadorit për Sekretarin e Shtetit, duke hedhur dyshime nëse gjenerali Hurshid Pasha ka raportuar rolin e saj në vrasjen e Aliut, apo ka dashur të marrë të gjitha meritat për vete. Një tjetër fakt shumë i rëndësishëm mbi figurën e Vasiliqisë, është cilësimi i saj qartësisht si “vajza e një prifti grek”. Kjo dëshmi mbi prejardhjen e saj hedh poshtë ndonjë përpjekje sporadike të studiuesve për shndërrimin e saj në “shqiptare ortodokse nga Çamëria”.
Portet i zonjës Vasiliqi nga shtëpia e ankandeve Sotheby
Roli i Vasiliqisë në fundin e Vezirit, nuk ka qenë asnjëherë i ndriçuar nga burimet e kohës. Mesa duket, veprimet e saj në dobi të Portës së Lartë, kanë qenë aq sekrete sa askush deri më sot nuk ka dyshuar mbi tradhtinë e saj, edhe pse dihej se pas rënies së Aliut ajo kishte në zotërimet e veta disa prona. Prona të cilat citohen në dokumentin britanik.
Dy letrat e shkurtit 1822 të Strangford drejtuar eprorit të tij në Londër
FO195/34
Nr.22 – Konstandinopojë – Shkurt 11.1822
Imzot,
Përpara disa ditësh mora nga Dragomani i Portës letrën që po ja u përcjell më poshtë, e cila përmban të dhëna të besueshme, që kjo Qeveri ka marrë nga Shqipëria, se Lufta me Ali Pashën është shumë pranë fundit.
Mesa duket Kalaja është marrë me sulm në 25 Janar dhe rreth 100 nga ushtarët e Aliut kanë hedhur armët. Aliu vetë me disa nga besnikët e tij është tërhequr në Depon e Barutit, prej nga ku ai ka dërguar një propozim për dorëzim, vetëm nëse Porta e Lartë do t’i kursejë jetën, në të kundërt do t’i vërë flakën Depos. Hurshid Pasha menjëherë i kërkoi Qeverisë udhëzime të cilat u dërguan. Unë nuk e di qëllimin e këtyre udhëzimeve, por ne shpresojmë se shumë shpejt do të marrim të dhëna, nëse Aliu është kapur i gjallë apo i vdekur. Përfundimi fatlum i Luftës Shqiptare do ta bëjë këtë Qeveri që t’i përqëndrojë përpjekjet e saja më konkretisht në More, operacioni më i rëndësishëm për momentin, në të cilin mund të përfshihen.
Firmosur (Strangford)
Pjesë nga letra e Strandford për Londrën ku përshkruhen detajet, që i janë dhënë atij nga Dragomani i Portës për vrasjen e Aliut
Konstandinopojë – Shkurt 25. 1822
Imzot,
Koka e Ali Pashës u soll në Konstandinopojë të shtunën e shkuar nga Selihtari i Hurshid Pashës dhe dje u ekspozua publikisht në Kamaren e Sarajit, ku do të qëndrojë për tri ditë. Kjo shfaqje ka ngjallur shumë kuriozitet. Një tregtar anglez, i cili mendon se një ekspozim i ngjashëm do të ngjallë të njëjtin kuriozitet edhe në Angli dhe duke spekuluar në përfitimet, që ai mund të nxjerrë nga ky ekspozim në Londër, po negocion me kryexhelatin për blerjen e Kokës. Nga shuma e lartë që po ofron, ka shumë mundësi që t’ja arrijë qëllimit. Rrethanat e vdekjes së Ali Pashës në çdo vend tjetër mund të konsiderohen si vrasje.
Reis Efendiu i përshkroi ato për z.Chabert dhe e lejoi atë që të mbante shënime për informacionin tim.
Një përkthim i këtij rrëfimi serioz është i mbyllur në zarf.
Unë nuk kam zbuluar nëse Hurshid Pasha ka pranuar në Raportin Zyrtar për Portën se ai, duke përdorur gruan e Aliut, kishte mundur ta nxirrte atë nga Kalaja. Megjithatë nuk ka aspak dyshim për faktin se ishte tradhtia e kësaj gruaje (e quajtur Vasilica, bija e një prifti grek) që e dorëzoi Aliun në duart e armiqve të tij. Ajo është shpërblyer për këtë me tre çifliqe apo ferma në periferi të Janinës.
Disa nga xhevahiret dhe thesaret e Ali Pashës kanë mbërritur në Pallat. Plaçka e kapur thuhet të ketë qenë e jashtëzakonshme, megjithëse ndoshta një pjesë e vogël do të mund të futet në Arkën e Sulltanit.
Firmosur, (Strangford)
Shënimet e Robert Walsh-it
“Koka e Aliut erdhi në 23 Shkurt futur në një kuti. Në 24 të shkurtit u ekspozua në Kamaren e Portës për të gjithë ata që donin ta shikonin. Unë mora një jeniçer dhe shkova për të parë një traditë orientale, e cila kishte mbetur e pandryshuar që nga kohët e hershme.
Aliu kishte qenë Pasha dhe koka e tij trajtohej me respekt. Nuk ishte ekspozuar në mënyrë të rëndomtë tek Porta, por përkundrazi ishte vendosur në një tepsi, në një shtyllë mermeri të ulët midis portës së parë dhe të dytë të Pallatit, ku ngjasonte me kokën e Gjon Pagëzorit. Pak më tutje ishte varur një Fatva, një letër ku ishte shkruar akuza ndaj tij ashtu siç vendosej akuza kundër atyre që ishin kryqëzuar në kryq. Pranë kokës qëndronte një bostanxhi me një shkop në dorë. Tepsia ishte e qarkuar nga pak njerëz dhe kur unë u afrova, ata u tërhoqën për të më liruar vendin. Bostanxhiu me shkopin në dorë e ktheu tepsinë nga unë, që ta shikoja më mirë, teksa njerëzia shikonte pa shprehur asnjë emocion, njësoj sikur të shikonin shtyllen prej guri ku qëndronte. Koka ishte më shumë skalpi ku kraniumi dhe trutë ishin hequr dhe ishin zëvendësuar me material tjetër.
Operacioni i cili në përgjithësi nuk bëhej mirë nga turqit, në këtë rast ishte kryer me kaq shumë mjeshtëri e kujdes, saqë pjesa e jashtme i ruante format në mënyrë perfekte dhe shprehjet ishin të gjalla aq sa dukej sikur ajo nuk ishte ndarë nga trupi. Fytyra ishte e zbehtë, por e plotë dhe plot karakter. Ishte e gjerë, e bukur, dukej që i përkiste një personi që impononte respekt. Kishte pamjen e një personi të hapur dhe me humor, por që nën këtë pamje siç e dija, fshihej një zemër e pamëshirshme dhe e egër. Çafka e kokës ishte pa flokë, por duke dhënë konturin e plotë të një balli të gjerë. Nga pas i vareshin një tufë flokësh në ngjyrë gri, sipas modelit të shqiptarëve të sotëm apo të grekëve të lashtë të të njëjtit vend. Një mjekër e mrekullueshme në ngjyrë gri të argjendtë gati 6 inç e gjatë, i varej. Shumë vetë po lexonin Fatvanë e vendosur në mur mbi kokën e tij.
Unë i shpreha jeniçerit dëshirën time të madhe, që ta kisha kur ajo të mos hynte më në punë dhe meqë turqit bëjnë çdo gjë për para, u premtova një shpërblim të mirë. Ai foli me bostanxhiun dhe pas disa ditësh ma sollën në dorë.
Duke qenë se Aliu kishte qenë shumë i njohur në Europë dhe kishte tërhequr vëmendjen e njerëzve në Angli në veçanti, një tregtar nga Konstandinopoja mendoi se do të ishte me leverdi ta blente kokën dhe tepsinë, dhe ta dërgonte në Londër për ta ekspozuar. Ai më informoi mua se kishte ofruar një shumë të madhe parash për këtë qëllim. Por koka mesa duket, ishte rezervuar për një tjetër. Ndër të njohurit e vjetër të Aliut ishte një Dervish Sulejmani, i cili kishte qenë agjenti i tij në disa negociata të rëndësishme. Kishin pasur opinione të ndryshme për disa çështje dhe ishin ndarë; dhe Sulejmani pasi kishte dalë nga shërbimi i tij, ishte futur në një teqe ku dhe veshi robën e Dervishit. Kur dëgjoi për vdekjen e mikut të vjetër, ai ishte shumë i shqetësuar dhe kur koka u vendos në publik, ai e bleu me një çmim shumë më të lartë se sa kishte ofruar tregtari”.
