Fatmire Duraku
(Insert nga romani “Ora me qostekë”)
– Gjurmët në rërë humbin shpejt, – tha.
– Po, i sheh e pastaj vjen vala e i mbulon me rërë…
– Ashtu. Ama diçka mbetet prapë…
– Kujtimi, mendon ti.
– Jo, diçka që është më shumë se ai, kujtimi, që thua.
– Çfarë.
– Shkrimi i një udhe të re, që nuk shihet por të jeton në zemër…
– Në zemër mbetet ajo që ti do, – ia bëra.
– Është kohë e rëndë, që ta shijojmë, ta përjetojmë atë që zemra e do.
– Nuk mendoj ashtu, – ia shikova sytë e kaltër, – dashuri ndodhin dhe në kohë të rënda, në shkundullime të tokës, në luftëra, në orë e çaste që e lëndojnë njeriun.
– Ama dashuria s` guxon të ndiej dridhje.
– Pikërisht ajo që vjen me dridhje ngulitet dhe nuk del më nga zemra…
– E kam menduar ndryshe, të kristaltë, të qetë që vjen dhe të robëron me pafundësinë e vet…
– Dashuri pa dridhje nuk ka. Dashuri pa dhembje nuk ka. Dashuri pa flijime nuk ka…
– Ti e thua atë që e ka brenda vetes liria… – më pa ai dhe ma lëshoi dorën e mori të vraponte. I hapte krahët dhe vraponte. I lirë. Pa bombardime, pa fishkëllima plumbash, pa ethe lufte. Pa frikë nga armiku, që e prisnim të na dalë para kudo dhe të na vrasë, pa dallim qe grua, i moshuar, apo fëmijë. Ai, pa asnjë nga brengat që bartnim në vete lente gjurmë rërës e ikte, hapte krahët dhe – ja, zot, përnjëherë më humbi sysh. Ra në ujë, apo fluturoi në qiell? Ku mbet. Mora të sillesha në rreth. E shastisur. E mbushur frymë. Zgjasja duart andej, kot. Zgjasja duart këndej, kot. Ku mbet? Ku humbi. Qaja dhe mbuloja fytyrën me duar…
– Eda, Eda… motër, – më preku në ballë Tringa.
Ajo prekje më trembi. I çela sytë dhe ndjeva lehtësim.
– Zot, – fola, – sa mirë është të besosh. Të ndihesh e lumtur.
– Pse tërë ajo gjëmë, Eda. Pse tërë ajo thirrje?
– Ti luan me mua, – ia bëra.
-Jo. Tashmë e kam të qartë çfarë është…
– Thuaje. Pse hesht, – iu afrova dhe më afër, të mos i lëmë hapësirë të ftohtit të hyjë mes nesh. Ka ikur mesi i natës dhe bën ftohtë.
– Ah, dashuri, ah… – më ngacmoi ajo dhe iku në ëndrrat e veta. Natyrisht, siç do të bëj dhe unë, derisa të më mashtrojë gjumi…
Dita çelte ngjyra – ngjyra. Aroma e beharit, e lules ndihej ngado. Për një-dy, apo tri ditë do të vijë prapë Iliri, siç më premtoi në ndarje. Të na marrë dhe të na shpien në një vend të sigurt. Me të ndoshta vjen dhe babai, për të cilin – si unë, ashtu dhe Tringa, brengoseshim me të madhe.
– Ku mund të jetë ai kaq ditë?
– Ndoshta ka hasur në pritë…
– Mund të jetë ta kenë vrarë apo robëruar?
Hije e rëndë pikëllimi shtrihej gjithherë e më e thellë në fytyrën e shpirtin tim e të motrës. As gruaja e moshuar, për asnjë çast, nuk qëndronte jashtë brengës sonë. Ikte zëshëm dhe me shqetësim dhembjes që e përjetonim. Te secili ndihej lëvizje e çuditshme që e vriste qetësinë, e rriste frikën për ditën e ardhshme. Unë e Tringa orët e ikura këtu mund t`i matshim me vite. Koha thua qe ndalur për rrjedha të lumtura. Përveç shqetësimit që ndienim për fatin e babait, përjetonim peshë të rëndë të brengës edhe për vete.
– Si do t`ia bënim vetëm, pa askënd të afërm pranë.
Në brendinë e xhamisë krijohej atmosferë e zymtë, gjithnjë e më e dhimbshme. Qanin fëmijët, qanin nënat, qanin të moshuarit… Kolliteshin të sëmurët, pështynin. Mund të shfaqej ndonjë epidemi dhe të na shpinte në varr para arritjes së dorës së zezë-vrastare serbe. Plakat i luteshin zotit ose t`ua merrte shpirtin ose t`iu gjente udhë shpëtimi, ta jetonin ndopak jetën. Të ballafaquar me pafuqinë e vet, ata që frymonin në xhami, aty apo këtu apo atje, ditë më parë qenë këputur nga kolonat që ecnin për në tokën e shtetit amë. Disa nga ata, tashmë – të rraskapitur, prisnin në xhami çfarë do të sjellë e nesërmja. Të uritur, ndonjëherë dhe të etur, të sëmurë, me dhembje të vjetra e të reja, prisnin… herë me shpresë, herë pa të, fare. As ne, as ata, nuk qemë të gatshëm të këputeshin dot nga toka dhe qielli ynë e të ikim diku larg, në ndonjë tokë të huaj pa rrënjët dhe ngjyrën e dheut, për të cilin secili ndien gatishmëri të flijohet. Veçse… pak kush, apo askush, qe i gatshëm ta bëj këtë. – Ajo bëhet po të jesh i bindur se flijimi yt ka emër, ka mbiemër, ka kuptim dhe natyrisht jep fryt. Ndokush e heton dhe është i bindur në këtë, por tjetri mendon ndryshe dhe ndryshe ecën. Në këtë mënyrë ndoshta ikjen e vet nuk do ta kenë parë ata që zgjatnin kolonat dhe ecnin nga i shpinin këmbët, nga iu shihnin sytë…
Ja pse, asnjë njeri nuk është i ngjashëm me tjetrin.
Ja pse, secili mendon me kokën e vet dhe secili e ndien në mënyrën e vet dhembjen apo kënaqësinë.
Ja pse, bëhen luftërat, tmerret…
Pa e përjetuar asnjëherë dritën e bukur të ditës së re, pa e përjetuar asnjëherë qiellin e kuqërremtë të mbrëmjeve. Koha rridhte jashtë dhe brenda secilit shpirt krejt zbrazët, krejt pa gjak, do të thosha. Unë e motra, vjedhurazi nga njëra – tjetra dhe njëjtë – vjedhurazi edhe nga vetvetja, herë – herë përkujtonim nga diçka të bukur, tashmë kaq të ikur dhe tërësisht të pakthyeshme.
– Sidoqoftë, – thoshte ndonjëri me zë, – jeta nuk guxon ta humb kuptimin. Natyrisht, as rrjedhën.
Kështu dhe qe, njëmend. Për kaq kohë, sa njerëzit – hije, burra të moshuar, gra të sëmura, fëmijë në dënesje, shtatzëna në gjëmë… të cilët, frymonin në hapësirën e xhamisë, çuditërisht ia arrinin të mblidhnin vete, të mbeteshin në unin e vet, të krijonin një rrjedhë të caktuar të së përditshmes aty, të ditës apo të natës, të kohës së rënduar nga terri dhe mërzia e shpirtit të tyre. – Ditën e parë të arritjes sime dhe të motrës këtu, – do të shënoja në fletoren time, që e mbaja në valixhe, – një grua lindi me vështirësi të madhe. Vetëm sa nuk vdiq nga gjakderdhja e tmerrshme, që i shprehte me klithje tmerruese. Gratë, ato më të moshuara – me përvojë, në pakushte çfarë qenë aty, ia dolën me sakrifica ta shpëtonin edhe gruan, edhe foshnjën…
Vetëm një ditë më vonë, përjetuam edhe vdekjen e parë në hapësirën me ajër të zënë të xhamisë.
– Jo, jo, – ra një klithje papritur nga mesi i xhamisë. Brofëm të trembur.
– Çfarë ndodhi, – pyeti dikush nga fundi.
– Oh, zot. Oh… – dëgjoheshin gjëma dhe shprehje të thella të dhembjes.
– Çfarë u bë, – tha dikush prapë.
– Vdiq një plak… – dëgjova një zë tjetër.
– Ta nxjerrin jashtë xhamisë, – propozoi një i tretë.
– Po, po… duhet të nxirret sa më parë nga këtu. Të mos frikësohen njerëzit. Ka këtu kaq gra e fëmijë…
Motra më ra në parzëm. Qante dhe dridhej.
– Çfarë na gjet, motër, – psherëtinte.
– Çfarë ke, – ia bëra. – Një vdekje… asgjë më shumë – ia lëmoja flokët, ndërsa vërejta nga e nxorën të vdekurin nga brendësia e xhamisë, ku erreshim e zgjoheshim në ag me kaq shumë shpirtra të pafuqishëm, por njëkohësisht dhe të paepur…
Plakun e ngrehën lart, dorë më dorë e bartën dhe e nxorën jashtë xhamisë. Për herë të parë kisha harruar se duhet ndierë dhembje për këtë apo atë gjë, sidomos për të vdekurit. Isha bërë një me gurin. Dolëm – kokulur, një nga një nga xhamia dhe krijuam gjysmë rreth para të vdekurit. Disa qanin, disa mallkonin fatin…
– Merre me mend, – shfrynte një plak tjetër. – Kaq vjet eci këtë tokë me ëndrrën për lirinë dhe tash ik, kaq i vetëm, pa ritin e duhur…
– Kush do ta varrosë, – u dëgjua një zë i mbytur.
– Dy apo tre vetë. Nuk ka kush…- ndërhyri një grua.
– Burrat… s`kanë qëlluar afër, loke, prandaj – ja, do të shkojë kaq thjeshtë.
Askush nuk foli më. E shikuam nga e bartin tre katër vetë në dy dërrasa, të mbështjellë me një beze, që – për çudi, u gjet te dikush. E bartën ashtu deri në shpatull të kodrës, ku e lëshuan. Pak më vonë i dëgjonim vetëm kazmat nga i binin tokës dhe jehonën e hedhjes së dheut në njërën anë të gropës së hapur. Ndërkohë i sollën dhe disa dërrasa nga diku.
– Ku i gjetën dërrasat, – pyeti dikush.
– Dërrasa të një dere të një shtëpie… – tha një plakë.
-Po mirë që i kanë gjetur, – ndërhyri një tjetër. Qielli digjej në perëndim. Hijet në kodër shiheshin ende rreth varrin, prej nga dëgjoheshin ende jehona të mbytura të hedhjes së dheut mbi të vdekurin…
– Të hyjmë brenda, – më mori për dore Tringa. – Të harrojmë.
– Harresa nuk ekziston, – ia bëra dhe më kaploi një ndjenjë e çuditshme, një dhembje kaq e rëndë, sa më vinte të vjellë… Tringa, vetëtimthi, ma lëshoi dorën e iku prapa xhamisë, përtej gardhit të vjetër.
– Ka dhe kjo dhembje barku, – mendova dhe mora të ecja nga gardhi.
– Kam heqje barku, – tha ajo.
– Natyrisht, – ia bëra. – Hamë çdo gjë dhe me çdo kë, natyrisht, – pëshpërita më vete dhe ndjeva prerje barku edhe unë.
Hëna e zbehtë ndriste varrin e ri mbi kodër, ku ende shiheshin katër-pesë silueta nga lëviznin përreth, herë-herë të këputura përmes nga terri, herë – herë të ndara nga vetja nën dritën e verdhë. Binte aromë e dheut të freskët në ajër.
Pamje të njëtrajtshme.
Në çdo pore hetohej zgjimi; aroma e tokës, e barit, e lules, e gemit në pemë. Për të parën herë nuk iknin paralel ëndrrat me realitetin, ndjenjat e tradhtonin veten. Ajo që rridhte natyrshëm në natyrë dhe kohë, brenda nesh hynte e pa gjak, gjysmë e vdekur, në ethe. Kjo, për mua, paraqiste diçka tepër të habitshme, të panjohur, të çuditshme.
Aroma përjetohej me afsh krejt tjetër.
Përjetohej ndërmjet erës së ngrohtë të dheut dhe avullit, afshit që lëshonte dheu. Zgjoheshim pa ndonjë përshtypje të ditës së re. E vetmja gjë që e thyente me dhembje ndopak të njëjtën pamje të njëtrajtshme të zgjimit – ditë me radhë në këtë hapësirë, qe dheu i freskët që shihej mbi të varrosurin për dritë të hënës, pak orë më parë. Çdo gjë qe bërë njëtrajtshmëri e – kjo, pra, të qenët njëlloj -gjithnjë me të njëjtat veti në të gjitha pjesët përbërëse, pa as të vetmin ndryshim qoftë jashtë apo brenda shpirtit, shkaktonte shungullima të tmerrshme dhe të rënda, çarje të thella në ëndrrat dhe shpresën, e cila kështu pak nga pak vdiste. Të qenët në veten e vet çdo gjë e njëtrajtshëm; të qenët pa ndryshime, tashmë edhe ngashërimin qoftë, apo pikëllimin e dhembjen, në qenien e secilit, e bënin mozaik prej akulli, me nuanca po ashtu të ftohta dhe pa ndonjë peshë. Njëtrajtshmëri qe bërë secila gjë që shikoje, çdo pjesë e tokës, secila pemë dhe copë e udhës.
Njëtrajtshmëri bëhej dhe shikimi në yllin që besoje. Njëtrajtshmëri qe bërë dhe zhgënjimi dhe pritja të ngjante diçka, e cila do ta mundte këtë amulli, këtë vdekje të gjallë, që ecte, sillej rreth, e çdo çast, pa befasi, e merrte përgjithmonë ndokënd nga mesi ynë. Njëtrajtshmëri qe bërë ëndrra, ngarkesa me matje e çmatje të kota, me mendime, të cilat gjithherë të sillnin te i njëjti cak, te varri që të priste. Njëtrajtshmërisë i ngjante realja dhe irealja, pritja tejet e pashpresë, hija që ndahej nga ti dhe merrte udhë të largëta, lëvizte, lëvizte, lëvizte e prapë kthehej aty ku të dhembte dhe qaje e nuk të ishte shumë e qartë pse e bëje këtë. Me lot – natyrisht, ishe e vetëdijshme, nuk lëvizin gjërat nga vendi, por – ja, edhe kjo qe bërë rit, pjesë e njëtrajtshme e rrjedhës, e përgatitjes për gjumë, e zgjimit nga gjumi, e ndarjes së ndonjë cope të bukës me sytë që ishin zgurdulluar në të, kaq të uritur dhe të humbur. Njëtrajtshmëri qe sidomos ngjashmëria me atë që e urreje, apo me atë që e dashuroje, me atë që e prisje të vinte, e nuk vinte, me atë që ta donte zemra dhe që kaq pakuptim mungonte. Asgjë nuk ndërronte, ngase mungonte shpirti i lëvizjes, ngase nuk ngjante për as të vetmin çast, harrimi. Harrimi mungonte. Harrimi…
– Harrimi, – do ta flisja me t`i hapur sytë. – Harrimi…
– Çfarë ke, – më kumboi në vesh zëri i Tringa, – je çmendur. Cili harrim, e dashur. Duhet ta bindësh veten njëherë dhe gjithherë se harrimi nuk ekziston.
– Natyrisht, – psherëtiva më vete. – Natyrisht…
Më pastaj ika shikimin në kodër, te dheu ende i freskët mbi varrin e plakut të varrosur pak orë më parë, në orët e fundit të ditës së ikur.
– Ik prapë prej vetes, – më pa Tringa.
– Jo, – ia bëra. – Jo. Po mendoja. Mendja më ik…
– Çfarë, – më ndërpreu.
– Mendja më ik pandërprerë te vonesa e babait. Pse nuk erdhi ende ai.
– Vjen, – tha. – Vjen…
– Gjithë kjo vonesë… – desha të vazhdoja të qaja hallin.
– Ama, – më ndërpreu ajo, – ty ndoshta të dhemb më tepër Iliri.
– Oh, – ia bëra dhe ula kokën, e habitur me të. Pse bën kështu… Sa e tmerrshme është bërë, e pashpirt… E ka humbur çdo ndjenjë të qenies së cilës i takon, e ka humbur veten dhe prejardhjen e vetes… është bërë një me kokën që – natyrisht, ndien, por e thotë ndryshe nga duhet ta them unë, apo Tringa. Të tregojë ku dhe pse i dhemb. Sekretet e mbysin shpirtin.
– Çdo gjë ngjan në pezhishkë, Edë. – Ja, – më shikoi me dhembshuri. – As e kupton kënd, as të kupton ai ty.
– Njëmend ashtu… – lëviza kokën kot. – Asgjë nuk ka peshë, asgjë s`paraqet tjetër veç zbrazësisë së lëvizjes së ëndrrës… As vdekja s`e thyente rrjedhën e ftohtë, të pa ndjenjë të secilës gjë rreth nesh. Të foli kush apo nuk të foli kush qe bërë e parëndësishme. Secila gjë niste e mbyllej, – si do ta shpëtojmë kokën?
Gjatë gjithë kohës ecje mes tingujsh të njëjtë, mes sysh të njëjtë, njëtrajtshëm… me etjen dhe urinë, që nuk ndërronte. Nuk mund ta përpije as një pikë uji, asnjë thërrime bukë, pa të ndjekur syri i zgurdulluar i tjetrit, pa të shpuar me urinë e etjen e vet… E futa fshehtas në dorë një copë të vogël të bukës dhe dola jashtë xhamisë, ta ha. Zot, ku ta ha atë grimcë buke pa më parë ndokush i uritur?! Eca pak rreth. Ndala te guri ku kryhen ceremonitë për të vdekurit, para se t`i nisin në banesën e fundit-në varre. Më kapi një kollë e thatë, m`u zgjua një turbullirë dhe isha shumë afër të villja. Eca duke u luhatur; të rrëzohesha për tokë apo të mblidhja veten e të ecja pak nga pak rreth. Me peshë të zymtë e të rëndë brenda vetes, me sy gati-gati të mbytur në errësirë, e shikova njëjtë si të qe në ëndërr të paqartë varrin e plakut, i cili e kishte ndërruar tërësisht pamjen në maje të kodrës. – Ja, sa nuk qe sa është. Kaq shpejt dhe papritur ndërrojnë gjërat dhe pamjet., – më iku ndjenjë e ftohtë vetes. Lëviza pak para, eca, të mos më hetonte ndokush çfarë ndodhte në mua e me mua. Ngrirë, mora të ngjitja te maja e kodrës, te varri i plakut, me dheun ende të freskët. E shikoja varrin dhe e kafshoja bukën. Njëjtë siç do të bënte ndonjë i krisur që ka humbur urën me veten dhe me çdo gjë që e lidh me rrethin, me traditën, me të ikurën… e – kështu, e bën të harrojë kush është, e bën tërësisht të frenuar. Në afshin e pashpjeguar të kafshimit të copës së vogël të bukës, o zot, kisha dashur t`i ha dhe gishtat e mi dhe ata tashmë rridhnin gjak. Asgjë nuk ndjeja të çuditshme, as nuk më kujtohet çfarë do të ketë ndodhur vetëm pak çaste më parë. Të njëjtë e ndjeja vetëm shfrenimin… Sytë, të zgurdulluar, prisja të pëlcitnin dhe të shpërndaheshin qiellit të largët, të ftohtë dhe të vetmuar. Prisja, njëjtë, nga brendia e vetes t`i nxirrja jashtë, t`i villja me mllef të gjitha organet që ende e mbanin shpirtin dhe trupin tim në drejtpeshim. E shikoja varrin para vetes dhe ende me egërsi e kafshoja bukën, në përpjekje ta kapërdija përnjëherë. E tëra nga një ndjenjë, që më vinte aty për aty, ta fusja në gojë një copë buke pa më parë askush, pa më shikuar me sy të nxjerr jashtë në etje dhe uri të tmerrshme.
– Kthehu, Eda. Zbrit… Ç` bën atje? – dëgjova një zë që përplasej mbi mua nga rrëza e kodrës.
– Kush do të mund të jetë, – mendova, – kujt i dhimbsem kaq shumë?
– Zbrit… Mund të të vrasin menjëherë…
– Le të më vrasin, le të më vrasin, – iu përgjigja zërit, që më vinte nga larg, krejt i huaj, i ftohtë dhe pa fije afrie. – Le të më vrasin… këtë dua unë, këtë dua unë… Ula kokën, njëmend e bindur në atë çfarë thosha. – Le të më vrasin, – mendoja, – tjetër çfarë mund të bëjnë nga larg. Asgjë tjetër nuk mund të bëjnë nga larg. Pikërisht kështu doja të më vrasin… pa i parë fare kurrë ato krijesa të mjera, të zbritura nga jashtë planetit tim. Le të më vrasin. Vdekja nga larg është e bukur. Dëgjohet një e shtënë, ngjet pa krismë apo me krismë vetëm në jehonë… e ti bie pa frymë, bie në kokërr të shpinës, me sy në qiellin e pafund, me sy në yllin, të cilin kaq herë duke e shikuar e ke thurur ëndrrën më të bukur të jetës. Kështu, pra, – e dëgjova veten të psherëtija, – le të më vrasin. Është më mirë të vdes. Të vdes, natyrisht, larg nga hija e tyre, nga era e tyre që kundërmon, që të bën të vjellësh, të nxjerrësh jashtë zemër e mushkëri… Vdes nga plumbi, pra, pa iu afruar rasti atyre që të të prekin me duart e tyre të ndyra, të ndyra me gjak, pa iu afruar mundësinë të të afrohen aspak, të të puthin apo kafshojnë, të të keqtrajtojnë, të të përdhunojnë…
– Zbrit menjëherë poshtë. Mund të të shohin dhe menjëherë të vrasin…
Dëgjova prapë zërin e njëjtë nga rrëza e kodrës.
– Jo, jo… – u përgjigja me zë. – Nuk më vrasin ashtu – nga larg, nuk më vrasin. Ashtu nuk ndiejnë asgjë, nuk e zgjojnë kënaqësinë e tyre të ndyrë, nuk e jetojnë atë tmerr kënaqësie aspak! Le të më vrasin, fundja, pse jo, – ia bëra më vete, pa ndierë asgjë lidhur me vrasjen, me vdekjen. Nuk frikësohesha nga asgjë më. Çdo gjë qe bërë e njëjtë – e ftohtë dhe e pakuptimtë. Rrëfimet për këtë apo atë vrasje, për këtë apo atë masakër, për rrezikun që hapte gojën në çdo çast të na përpinte, të na zhdukte nga faqja e dheut, nuk më vinin më me ethe, nuk më vinin me dridhje as zjarrmi, nuk më tronditnin dot. Sytë më ikën prapë mbi dheun e freskët të varrit. Ja, më iku kokës, këtu – në këtë pikë të çuditshme, të mos ngrirjes e as të mos ndezjes për asgjë, do të ketë arritur edhe plaku, të cilin e varrosën gjysmë dite më parë-natën, për të mos u hetuar nga pushka e përhershme e serbit e zgjatur nga ne. Plaku, as që paska dashur të lëshojë shtëpinë. “Kam kaluar tashmë në pritje të vdes, – paska thënë ai, – … e – nuk më ka hije të ik nga shtëpia, të vdes diku në male, i pafuqishëm t`ia kthej atij që e kërkon grykën e pushkës. Ashtu dhe kështu nuk e kam askënd, përveç gurit të vatrës, unakut, përveç ëndrrës që – këtu, në Kosovën që ecë nëpër palcën e ashtit të secilit, të çelë pranvera, liria, një herë e përgjithmonë. Kjo që unë ëndërroj mund të arrihet, por kurrë pa gjak, pa shumë gjak”, ka thënë plaku, i vendosur të mos e kapërcejë pragun e të ikë. Nuk e ka dëgjuar askush nga fqinjët. As kanë dashur ta dëgjojnë. E kanë rrëmbyer për krahësh, e kanë ulur në një karro dore dhe me të bashkë kanë zënë t`i ndjekin udhët… Ja, gjithnjë-deri këtu, te kjo xhami, ku mes kaq shumë të ikurish nga vatrat e veta, e la frymën e fundit, të varroset natën, me dy-tre vetë, pa e salikuar fare. E shikova prapë varrin e plakut e – papritur m`u kujtua babai. Ku është tash ai? Pse iku kaq rrufeshëm, pa na shpjeguar gjë. Çfarë i dhembte më ashpër se mua, më ashpër se Rigës, Lirës, Tringës, çfarë i dhembte – jashtë dhembjes, jashtë plagës sonë, të hapur. Ndoshta do të jetë ndierë i fyer, pse për herë të parë në një mënyrë kryqëzuam mendimet dhe fjalët me të…
Më iknin kokës çastet e fundit në shtëpi.
“ Po të arrinim t`i përjetojmë këtu edhe dy ditë, – tha babai. – Pse… pse edhe dy ditë, – e ndërpreu Tringa.
Pse të presim, çfarë të presin… t`i shohim varret tona!? Të ikim menjëherë, – tha Riga.
– Jo, jo… edhe një ditë apo dy, së paku, – na shikoi babai, pastaj fare jashtë vetes doli nga dhoma.
– Çfarë keni ngrirë ashtu? Ngjani në gurë varresh! Çfarë prisni, – na shikoi rreptas motra e madhe me t`u kthyer mes nesh nga dhoma, ku kishte futur ca gjëra në valixhen, që do ta merrte me vete. – Sonte do të ikim, patjetër…
– Ndoshta?
– Ç`do të thotë kjo, ndoshta!?
– Ndoshta, – ia bëri Tringa.
– Ku mbet babai, – na shikoi Lira.
– Nuk di, doli jashtë, – thash dhe tërësisht e turbulluar, iu afrova dritares. Shikoja jashtë e përveç territ nuk shihja asgjë. Megjithatë shikoja me ngulm në pacak. Doja të shikoja udhën që nuk shihej, udhën nga do t`ia mbanim, por kot. Nuk shihej gjë. Dera u çel ngadalë dhe brenda hyri babai E tha vetëm një fjalë, të cilën nuk e kuptova fare. – çfarë tha, – e shikova Tringën.
– Do të ikim menjëherë.
– Ashtu tha.
– Po, ashtu… Bie shi dhe kjo ndoshta shkon në të mirën tonë, – më pa babai, i cili – në lot e hapi derën dhe ne-të katër motrat, i ecëm prapa të humbura. – Po ikim, e këtu po ngel gjithçka që është jona, e lënë mes gjakut, djersës e ëndrrës, mes shpresës, nga gjysh e stërgjysh. – Babai ka një zemër të madhe, – mendova, ndërsa gjallë mund të ndahet nga gjithësia e vet, nga shpirti i vet.
– Duhet përballuar të gjitha, – tha Tringa.
– Për çfarë e ke fjalën, – e shikova.
– A nuk të kujtohet çfarë thua.
– Jo.
– Eh, – më pa, – do të të tregoj më vonë.
-Çfarë, – e përsërita.
– Mbylle gojën, – më tha preras. – Babi dhe ashtu qe tepër në dilemë. Mirë që vendosi të iknim…
– Ashtu është, – ia bëra.
– Ama ti, as nuk e dëgjon veten ç`thua. Po të dëgjoi ai, do të na kthejë prapë në shtëpi dhe serbët aty do të na varrosin të gjalla.
-Tringë, motër, motra ime e vogël… – ia bëra.
– Harroje, – ma mbylli gojën.
Shiu binte sixhim. Sapo i kaluam varrezat, ktheva kokën ta shikoja shtëpinë edhe një herë dhe dy pika loti më ranë aty, ku qe grumbulluar një liqen i vogël nga shiu. Dy bula uji me baltë u ngrehën lart.
– Pritni pak, – e dëgjova të thoshte babai ndërkohë. – Unë, do ta kaloj urën, pastaj po të rrjedh çdo gjë mirë, ua bëj me shenjë të kaloni edhe ju. Nuk vonoi dhe e kaluam urën…
– E tash, – fola.
– Urën e mbajnë gjithnjë nën zjarr, tha babai. – E kaluam urën, tash do të shohim. Do të ecim me njerëzit që – a i shihni, lëvizin nga u shohin sytë.
– Baba, – ia bëra papritur dhe krejt e mbytur në dhembje.
– Fol, – tha babai.
– Qeni im nuk është. Ka ikur…
– Është kthyer në shtëpi, bijë. Ai nuk është si njerëzit.
– Si mendon, – ia bëri Tringa.
– Vetëm njerëzit i lënë shtëpitë ku kanë lindur e ikin. Qeni këtë nuk e bën dot…
– Ama, ai u nis me mua, – fola, – por tash shoh se nuk është pranë meje. – Do ta gjejmë në shtëpi, po të kemi udhë dhe fat të kthehemi, gjithsesi, – tha me zë plot vaj babai.
Unë tashmë qaja në dënesje… Ecëm e ecëm, me orë e orë, në heshtje. Secili ikte e vinte me siguri ëndrrës së vet, dhembjes së vet, mjegullës së vet të dendur.
– Ja, dëgjohen zëra, – tha Tringa.
– Ky është një fshat i vogël, – tha babai. – Shumë të ikur i kanë ndalur te xhamia…
– Pse, – ndërhyri Lira.
– Të gjejnë udhë nga t`ia mbajmë, mendoj.
Të lodhura, të lagura deri në lëkurë, iu bashkuam turmës.
– Nga vini, or të gjora, – tha një grua e moshuar.
– Nga Buzëlumi…
Ajo nuk foli më.
– Pse presim këtu?
– Presim të nisemi…
– Për ku, – e shikova gruan e moshuar.
– Ndoshta për në Shqipëri…
– Jo, moj, jo… Ende nuk e ka të qartë askush nga do të ecim.
– Ku e mësove ti këtë, – ndërhyri dikush.
– Dëgjova.
– E pse ne nuk e dëgjuam…
– Pse… A unë të kam faj, a?!
Copa të rënda fjalësh goditeshin në mes vete dhe përplaseshin në veshët e mi.
– Ku dhe kah do t`ia mbajmë ?!…”
– Eda, zbrit Eda, sa nuk të kanë vrarë… – dëgjova nga përplasej zëri kodrës zëri që vinte nga fundi i kodrës. – Zbrit, apo pret të vijmë të të marrim…
– Kush, – ia bëra.
– Unë, – tha Tringa, – kush tjetër. Unë dhe gruaja e moshuar. Ndoshta nuk ndihesh mirë…
– Jo, jo… menjëherë do të zbres, – ia bëra dhe e shikova varrin e plakut para vetes, pastaj edhe një herë më iku mendja te babai.
– Pse e tha kaq herë të njëjtën gjë, – “ Po të arrinim t`i përjetojmë këtu edhe dy ditë…” – Pse kjo, baba. Të ikim… Vdekja na është afër! – tha motra e tretë. – Çfarë qe kaq e rëndësishme të qëndronte ende në shtëpi, ndërsa vdekja tashmë trokiste në derë. E lidhte vdekja apo jeta, zoti im, për gurin e vet? Këtë gjë ndoshta nuk do t`ia arrijë ta kem të qartë kurrë!”
– Zbrit, zemër, zbrit, mund të të vrasin, – me binte me jehonë zëri nga fundi i kodrës, shpatullës së të cilës morën të ngjiteshin gruaja në moshë dhe motra ime më e vogël.
Nuk frikësohesha nga asgjë më. Çdo gjë qe bërë e njëjtë – e ftohtë dhe e pakuptimtë. Rrëfimet për këtë apo atë vrasje, për këtë apo atë masakër, për rrezikun që hapte gojën në çdo çast të na përpinte, të na zhdukte nga faqja e dheut, nuk më vinin më me ethe, nuk më vinin me dridhje as zjarrmi, nuk më tronditnin dot. E vetmja gjë, me të cilën niste dita dhe perëndonte, lidhej me brengën për babanë, i cili iku pa fjalë dhe pa gjurmë, por – nuk më linin të qetë aspak as sytë e Ilirit. E kjo është tepër e habitshme, tepër e çuditshme. Ama, shpirti, nuk dëgjon herë herë për asgjë. Lidhet fuqishëm me trokitjen e zemrës. E zemra – edhe në këtë gjendje, rrihte për Ilirin, të cilin e kisha parë vetëm një herë në jetë. Ndoshta gjithherë ngjet kështu, por askush nuk e shfaq. E mban për vete, me xhelozi. Secili ka gjak dhe ndien diçka për ndokënd. Kjo tashmë më ngjante mua. Kaq pakuptimtë lidhesha me sytë e një të panjohuri sa nuk mund t`ia shpjegoja vetes. Zot, ama si më ngjante kjo. Në vorbull të luftës, si. Ama, kjo ndodhte. Në çaste të caktuara, papritur shkëputesha nga realja dhe lidhesha tërësisht me diçka të imagjinuar, jetoja në iluzion, në ëndrra… E shikova dhe një herë varrin e plakut, të varrosur vetëm gjysmë dite më parë, e mora të zbrisja shpatullës së kodrës, të takohesha me gruan e moshuar e motrën.
– Çfarë bëje atje, të plaçin sytë, – ma priti gruaja e moshuar, sapo u afruam.
– Ëndërroja, – ia bëra.
– Zaten koha për ëndrra është, – foli ajo.
– Sa për të ikur nga kjo përditshmëri e hidhur, – ndërhyri Tringa.
Morëm të zbrisnim poshtë shpatullës së kodrës.
– A do të vijë sot Iliri, – e shikova motrën.
– Po nuk erdhi sot, vjen nesër. Ç`je preokupuar kaq shumë me atë gjë kaq pak të rëndësishme.
– E rëndësishme është, bijo, e rëndësishme, – tha gruaja e moshuar. Më shikoi të heshtur dhe të humbur e buzëqeshi. – Dashuria nuk ka fe, nuk ka as atdhe, nuk ka kohë as gjuhë. Ajo shfaqet papritur, të robëron dhe ti – ndaras nga realja, zë të fluturosh.
– Ai që fluturon pa krahë rrëzohet, – tha motra. – E rrëzimi dhemb.
– Dhemb, por ajo është një dhembje e bukur, dhembje që lidhet me kënaqësinë… – tha dhe prapë më shikoi të heshtur dhe hutuar.
Sa grua e kuptueshme dhe e mirë, mendova më vete, e iu afrova, e putha lehtë në faqe… Sytë i ndritën nën ngashërim dhe lot. Të njëjtën gjë, në mungesë të nënës kaq vjet, e ndjeva dhe unë. E putha prapë, me afërsi, ngrohtësi e dashuri dhe –në mënyrë të çuditshme, ndjeva aromën e krijesës më të dashur në botë, e krijesës që më dha frymën e jetës. Papritur, para m`u shfaq ajo që më la fëmijë-nëna, më mori për dore dhe për një çast ngarendëm fushës me bar e lule, nën flutura dhe cicërima zogjsh të bardhë. Ky qe vetëm një iluzion, që ende pa i çelë sytë, u shua. – I huaji nuk bëhet yti, – qe përvjedhur me vjet te secila motër, e lidhur dita më ditë në bindje – në heshtje, në ndrojtje, pa dashurinë, afrinë e ngrohtësinë e nënës. – Fati, – belbëzova dhe eca përkrah me gruan e moshuar dhe motrën e vogël. Ikte dhe një ditë, pa ylberin që prisja të harkonte nga një liqen në tjetrin liqen, mbi dëshirën e ëndrrën që e ushqenin shpirtin.
– Iliri nuk erdhi, – më iku vetes një rrëqethje.
– Vjen, – ma lexoi mendimin Tringa.
Gruaja në moshë e kuptoi çfarë më tha motra dhe buzëqeshi. Ikëm brenda xhamisë, të shtrihemi për gjumë dhe – natyrisht, të ëndërronim ende për udhët e gjata, për zogjtë që e zgjojnë qiellin dhe mbi puplat e arta e çelin ditën e re…
