Ann Christine Eek është një fotografe suedeze në pension, që jeton në Norvegji që nga viti 1980.
Ajo është fotografe e pavarur nga viti 1971, e angazhuar në një shumicë të projekteve të mëdha me fotografi dokumentare dhe peizazhe dhe fotografi artistike, ilustruese e teksteve shkollore si dhe autore dhe shkrimtare artikujsh, esesh, fotosh historike, recensione të foto-librave dhe ekspozitave. Në vitin 1974, së bashku me dy autorë, ajo botoi studimin dokumentar Arbeta – inte slita ut sig, rreth punës së dyfishtë të grave në Suedi.
Nga viti 1982 deri në vitin 2015, Eek u punësua si fotografe, foto-arkiviste dhe historiane në Muzeun e Historisë Kulturore, Universiteti i Oslos (me kohë të plotë dhe të pjesëshme). Në përgjigje të një numri katalogësh muze, ajo ka publikuar studime historike fotografike mbi eksploruesit norvegjez Roald Amundsen dhe Carl Lumholtz, së fundmi në et.al e Bill Broyle: Among Unknown Tribes – Rizbulimi i Fotografive të Eksploruesit Carl Lumholtz, University of Texas Press (SHBA) 2014.
Eek ka pasur një numër të ekspozitave në Suedi, Norvegji, Danimarkë dhe Kosovë, nga të cilat më të fundit janë The Sights of Ljus, Preus Museum, Horten (NO) 2004 dhe Muzeu Dalarnas, Falun (SE), 2008, Lighthouse Photographic në Kafè Celsius, Oslo 2015.
Fotografitë e jetës së fshatit shqiptar – Isniq, Kosovë 1976, janë ekspozuar në Fotografiens Hus, Oslo që nga 2003, por edhe në Prishtinë në vitin 2003, dhe në vitin 2019.
Eek ka marrë pjesë në një numër të ekspozitave grup në Suedi, Norvegji, Angli, Holandë, Itali, etj, në Moderna Museum, Stokholm dhe Malmo (SE), në Hasselblad Center, Göteborg (SE), dhe së fundmi në A Way Away, Landskrona muzeu (SE) 2018, dhe Muzeu Etnografik, Stokholm 2019.
Për disa vite, Eek ka publikuar edhe fotografi nga Kosova në faqen e Facebook-ut Ann Christine Eek Photography.
* * *
Njoftim për lexuesit! Libri “Jeta në fshatin shqiptar-Isniq, Kosovë 1976” ende nuk është në dispozicion të atyre që janë të interesuar për të në Kosovë, por është duke u punuar që të zgjidhet sa më shpejt çështja e shpërndarjes atje, qoftë në Kosovë apo rajon.
Intervistoi: Gjergj – Bajram Kabashi
Pas shkrimit dhe botimit të librit të saj “Jeta në fshatin shqiptar-Isniq, Kosovë 1976“, e zhvilluam një bisedë ekskluzive për Drinin me artisten e njohur të fotografisë dhe shkrimtaren suedeze që jeton në Norvegji, Ann Christine Eek.
Para 45 vitesh, ishe sëbashku me socialantropologen Berit Backer në një ekspeditë studimore në Kosovë, kryesisht në fshatin Isniq. Tashmë libri yt kuptimplotë dhe unik me titullin: Jeta në fshatin shqiptar-Isniq, Kosovë 1976, me fotografitë dhe rrëfimet tuaja nga ajo kohë dhe ato rrethana, është përmbledhur dhe publikuar në gjuhën tonë. Megjithëse ti ke sqaruar në libër, që une kisha nderin ta lexoja, mendoj se a mund ta japësh një sqarim më detajues se përse nuk e shkrove më herët këtë libër?
Ann Christine Eek: Rasti që libri nuk u shkrua më herët ndërlidhet pjesërisht me Berit. Doli që ajo kishte vështirësi të përgjithshme për të shkruar dhe kjo i mori asaj po ashtu një kohë të gjatë që të përfundonit punimin si magjistre për Isniqin, të publikuar si “Behind the Stone Walls – Changing Household Organization among the Albanians in Yugoslavia“. Kur ajo e dha provimin në qershor 1979, ajo ishte e detyruar të punonte që ta mbante veten, duke e vazhduar punën në PRIO (Peace Research Institute of Oslo), më vonë në punë të tjera.
Isha fotografe e pavarur në atë kohë dhe jetoja në vitin 1979 nga kredia suedeze për shkrimtarët (Për librin nga viti 1974 për gratë suedeze me punë e familje: Arbeta – inte slita ut sig!). Une erdha në Oslo se më duhej një pushim nga jeta ime në Stockholm, që në qetësi e rehati ta eksploroja fotografinë time si një medium. Më 1979-80 unë kisha një risi zbuluese me fotografinë time artistike, me formën e saj, me shumë ekspozita, – madje edhe në galerinë më të rëndësishme Camera Obscura në Stockholm. Ishte ajo periudhë që une fillova të shkruaja me seriozitet, duke publikuar recensione të ekspozitave fotografike dhe librave, në revistat suedeze dhe gazetat e përditshme norvegjeze (Klassekampen dhe Aftenposten).
Kah fundi i i vitit 1980 statusi im personal ndryshoj , pasi u martova me një norvegjez me të cilin i kam tre fëmijë (të lindur më 1981, 1983 dhe 1987). Kjo bëri që une të koncentrohesha tek familja, e të ndihmoja për ekonominë familjare. Në vjeshtën e 1982 u punësova në Muzeun Etnografik pranë Universitetit të Oslos si fotografe, për shumë vite duke punuar vetëm 50 % të orarit të punës, më vonë 100 %, në atë që u bë Muzeu Kulturhistorik. Por une kam punuar gjithë kohën me projektet e mija, qoftë me fotografi dhe tekst në formë të ekspozitave, reportazheve dhe artikujve të ndryshëm.
Une kisha kontakte me Berit gjatë gjithë asaj periudhe, por më shumë në mënyrë sporadike, për shkak të familjes sime. Ne nga një herë diskutonim se si do ta përfundonim atë që e kishim filluar në Isniq në vitin 1976, por ajo ishte shpesh e mendimit se une vet do të duhej ta shkruaja librin, se une kisha mjaft njohuri për atë. Në artikullin tim për Berit e kam përshkruar se si ajo vazhdonte të ishte shumë e angazhuar me atë që ndodhte në Kosovë, por gjithashtu në Shqipëri, dhe udhëtimi i saj në Shqipëri në dhjetor të vitit 1990, në lidhje me rënien e komunizmit, ka ndryshuar shumëçka.
Berit-it iu dha e drejta për të marrë pjesë në një projekt filmor britanik në Shqipërinë e Veriut: The Albanians of Rrogam, në shkurt 1991, dhe filloj pastaj të angazhohej në punët rreth të drejtave të njeriut në Shqipëri. Ishte ajo që e shfaqi idenë se duhet ta përgatisnim një ekspozitë në muzeumin tim (atëhere Etnografisk Museum – Muzeu Etnografik). Përmes kontaktit me Institutin e Kulturës Popullore në Tiranë, që na i huazoj nja 300 gjësende për muzeumin tim, arritëm ta hapnim ekspozitën Albanske tradisjoner/Traditat shqiptare në qershor 1991. Me ndihmën e kontakteve të tilla më vonë udhëtova në Shqipëri në vjeshtën e vitit 1992. Pasi i kisha publikuar një pjesë artikujsh për kulturën shqiptare, me tekst dhe fotografi, mora vlerësime mjaft pozitive nga Berit, – diç që e forcoj vetëbesimin tim që të shkruaja vet për çështje shqiptare.
Berit dhe une e ngritëm bashkëpunimin tonë në mënyrën e duhur për një udhëtim tjetër afër krishtlindjes së vitit 1992, që ta bënim një formë krahasimi në mes të jetës në Isniq në vitin 1976, dhe fshatit shqiptar pas rënies së komunizmit 1991-92. Por ajo u sëmurë disa javë dhe pasi bëri më mirë sërish, vazhdonim që ti diskutonim planet tona deri në ditën kur ajo u vra, me 7 mars 1993.
Pas vrasjes së Berit-it une vazhdoja ta përcillja situatën qoftë në Kosovë apo Shqipëri, dhe une i bëra disa udhëtime në Shqipëri, pasi që në vitet 1990-ta ishte mjaft e rrezikshme të udhëtoje në Kosovë. Përveç kësaj, unë nuk kam pasur ato kontakte që Berit i kishte atje.
Une e shkrova artikullin e e parë për Beritin përafërsisht nëntë vite pas vdekjes së saj, i publikuar në fillim të vitit 2003, por pastaj u angazhova në punën foto-historike, duke u bazuar në koleksionet pranë Muzeut Kulturohistorik. Puna me projektet për Roald Amundsen, e jo më pak me Carl Lumholtz, ishte mjaft përfshirëse dhe mua më tërhoqi në një drejtim tjetër për shumë vite.
Unë fillova të lexoja për shqiptarët e gjithashtu për rrjedhat historike dhe zhvillimet politike në Ballkan, u njoha me Adem Demaçin i cili gjithashtu pas vdekjes së Berit e vizitoj Norvegjinë në disa raste dhe une u bëra anëtare e këshillit për mbrotjen e të drejtave të njeriut në Prishtinë. Me pikënisje të përvojave të mija nga të gjitha udhëtimet fillova të shkruaja në një sasi dorëshkrimesh për libër, por erdha në përfundim se une nuk mund të punoja e përqëndruar dhe në mënyrë serioze para se të pensionohesha në vitin 2016. Një vit më vonë e vërejta, në mes tjerash pasi kisha diskutuar me tashmë të ndjerin ekspertin për shqiptarët – Robert Elsie, dhe disa miqë nga Holanda, që materiali nga Isniqi ishte aq i gjithëpërfshirës, i rëndësishëm për historinë dhe shumë i mirë si dokument i kohës, që une duhej të përqëndrohesha dhe duhej të filloja ta bëja një libër për atë.
Qysh thuhet, rruga bëhet përderisa njeriu ecën: Përgjat punës me dorëshkrimin për këtë libër shumë herë e vërejta se ishin disa gjëra që nuk i njihja mjaftueshëm, apo që kërkonin dokumente më të mira, kështu që mbeti vetëm të studioja më tutje. Une kisha gjithashtu një ndihmesë mjaft të madhe nga redaktori im, antropologu Tahir Latifi nga Prishtina, që e ka bazuar doktoratën e vet në studimet në Isniq (me njohuri shumë të mira të tezës së Berit-it.). Edhe me bashkëpunimin me të, përkthyesin Avni Spahiu dhe konsultuesit e mij në gjuhën angleze, i zbulova herë pas here gjërat që mund të keqkuptohen dhe për këtë kërkohej të sqaroheshin në një mënyrë më të mirë, andaj vet puna ime e përqëndruar e procesit të shkrimit mi mori më shumë se dy vite.
Bariu Kamer Kukleci në kullosat mes Bjeshkës së Roshkodolit dhe të Pleqes,
Isniq, shtator 1976.
Une mendoj se athua artistja suedeze Ann Christine Eek, do të mund ta bënte fotografimin artistik, dhe ta zinte një traditë (që i nënshtrohej shkatërrimit me shekuj e që ka arritur të mibijetonte edhe “kohën moderne”), po qe se ajo nuk do ta kishte takuar sicialantropolgen e famshme Berit Backer, që ka bërë aq shumë për shqiptarët e kulturën e tyre, në Kosovë apo në vendet e tjera ku jetojnë shqiptarët?
Ann Christine Eek: Berit dinte po aq pak për kulturën në Kosovë kur erdhi në vjeshtën e vitit 1974, sikurse që dija une kur erdha atje sëbashku me të dy vite më vonë. Berit ishte në vjeshtën e vitit 1974 një vajzë e re, studente e antropologjisë me jo aq përvojë, dhe kur ajo kishte ardhur në Kosovë besoj që ajo ka pasur fare pak vetëdije se çfarë kuptimi do të ketë puna e saj e ardhshme për regjionin. Kurrë nuk besoj që ajo ka mundur ta imagjinonte se sa e rëndësishme do të jetë puna e saj për ta kuptuar kulturën shqiptare të Kosovës.
Interesi im u thellua pasi që une isha rritur në një mjedis të pasur me tradita të Suedisë, regjionin Dalarna që mund të krahasohet me Telemark-un, kështu që kultura në fshatra dhe lartë në male nuk ishte veçanërisht e huaj për mua. Shumë gjëra duken të ndryshme, por pavarësisht strukturës patriarkale në Kosovë, ishin njëherit shumë ngjashmëri bazike në mes të kulturës së fshatit në Dukagjin dhe Dalarna.
Po të mos njihesha me Berit, që më ka rrëfyer për pozitën e rëndë të shqiptarëve të Kosovës, sipas gjasëve une kurrë nuk do ta kisha bërë këtë punë. Vetëm në pasqyrën e historisë ne mund të fillojmë për ta kuptuar cilin kuptim e ka marrë puna e jonë. Une e shoh këtë në mendimet që mes tjerash i marr për fotot të cilat qe një kohë të gjatë i vë në faqen time Ann Christine Eek Photography në Facebook.
Si fotografe ti kurrë nuk e ke ndonjë mendim se cilin kuptim do të ketë puna juaj në të ardhshmen, por une kohëpaskohe kam mësuar që ti shfrytëzoj takimet me njerëz duke i bërë portretet e tyre, pasi që une e dij se pak portrete të mira të njerëzve gjinden pasi që shpesh vdesin në një kohë kur rrethi nuk e pret. Mund të duket cinike, por si fotograf njeriu mësohet të shoh përpara.
Fëmijët kishin përkujdesjen e të gjithëve, pasi ata i përkisnin tërë familjes. Endërra e çdo nëne ishte lindja e djemve për t’u bërë krah i familjes. Sofie Hoxhaj, Junik, gusht 1976.
Kur e lexova librin tën, që është shkruar më mirë se ta kishte shkruar një shqiptar, une u detyrova të kthehem pas në kohën që kurrë më nuk kthehet pas; ishte si ta shihja nanen time të veshur në rrobat e lashta, të bardha e të bukura. A ishe e vetëdijshme që ti me punën tënde beje diçka që është aq e dobishme për kulturën e një populli, për kujtesën e tij historike, për doket e zakonet?
Ann Christine Eek: Kur une shkova në Kosovë në gusht 1976 une nuk isha e vetëdijshme cilin kuptim fotot e mija do ta kenë për ardhmërinë, për kujtesën e përgjithshme shqiptare të Kosovës. Une isha e re dhe ende nuk e kuptoja fuqinë e fotografisë si dëshmi e kohës, për ti ruajtur kujtimet e njeriut.
Në lidhje me ekspozitën time në Prishtinë me 2019 , ishte një gazetar që më kritikonte mua pasi që isha shprehur se ishte lufta e vitit 1998-1999 që bëri të kuptoja kuptimin historik të fotografive të mija. Ai me gjasë mendonte që une do të duhej ta kisha ditur qyshkur kisha udhëtuar atje në vitin 1976. Por kur une u ktheva në Isniq në 2017, e pashë që katër nga fotot e mija ishin vënë në pllaka varri në varrezat e isniqit, – gjë që më bëri ta kuptoja vlerën e punës sime , edhe në planin privat
Nushe Tahirsylaj, në rrugë për në shkollë në Deçan. Shtator 1976.
Në kopertinën e librit tënd është fotoja e nxënëses së atëhershme Nushe Tahirsylaj, që në shtator 1976 kishte filluar vitin e dytë në Gjimnazin “Vëllezërit Frashëri” në Deçan. Përzgedhja e kësaj fotoje për faqen e parë të kopertinës së librit, a do të thoshte se periudha e lirisë për femrën shqiptare nënkuptonte që ishte koha e lënjes së traditës së veshjeve të trashëguara?
A e kishe këtë si qëllim?
Ann Christine Eek: Në vitin 1976 nuk ishin rrobat që ishin më të rëndësishme, ishin qëllimet që rinia, jo më pak të rejat, që ia kishin vënë vetës. Me e sigurua një arsimim të rëndësishëm për t’ia krijuar vetës një vend në shoqëri, e jo vetëm me u martue në një familje fshati për të lindur fëmijë për rritjen e fisit. Ne e përdorëm foton e nxënëses së shkollës Nushe Tahirsylaj për ta reklamuar për filmin që e bëmë në vitin 1976, dhe une e përdori atë tash, pasi ajo shenjon përpara.
Titulli i filmit ishte Ne nuk e përdorim më shaminë – tash ne duam të arsimohemi, dhe une due edhe më tej ta përdori fotografinë në mënyrën që ajo udhëzon për një ardhmëri, ku femrat janë po aq të rëndësishme sa mëshkujt dhe ku arsimimi i tyre ka një kuptim të jashtëzakonshëm për shoqërinë e jetën e tyre.
Në vitin 1976 me gjasë ishte qëndrim zyrtar se nuk duheshin përmbajtur traditat e vjetra, aq më tepër kur veshjet tradicionale nuk ishte lehtë dhe kërkohej kohë që të prodhoheshin, kur gjendeshin rroba moderne dhe stof me një çmim të arsyeshëm në treg. Historia më vonë ka treguer se shqiptarët e Kosovës nuk i kanë braktisur traditat e vjetra, sidomos ato te veshjes, por ato pas lufte vazhduan t’i përdornin veshjet për ta nderuar historinë dhe traditat më shumë se sa në vitet 1970-ta.
Berit Backer në veshje tradicionale të Rrafshit të Dukagjinit, Isniq, shtator 1976.
Tash kur po flasim për punën tënde (dhe të Berit Backers), kan kaluar 45 vite qëkur ti ishe në Kosovë në vitin 1976. Antropologu Mentor Mustafa dhe etnologia Aferdita Onuzi, i thonë, në vitin 2019 , fjalët më të mira për punën që ti e bëre në atë kohë, dhe e japin mendimin profesional për librin tënd, që pa mëdyshje do të jetë një shembull i paharrueshëm për punën tënde si fotografe dhe antropologe. A je e kënaqur me vlerësimet e tashme kur priten vlerësime të tjera nga njerëz kompetentë, dhe jo vetëm ato që priten pasi u botue libri?
Ann Christine Eek: Une jam shumë falemnderuese për reaksionet e tyre, pasi ata e kanë vërejtur se si punoj une dhe e kanë parë thelbin e punës sime, atë që dua ta arrij. Por, une jam e përgatitur që të marrë kritikë të rreptë, për shembull nga shtjellimet e mija për historinë, ndoshta për shkak se une e komentoj ndonjë tabu, ndonjë shfaqje që nuk është lehtë të kuptohet. Une nuk jam historiane andaj më duhej të isha e përmbajtur por dëshiroja njëherit ta jipja një përshkrim të shkurtër dhe një kuptueshmëri për zhvillimet historike dhe politike.
Motrat Cyme Kukleci (ulur) dhe Hyrë Tahirsylaj, që të dyja të martuara për mësues të fshatit, duke vallëzuar para defit, në kuzhinën e Cymës, Isniq, shtator 1976.
Une nuk e dij se a ishe e njohur me motivet dhe përshkrimet e jetës autoktone dhe traditat shqiptare nga poeti ynë lirik Jusuf Gërvalla, nga Duboviku i Deçanit. Eshtë mariti i kombit që u vra nga shërbimi i fshehtë serb, pasi kishte ikur në Gjermani, ku ai kishte aktivitet politik. Në vjershat e tij, sikurse në fotot e tua, qëndron një traditë, doke e zakone të ndryshme që nuk ekzistojnë më, që kanë mbetur në poezi apo janë “ndalur” në fotografi? Apo kjo është një konsekuancë logjike e punës profesionale të një fotografi?
Ann Christine Eek: Për fat të keq nuk isha e njohur me poezitë lirike të Jusuf Gërvallës, por e dij që ai është një nga shumë viktimat e veprimtarisë kriminele të agjentëve serbë në Europën Perëndimore. Fotografitë e mija janë rezultat i punës sime si fotograf profesional, kur une kisha mësuar të shoh, me qenë në vendin e duhur dhe të transformoj shpejt përshtypjet e mia vizuale për të krijuar imazhet e kapura në filmat e mi.
Në vitin 1976 ti ishe një vajzë e re, vetëm 28 vjeçare … Mendoje ti asokohe për politiken që zhvillohej në Kosovë? A mundët ti dhe Berit Backer të vërenit që serbët, Serbia dhe Jugosllavia e atëhershme, menjëhere pas kushtetutës së vitit 1974, filluan të mos pajtoheshin me rrugën tonë për barazi me të tjerët?
Ann Christine Eek: Une në atë kohë dija shumë pak për situatën e shqiptarëve të Kosovës, nuk isha e njohur me ndërlikimet politike dhe kuptimin e tyre. Në vend, përderisa ne ishim në rrugë për në vende të ndryshme, ne mundëm të vërenim qëndrimin e sllavëve që na trajtonin me përbuzje për shkak se ne ishim në shoqëri me shqiptarë.
– Përderisa ne filluam ta planifikonim udhëtimin tonë në dimrin 1976 gazetat në Suedi shkruanin për gjykimet në Kosovë, por emrat e të akuzuarëve ishin të panjohur për ne në atë kohë. Së pari disa orë më vonë Berit u kontaktua nga Amnesty International rreth fatit të Adem Demaçit. Në këtë mënyrë une dëgjova për të dhe shumë më vonë u njoha me të dhe kuptimin e angazhimit të tij
Fëmijë të vegjël duke parë dyqanin e Dervish Ramë Mehajt, Isniq, shtator 1976.
A ju ka ndodhur në atë kohë që ti dhe Berit mund të jeni përcjellë pa u vënë re fare nga shërbimi sekret i Kosovës, i cili ishte domosdoshmërisht i detyruar të raportonte për ardhjen e ndonjë “të huaji” tek autoritetet federale? Kur u vetëdijësuat për këtë dhe si ndikoi kjo tek ju?
Ann Christine Eek: Gjykimi se ne mund të ishim të përgjuara nga shërbimet e fshehta të Kosovës , erdhi së pari nga fundi i qëndrimit tonë në vitin 1976 nga miqët që punonin për organizata ndërkombëtare në Prishtinë, që filluan të rrëfenin histori tmerri se “çka paskësh ndodhur me disa etnograf të pafajshëm, folklorist e të tjerë” që befasisht kishin rënë në pozita te këqija. Kjo ishte posaçërisht pasi Berit më në fund e vizitoj Ukshin Hotin në mesin e shtatorit kur ne filluam ta shihnim seriozitetin e asaj me çka mirreshim, por une, per fat te keq, nuk jam e njohur se për çka kishin biseduar Berit dhe Hoti apo se a gjindet ndonjë korrespondencë mes tyre.
Berit Backer e takoj ministrin e kulturës Ukshin Hoti dhe mori leje prej tij për sudimet në fshatin Isniq dhe në vende të tjera. A ka folur Berit ndonjë herë për bisedat që ajo mund ti ketë pasur me Ukshinin, pasi që është me rëndësi të dihet se çka i ka propozuar ai asaj në atë kohë, pasi që ai ka pasur në vitt e ’70, ’80 dhe ne fillim të viteve të ’90-ta , ndikim të madh si intelektual dhe shkencëtar? Ti sigurisht e din që Ukshin Hoti, së bashku me të burgosur të tjerë shqiptarë, është vrarë nga policija dhe ushtrija serbe, përgjat kohës kur NATO i bombardonte caqet ushtarake serbe-jugosllave në maj të vitit 1999?
Ann Christine Eek: Siç thash, une nuk dij asgjë se cila ishte përmbajtja e bisedës në mes të Ukshin Hotit dhe Berit. Ajo nuk ka folur kurrë për takimet e veta me të, une e dij vetëm që ai e mbështeste atë në punën e saj. Pa mbështetjen e tillë ajo me gjasë nuk do të shkonte kurrë aq larg me punët e saja.
Djemtë duke luajtur futboll para shkollës së fshatit, Isniq, korrik 2000.
Ti e ke lexuar veprën e Berit Bacer për shqiptarët, në mënyrë të veçant për Kosovën. Megjithëse ju ishit mike të mira e të pandara në atë kohë, ti thekson se “une se njihja Beriten” kur ti more leje që ta hulumtoje punën e saj. Në çfarë kuptimi nuk e njihje ti atë?
Ann Christine Eek: Une e njihja nënen e Berit, Ina Backer, pothuaj po aq gjatë sa e kam njohur Berit, ndoshta më shumë pasi që ajo vdiq tre vite pas Berit, dhe ajo më besonte mua. Pasi që familja nuk dinte, ne gjithë materialet pas Berit-it i dërguam librat e saj në Muzeun Etnografik, derisa une materialin e saj që gjendet këtu në Norvegji dhe që ishin shkruar prej saj: raporte, artikuj, pjesë dorëshkrimesh etj. Eshte po ashtu një mundësi që ajo e ka ruajtur një pjesë materiali të shumtë në banesën që e kishte me qëra në Tiranë, po ai u zhduk pastaj.
Une shkrova se une nuk e njihja Berit krejt pasi une nuk isha në gjendje ta dija punën e saj të madhe. Une e dija që ajo merrej me gjëra që së afërmi mund të dukeshin si punë inteligjence, ajo shkroi raporte tek Departamenti i Drejtësisë dhe i Punëve të jashtme për situatën në Kosovë. Ka ndodhur që ajo më ka dhënë mua foto të lëndimeve që shqiptarët i kishin marrë nga organet serbe, foto që ajo donte ti riprodhonte dhe kopjonte në sasi të mëdha për t’ua dhënë politikanëve norvegjez, mediave etj.
Une e dija që ishte me rëndësi por kurrë nuk ia teproja me sqarime, mendoja se ajo do të më tregonte mua më vonë. Ato raporte drejtuar departamenteve, ishin nga një thellësi imponuese, dhe të pasura me informata. Ajo e dinte se çka punonte dhe ajo kishte kontakte shumë të mira në mesin e shqiptarëve të Kosovës. Për këtë ajo ishte anëtare e parë e «fact-finding-mission» tek Komiteti Ndërkombëtar i Helsinkit (Den Internasjonale Helsingfors-komite) në vjeshtën e vitit 1989, si udhëzuese, përkthyese dhe hulumtuese. Kah fundi i jetës së saj ajo ishte pak e shqetësuar dhe u tregonte miqëve të saj shqiptarë në Oslo që ajo nuk dihej e sigurtë.
Adem Demaçi dhe Gazmend Pula në Oslo, 1993,
duke e bartur arkivolin e antropologes Berit Backer.
Ann Christine Eek, mikja yte Berit Backer u vra me 7 mars 1993, në Oslo. Mikja e madhe e shqiptarëve që kishte bërë aq shumë për ta, në një kohë “kur të thuash askush nuk bënte gjë për ne!”. Vrasja e saj ka shkaktuar shok dhe pikëllim të madh në mbarë botën intelektuale shqiptare, posaçërisht në Kosovë, për të cilën ajo kishte bërë aq shumë. Katastrofë mbi katastrofat ishte lajmi, se vrasësi i saj ishte një shqiptar, të cilit Berit i kishte bërë shumë të mira.
Megjithë faktin se vrasjet dhe tragjeditë vijnë edhe nga ai, që njeriu nuk e pret se i vijnë, unë e shoh hulumtimin rreth vdekjes së saj “mistike” si të p plotë, pasi që vrasësi i saj gjithashtu vdiq, gati dhjetë vite pas mbajtjes së dënimit me burg. Shikuar historikisht, derisa shqiptarët luftonin për lirinë e Kosovës, shërbimet sekrete serbe i kanë vrarë të huajt, që e kanë flijuar jetën e tyre për shqiptarët, mu ashtu sikurse që kriminelët serbë e vranë albanologun kroat Milan Shuflaj, me 18 shkurt 1931. Çka mendon ti dhe a ke ndëgjuar ndonjë histori që publiku nuk i din?
Ann Christine Eek: Kam dëgjuar vetëm pohime të paqarta për diçka, shumë kohë më parë, por nuk kam asnjë provë tjetër përveç asaj që del nga protokolli nga gjyqi i njeriut që e vrau Beritin. Unë i kisha disa mendime, por nuk është e drejte nga unë të publikoj pohime të padokumentuara, dhe une nuk jam e interesuar të shpërndaj thashetheme të padokumentuara.
Pasi e lexova librin është e qartë që ti kishe një nostalgji, që ta vizitoje vendin në rrethana lirie, pas luftës 1998/1999. Si e gjete Kosovën e pas luftës?
Ann Christine Eek: Une kishe kontakte me shumë familje në Isniq gjithashtu pas vitit 1976, veçanërisht në vitet 1990, që është e kuptueshme se isha e preokupuar që të shkoja sërish për ta parë se si qëndronte puna me ta, pasi e dija që shumica prej tyre kishin vuajtur shumë përpara e gjat luftës. Nuk ka kjo të bëjë diçka me nostalgji apo përmallim, ata ishin miqë të mirë dhe fati i tyre mue më brengoste. Une isha e shokuar kur u ktheva atje, së paku që ta shihje se se çka kishte ndodhur me disa familje e shtëpitë e tyre, kishte aq shumë që ishte shkatërruar.
Ajo që ishte fantastike ta përjetoje ishte ndjenja e njerëzve që përfundimisht të ishin të lirë, të mos kishin nevojë ta fshihnin identitetin e tyre dhe që krejt të lirë ti kremtonin festat familjare. Ajo që më bëri përshtypje të madhe ishin miqët që flisnin për ndjenjën e lirë që të mund të flisnin të lirë me zemër e pa pasur nevojë të shikojnë dikë mbi krahëror për të parë mos ndonjë i huaj ndëgjoj se çka the, që mund të përdorej kundër teje.
Burra përkohësisht të papunë duke kaluar kohën në dyqanin e Dervish Ramë Mehajt, në qendër të Isniqit: Ahmet Binak Osdautaj, dhe Sylë Osdautaj, djathtas, Isniq, shtator 1976.
Në librin tënd ti thua diçka që është shumë e vërtetë e që rrallë lexojmë nga “të huajt”, se shqiptarët e kanë vetëm një identitet nacional dhe nuk kanë ndonjë dëshirë që të identifikohen me identitete religjioze , siç identifikohemi nga ndonjë “i huaj” naiv ose nga ata që janë jomiqësor ndaj nesh. Une të pyes dhe kërkoj një përgjigje direkte nga ti: A e ke vërejtur ndonjë ndryshim nga vizita e parë e vitit 1976, ndërlidhur me identitetin e vërtetë nacional të shqiptarëve, që pas luftës u ndikua nga aq shumë xhami të ndërtuara pothuaj pa e pyhetur askend në Kosovë, që janë në kundërshtim me kulturën tonë, me traditat, doket e zakonet tona? Kjo ndërlidhet me të gjitha ato xhami që janë meremetuar dhe ndërtuar falas me qëllime të qarta antishqiptare. Dyaneti i Turqisë, i njohur si një ministri religjioze për përhapjen e islamit në botë, e ka krijuar një foto tjetër për shqiptarët…
A e ke vërejtur këtë?
Ann Christine Eek: Une e kam përjetuar një ceremoni, herët në mëngjes, në xhaminë e Isniqit, në lidhje me “Fitër Bajramin”, në shtator 2009, dhe isha bukur e shokuar nga fakti se sa shumë njeriu ishin të pranishëm aty edhe nga fshatrat e afërta. Por gjithashtu në përgjithësi, njerëzit që më herët e kanë fshehur bindjen e tyre religjioze, tashmë ishin më të hapur rreth saj. Por une kam gjithashtu shumë miqë që nuk janë fare religjioz në ndonjë mënyrë, që janë shumë të shqetësuar nga tërheqja kah religjion, do të thotë nga islami, dhe gjithë ato vajza të reja që mund ti shohësh me “hixhab” në Prishtinë, gjithashtu.
Berit Backer si antropologe e ti si fotografe, e keni bërë një punë të mirë e të paharrueshme për kulturën shqiptare. Ju pa dyshim ishit si ata “zogjt e bukur shtegtar” që paralajmërojnë ardhjen e lirisë së popullit, që ishte aq i munduar nga pushtimet e gjata turke-osmane dhe ato serbe për një shekull. Nuk ka shqiptarë me ndergjegje që nuk ndjen respekt të thellë për punën tuaj, jo vetëm për punën kulturore që ju e keni bërë për secilin prej nesh.
Të falemnderit për bisedën Ann Christine Eek.
Une dëshiroj që libri juaj do ta zë vendin që e meriton si pjesë e kulturës shqiptare.
Ann Christine Eek: Të falemnderit për bisedën. Une shpresoj që libri do të vlerësohet dhe nëse diçka nga ajo që e kam shkruar është gabim, ai nuk është bërë qëllimisht. Une kam provuar të gjej dokumente aq sa ishte e mundur, me një dëshirë që që të rrëfej një histori të vogël e të njohur – për shqiptarët në Kosovë.
PÅ NORSK
Intervju med Ann Christine Eek, i forbindelse med utgivelsen av hennes bok med bilder og fortellinger: Jeta në fshatin shqiptar – Isniq, Kosovë 1976.
Eek samarbeidet med antropologen Berit Backer om dette projekt fra Kosova.
For førtifem år siden var du sammen med den kjente norske sosialantropologen Berit Backer på en studieekspedisjon i Kosovo, hovedsakelig i landsbyen Isniq. Nå har din meget betydningsfulle og unike bok, med tittelen: Jeta në fshatin shqiptar – Isniq, Kosovë 1976, hvor bildene og fortellingene dine fra den tiden og de omstendighetene er oppsummert, også blitt publisert på vårt språk. Selv om du har gitt forklaringen din i boken, som jeg har hatt den ære av å ha lest, lurer jeg på om du kan gi en mer detaljert forklaring på hvorfor du ikke skrev denne boken tidligere?
Ann Christine Eek: Anledningen til at boken ikke ble skrevet tidligere har til dels med Berit å gjøre. Det viste seg etter hvert at hun hadde vanskeligheter med å skrive, generelt, men det tok henne også lang tid å bli ferdig med magistergrad-avhandlingen om Isniq, publisert som Behind the Stone Walls – Changing Household Organization among the Albanians in Yugoslavia. Da hun hadde tatt sin eksamen i juni 1979 var hun nødt for å jobbe for å forsørge seg, gjennom å fortsette arbeidet på PRIO (Peace Research Institute of Oslo), senere i andre jobber.
Jeg var frilansfotograf på den tiden og levde i 1979 på svensk forfatterstipend (for boken fra 1974 om svenske kvinner med arbeid og familie: Arbeta – inte slita ut sig!). Jeg kom til Oslo fordi jeg trengte en pause fra mitt liv i Stockholm, for i lugn og ro å utforske min egen fotografi som medium. I 1979-80 hadde jeg gjennombrudd med min mer kunstneriske form for fotografi, med flere utstillinger, – ikke minst på det viktige galleriet Camera Obscura i Stockholm. Det var i denne perioden som jeg også begynte å skrive på alvor, gjennom å publisere anmeldelser av fotografiske utstillinger og bøker, i svenske tidsskrifter og norske dagsaviser (Klassekampen og Aftenposten).
I slutten av 1980 ble min personlige status forandret da jeg giftet mig med en nordmann, og vi fikk tre barn (født 1981, 1983 og 1987). Det førte til at jeg måtte konsentrere meg om familien, og bidra til familiens økonomi. Høsten 1982 ble jeg ansatt på Etnografisk museum ved Universitetet i Oslo som fotograf, mange år i 50 % stilling, senere i 100 %, på det som etterhvert ble Kulturhistorisk museum. Men jeg arbeidet hele tiden ved siden av med mine egne prosjekter, både med fotografi og tekst i form av utstillinger, reportasjer og diverse artikler.
Jeg hadde kontakt med Berit i hele denne perioden, men mer sporadisk på grunn av familien min. Vi diskuterte av og til hvordan vi kunne avslutte det vi hadde begynt på i Isniq i 1976, men hun var ofte av den meningen at jeg kunne skrive boken selv, at jeg hadde nok kunnskaper til det. I min artikkel om Berit har jeg beskrevet hvordan hun fortsatte å vare veldig engasjert i det som skjedde i Kosova, men også i Albania, og hennes reise til Albania i desember 1990, i forbindelse med kommunismens fall, forandret på mye.
Berit fikk gjennomslag for å delta i et britisk filmprosjekt i Nord-Albania: The Albanians of Rrogam, i februar 1991, og begynte deretter å jobbe med menneskerettighetsarbeid i Albania. Det var hun som også kom med ideen at vi skulle lage en utstilling på mitt museum (daværende Etnografisk Museum). Gjennom kontakter med Instituti i Kulturës Popullore i Tirana, som lånte ut ca. 300 gjenstander til mitt museum, fikk vi åpnet utstillingen Albanske tradisjoner/Traditat shqiptare i juni 1991. Ved hjelp av disse kontaktene reiste jeg senere til Albania høsten 1992. Etter å ha publisert en del artikler om albansk kultur, i tekst og bild, fikk jeg meget positive tilbakemeldinger fra Berit, – noe som styrket mitt selvfortroende med hensyn til det å skrive på egen hånd om albanske spørsmål.
Berit og jeg tok opp vårt samarbeid ordentlig på ny rundt julen 1992, for å gjøre en form for sammenligning mellom livet i Isniq i 1976, og den albanske landsbygda etter kommunismens fall 1991-92. Men så ble hun syk i noen uker, og etter at hun ble frisk igjen, fortsatte vi å diskutere våre planer inntil dagen hun ble drept, den 7. mars 1993.
Etter drapet på Berit fortsatte jeg å følge situasjonen både i Kosovo og Albania, og jeg gjorde flere reiser til Albania, ettersom det på 1990-tallet var altfor risikabelt å reise til Kosova. Dessuten hadde jeg ikke det samme kontaktnettet som Berit hadde hatt der nede. Jeg skrev min første artikkel om Berit ca. ni år etter hennes død, publisert i begynnelsen av 2003, men deretter ble jeg engasjert i foto-historisk arbeid, basert på samlingene ved Kulturhistorisk museum. Arbeidet med prosjekter om Roald Amundsen, men ikke minst Carl Lumholtz, ble nokså omfattende, og trakk meg i en annen retning i mange år.
Jeg begynte å lese meg opp på albanernes, men også Balkans historiske og politiske utvikling, ble kjent med Adem Demaçi som også etter Berits død besøkte Norge ved flere tilfeller, og jeg ble medlem av menneskerettighetsrådet i Prishtina. Med utgangspunkt i mine erfaringer fra alla mine reiser begynte jeg å skrive på en mengde utkast til bokmanuskripter, men fant ut at jeg ikke kunne arbeide konsentrert og seriøst før etter min pensjonering i jan 2016. Ett år senere innså jeg, blant annet etter å tidligere ha diskutert med nå avdøde eksperten på albanere – Robert Elsie, og noen venner fra Nederland, at materialet fra Isniq var så omfattende, historisk viktig og ikke minst veldig godt som tidsdokument, at jeg måtte konsentrere meg om, og gjøre en bok om det, til å begynne med.
Som det heter, veien blir til mens man går: Under arbeidet med manuskriptet til denne boken innså jeg mange ganger at det var ting jeg ikke kjente godt nok, eller som trengte bedre dokumentasjon, og da var det bare å studere videre. Jeg hadde også meget god hjelp av min med-redaktør, antropologen Tahir Latifi fra Prishtina, som har basert sin doktorgrad på studier i Isniq (med veldig god kjennskap til Berits avhandling). Både samarbeidet med ham, oversetter Avni Spahiu og mine engelskspråklige konsulenter avslørte gang på gang ting som kunne bli misforstått og derfor trengte å bli forklart på en bedre måte, så selve det konsentrerte skrivearbeidet tok meg mer enn to år.
Jeg tenker på om den svenske kunstneren Ann Christine Eek, ville gjort den kunstneriske fotograferingen, og fanget en tradisjon (som har vært utsatt for utryddelse, i århundrer og har klart å overleve også i kontakt med “moderne tid”), dersom hun ikke hadde møtt den berømte norske sosialantropologen Berit Backer, som har gjort så mye for albanere og deres kultur, i Kosovo eller og andre steder i de albanske områder?
Ann Christine Eek: Berit visste nesten like lite om kulturen i Kosova da hun kom dit høsten 1974, som jeg gjorde da jeg kom dit sammen med henne to år senere. Berit var på høsten 1974 en ung, ikke særlig erfaren antropologistudent, og da hun kom til Kosova tror jeg hun hadde veldig lite forståelse for hvilken betydning hennes framtidige arbeid måtte ha for regionen. Jeg tror aldri hun hadde kunnet forestille seg hvor viktig hennes avhandling etter hvert ble for forståelsen av kosova-albansk kultur. Min interesse ble fordypet gjennom at jeg hadde vokst opp i en veldig tradisjonsrik del av Sverige, regionen Dalarna som kan sammenlignes med Telemark, så kulturen i landsbyene og oppe i fjellene var ikke spesielt fremmed for meg. Mange ting så litt forskjellig ut, men bortsett fra den patriarkalske strukturen i Kosova, var det samtidig mange grunnleggende likheter mellom landsbykulturen i Dukagjini og Dalarna.
Hadde jeg ikke blitt kjent med Berit, som fortalte meg om albanernes utsatte situasjon i Kosova, hadde jeg sannsynligvis aldri gjort dette arbeidet. Det er kun i historiens «bakk-speil» at vi kan begynne å forstå hvilken betydning vårt arbeid har tatt. Jeg ser det i de tilbakemeldinger jeg blant annet får fra bilder jeg i lang tid har lagt ut på min side Ann Christine Eek Photography på Facebook.
Som fotograf har du aldri noen fasit for hvilken betydning ditt arbeid kommer å få for ettertiden, men jeg har etterhvert lært å utnytte møter med folk ved å ta portretter av dem, ettersom jeg vet hvor få gode portrettbilder det finnes av mennesker, som ofte dør på et tidspunkt omgivelsene ikke forventer seg. Det kan høres kynisk ut, men som fotograf lærer man seg å se framåt.
Når jeg leste boken din, som er skrevet bedre enn om den hadde blitt skrevet av en albaner selv, ble jeg tvunget til å gå tilbake til den tiden som aldri kommer tilbake; det var som om jeg så for meg moren min kledd i eldgamle, hvite og vakre klær. Var du klar over at du med arbeidet ditt gjør noe som er så nyttig for et folks kultur, for dets historiske minne, for dets skikker og vaner?
Ann Christine Eek: Da jeg dro ned til Kosova i august 1976 var jeg ikke klar over hvilken betydning mine fotografier ville ha for framtiden, for det kosova-albanske folkets felles hukommelse. Jeg var ung og skjønte fortsatt ikke fotografiets kraft i holde fast på, og bevare menneskers minner. I forbindelse med min utstilling i Prishtina i 2019 var det en journalist som kritiserte meg fordi jeg hadde uttalt at det var krigen i 1998-1999 som fikk meg virkelig til å forstå den historiske betydningen av mine fotografier. Han mente sannsynligvis at det burde jeg ha visst allerede da jeg reiste dit i 1976. Men da jeg kom tilbake til Isniq i 2017, så jeg att fire av mine fotografier prydet gravsteiner på gravplassen i Isniq, – det fikk meg å forstå betydningen av mitt arbeid, også på det private plan.
På omslaget til boken din er det bilde av den daværende eleven Nushe Tahirsylaj, som i september 1976 hadde begynt på andre året på Gymnasiet Vëllezërit Frashëri i Decan. Betyr valget av dette bildet til bokens omslag at frigjøringsperioden for den albanske kvinnen innebar at man forlot de arvede klestradisjonene? Hadde du dette som mål?
Ann Christine Eek: I 1976 var det ikke klærne som var viktige, det var de målene ungdommen, ikke minst jentene, satte for seg. Å skaffe seg en skikkelig utdannelse for å skaffe seg en plass i samfunnet, ikke bare å bli gift inn i en landsbyfamilie for å føde barn til slektens vekst. Vi brukte bildet av skoleeleven Nushe Tahirsylaj for å reklamere for filmen vi gjorde i 1976, og jeg bruker den nå, fordi det peker framover. Tittelen på filmen var Vi bruker ikke slør lenger – nå vi vil ha utdannelse, og jeg vil fortsatt bruke bildet på den måten at det peker mot en framtid hvor kvinnene er like viktige som mennene, og hvor deres utdannelse har en uhyre stor betydning, for samfunnet og deres egne liv.
I 1976 var sannsynligvis den offisielle holdningen at man ikke skulle understøtte gamle tradisjoner, dessuten var de tradisjonelle draktene vanskelige og tidkrevende å produsere, mens det fantes moderne klær og stoffer til en rimelig pris på markedene. Historien har senere vist oss at albanerne i Kosova ikke har forlatt de gamle tradisjonene m.h.t klesdrakt, men at de etter krigen fortsatte å bruke draktene for å hedre historien, og tradisjonen, mer nå enn på 1970-tallet.
Nå når vi snakker om arbeidet ditt (og Berit Backers), har det gått 45 år siden du var i Kosovo i sommeren 1976. Antropolog Mentor Mustafa og etnolog Aferdita Onuzi, gir i 2019 de best mulige ordene for arbeidet du gjorde da, og gir deres profesjonelle mening om boken din, som utvilsomt vil forbli et uforglemmelig eksempel på ditt arbeidet som fotograf og antropolog. Er du fornøyd med de foreløpige evalueringene når det forventes andre evalueringer av kompetente mennesker, og ikke bare de som kommer etter utgivelsen av boka?
Ann Christine Eek: Jeg er meget takknemlig for deres reaksjoner, fordi de har sett hvordan jeg arbeider og skjønner kjernen i mitt arbeid, hva jeg vil oppnå. Men jeg er beredt på å få streng kritikk m.h.t min fremstilling av historien, dels på grunn av at jeg kanskje kommenterer noen tabuer, noen fastgrodde forestillinger folk ikke har så lett for å gi glipp på. Jeg er ikke historiker og jeg måtte begrense meg, men ønsket samtidig å gi en kort beskrivelse og en forståelse for den historiske og politiske utviklingen.
Jeg vet ikke om du var kjent med motivene og beskrivelsene av det autoktone livet og de albanske tradisjonene av vår lyriske dikter Jusuf Gërvalla fra Dubovik, Decani. Dette er martyren til nasjonen som ble drept av den serbiske hemmelige tjenesten, etter å ha flyktet til Tyskland, hvor han var politisk aktiv. Vil du si at det i diktene hans, som på bildene dine, ligger en tradisjon, ulike skikker og vaner som ikke lenger eksisterer, inngravert i poesien eller “stoppet” i fotografier? Eller er det en logisk konsekvens av en profesjonell fotografs arbeid?
Ann Christine Eek : Jeg er dessverre ikke kjent med Jusuf Gërvallas arbeider som lyriker, men jeg vet han er en av mange offer for serbiske agenters ugjerninger i Vest-Europa. Mine fotografier er sannsynligvis resultatet av mitt arbeid som profesjonell fotograf, hvor jeg hadde lært å se, å være til stede, og kjapt omvandle mine synsinntrykk til å skape de bildene som ble fanget på filmene mine.
I 1976 var du en ung jente, bare 28 år gammel … Tenkte du på politikken som utviklet seg i Kosovo på den tiden? Kunne du og Berit Backer ha lagt merke til at serberne i Serbia og det tidligere Jugoslavia umiddelbart etter grunnloven i 1974, begynte å være uenige i veien til likhet med de andre, som albanerne hadde lagt ut mot?
Ann Christine Eek: Jeg visste veldig lite om situasjonen for Kosovas albaner på den tiden, var ikke klar over de politiske implikasjonene, og deres betydning. På plass, da vi var på vei til forskjellige steder, kunne vi dog merke slavernes innstilling, de betraktet oss med forakt fordi vi reiste i selskap med albanere. – Mens vi begynte å planlegge vår reise vinteren 1976 kunne aviser i Sverige meddele om retterganger i Kosova, men navnene på de tiltalte var ukjente for oss på den tiden. Det var først noen år senere at Berit ble kontaktet av Amnesty International med tanke på skjebnen til Adem Demaçi. Det var slik jeg fikk høre om ham, og langt senere bli kjent med ham og betydningen av hans arbeid.
Skjedde det med deg den gangen at du og Berit kunne ha blitt eskortert uten å bli lagt merke til i det hele tatt av Kosovos hemmelige tjeneste, som nødvendigvis var forpliktet til å rapportere om ankomsten av enhver “utlending” til de føderale myndighetene? Når ble du klar over dette og hvordan påvirket det deg?
Ann Christine Eek: Innsikten om at vi kunne ha vært overvåket av Kosovas hemmelige tjeneste kom først mot slutten av vårt opphold i 1976, og venner som jobbet for utenlandske organisasjoner i Prishtina begynte å fortelle skrekkhistorier om hva som hadde skjedd med nokså uskyldige etnografer, folklorister og andre som plutselig hadde falt i unåde. Det var spesielt etter at Berit endelig fikk besøkt Ukshin Hoti i midten av september at vi begynte å innse alvoret i det vi holdt på med, men jeg er dessverre ikke kjent med hva samtalene Berit og Hoti gikk ut på, eller om det finnes noen korrespondens mellom dem.
Berit Backer møtte kulturminister Ukshin Hoti og fikk tillatelse fra ham til studiene i landsbyen Isniq og andre steder. Har Berit noen gang snakket med deg om samtalene hun kan ha hatt med Ukshin, ettersom det nå er viktig å vite hva han kanskje har foreslått henne den gangen, siden han har hatt i 70`, 80` og i begynnelsen av 90` årene, stor innflytelse som intellektuell og statsviter? Du vet sikkert at Ukshin Hoti, sammen med mange andre albanske fanger, ble drept av det serbiske politiet og hæren, sammen med mange andre fanger, under NATO-bombingen av serbiske militære mål i mai 1999?
Ann Christine Eek: Som sagt, jeg har ingen anelse om hva samtalene mellom Ukshin Hoti og Berit handlet om. Hun snakket aldri om sine møter med ham, jeg skjønte bare at han støttet henne i hennes arbeid. Uten den støtten hadde hun sannsynligvis aldri kommet så langt.
Du har lest antropolog Berit Backers arbeid om albanere, spesielt i Kosovo. Selv om dere var gode og uatskillelige venninner på den tiden, understreket du at “jeg kjente ikke Berit» da du fikk tillatelse til å undersøke hennes arbeid. I hvilken betydning kjente du ikke henne?
Ann Christine Eek: Jeg hadde kjent Berits mor, Ina Backer, nesten like lenge som jeg kjente Berit, til og med lenger ettersom hun døde tre år etter Berit, og hun stolte på meg. Ettersom familien ikke visste hva de skulle gjøre med alt materiale etter Berit fikk vi overført hennes bøker til biblioteket på Etnografisk museum, mens jeg tok hånd om det av hennes materiale som fantes her i Norge, og skrevet av henne: rapporter, artikler, utkast til manuskripter mm. Det er også viss mulighet for at hun oppbevarte en hel del materiale i leiligheten hun leide i Tirana, men det forsvant etterpå.
Jeg skrev at jeg ikke kjente Berit helt, fordi jeg var ikke klar over omfatningen av hennes arbeid. Jeg visste at hun drev på med ting som nærmest kunne se ut som etterretning, hun skrev rapporter til de norske justis- og utenriksdepartementene om de rettslige situasjonen i Kosova. Det hende hun ga meg bilder av skader albanere fått i møte med serbiske myndigheter, bilder hun trengte å få reprodusert og kopiert i større mengder for distribusjon til norske politikere og media mm.
Jeg skjønte det var viktig men maste aldri om forklaringer, tenkte hun vil fortelle meg senere. Disse rapportene til departementene var av en imponerende dybde, og kunnskapsrikdom. Hun visste hva hun arbeidet med, og hun hadde veldig gode kontakter blant albanerne i Kosova. Det var derfor hun ble medlem av den første «fact-finding-mission» til Den Internasjonale Helsingfors-komite høsten 1989, som guide, oversetter og etterforsker. Mot slutten av hennes liv var hun dog urolig, hun fortalte noen av sine kosovoalbanske venner her i Oslo at hun følte seg utrygg.
Ann Christine Eek, din venninne Berit Backer ble drept 7. mars 1993, i Oslo. Den store norske venninne som hadde gjort så mye for albanere, i en tid da nesten “ingen gjorde noe for oss!”. Drapet hennes forårsaket stor sjokk og sorg i hele den albanske intellektuelle verdenen, spesielt i Kosovo, som hun hadde gjort så mye for. Katastrofe over katastrofer var nyheten om at drapsmannen hadde vært albansk, som Berit hadde gjort mye godt for.
Selv om drapene og tragediene kommer fra der man ikke forventer dem, anser jeg personlig etterforskningen av hennes “mystiske” død som uferdig, da drapsmannen også døde, nesten ti år etter soning av fengselsstraffen. Historisk sett, mens albanere kjempet for frigjøring av Kosovo, de serbiske hemmelige tjenestene har drept utlendinger som har ofret livet for albanere, akkurat slik som de serbiske kriminelle drepte den kroatiske albanologen Milan Shuflaj, den 18. Februar 1931. Hva tenker du og har du hørt noe historier som publikum ikke er klar over?
Ann Christine Eek: Jeg har kun hørt meget vage antydninger om et eller annet, for lenge siden, men har ikke ett fnugg av bevis annet enn det som kommer fram av protokollen fra rettergangen mot mannen som drepte Berit. Jeg kan ha gjort meg noen tanker, men det er ikke riktig av meg å publisere udokumenterte påstander, og jeg er ikke interessert i å spre udokumenterte rykter.
Etter å ha lest boka er det tydelig at du hadde en lengsel og nostalgi til å besøke landet under frihetsforholdene, etter krigen 1998/1999. Hvordan fant du Kosovo etter krigen?
Ann Christine Eek: Jeg hadde hatt kontakt med flere familier i Isniq også etter 1976, spesielt på 1990-tallet, så selvfølgelig var jeg opptatt av å dra tilbake for å se hvordan det stod til med dem, spesielt som jeg visste mange av dem hadde lidd mye både før og under krigen. Det har ikke noe med nostalgi eller lengsel å gjøre, de var gode venner vars skjebne bekymret meg. Jeg ble sjokkert av å komme tilbake, ikke minst av å se hva som hadde skjedd med enkelte familier og deres hjem, det var så mye som var ødelagt.
Det som var fantastisk å oppleve var menneskers følelse av endelig å være fri, ikke trenge å skjule sin identitet, og det å helt fritt kunne feire familiehøytidligheter. Det som gjorde meget sterkt inntrykk på meg var venner som snakket om den befriende følelsen av å kunne snakke fritt fra hjertet uten å behøve å se sig over skulderen for a sjekke at ikke noen fremmed hørte hva du sa, som kunne bli brukt mot deg.
I din bok sier du noe som er veldig sant, og som vi sjelden leser eller hører fra “utlendinger” – nemlig det at albanere bare har en nasjonal identitet og ikke har noe ønske om å identifisere seg med religiøse identiteter, som identifisert av noen naive utlendinger, eller uvennlige mot oss. Jeg spør og søker et direkte svar fra deg: Har du lagt merke til noe endring fra forrige besøk, sammenlignet med Kosovo i 1976, med tanke på albanernes sanne nasjonale identitet, som etter denne krigen ble sterkt påvirket av konstruksjonene til så mange moskeer, nesten uten å spørre Kosovo i det hele tatt og i strid med vår kultur, tradisjoner, skikker og tradisjoner? Det handler om alle de moskeene som er reparert og bygget gratis og med klare antialbanske intensjoner. Det tyrkiske Dyanet, kjent som statens enhet for spredning av islam i verden, har gitt et annet bilde til albansk Kosovo. Har du også lagt merke til dette?
Ann Christine Eek: Jeg fikk oppleve en seremoni, tidlig om morgenen, i moskéen i Isniq i forbindelse med Fitër Bajram, i september 2009, og ble nokså sjokkert over hvor mange menn som var tilstede, også fra nabolandsbyene. Men også generelt, venner som tidligere hadde skjult sin religiøse overbevisning var nå mer åpne om det. Men jeg har også mange venner som ikke er religiøse i det hele tatt, som er meget irritert over den økende tiltrekningen til religion, det vil si islam, og de mange unge jenter du kan se i Prishtina, med hijab og alt.
Berit Backer som antropolog og du som fotograf, har gjort en god og uforglemmelig jobb for albansk kultur. Dere har uten tvil vært som de “vakre trekkfuglene” som varslet ankomsten av folks frihet, som var så plaget av de lange tyrkisk-osmanske og serbiske invasjonene. Det er ingen samvittighetsfulle albanere som ikke føler dyp respekt for deres arbeid – ikke bare det kulturelle arbeidet dere har gjort for hver av oss. Takk for samtalen Ann Christine Eek. Jeg vil og håper at din bok skal ta den plassen den fortjener som en del av den albanske kulturen.
Ann Christine Eek: Takk selv for denne samtalen. Jeg håper at boken kommer å bli satt pris på, og hvis noe av det jeg har skrevet er feil, er det ikke gjort med hensikt. Jeg har prøvd å finne dokumentasjon så langt det har vært mulig, i ett ønske om å fortelle en lite kjent historie – om albanerne i Kosova.
* * *
Ann Christine Eek er en pensjonert svensk fotograf, bosatt i Norge siden 1980. Frilansfotograf fra 1971, engasjert i et flertall større prosjekter med dokumentar- og landskapsfotografi, og s.k. kunstnerisk fotografi; illustratør av lærebøker; forfatter og skribent av artikler, foto-historiske essayer, anmeldelser av foto-bøker og utstillinger. Allerede i 1974 publiserte hun sammen med to forfattere den dokumentariske studien Arbeta – inte slita ut sig! – om dobbeltarbeidene kvinner i Sverige.
1982-2015 var Eek ansatt som fotograf, foto-arkivar og -historiker på Kulturhistorisk museum, Universitetet i Oslo (hel- og deltid). Ved siden av et flertall museumskataloger har hun bl.a. publisert fotografihistoriske studier om de norske oppdagelsesreisende Roald Amundsen og Carl Lumholtz, senest i Bill Broyles et.al: Among Unknown Tribes – Rediscovering the Photographs of Explorer Carl Lumholtz, University of Texas Press (US) 2014.
Eek har hatt et flertall separatutstillinger i Sverige, Norge, Danmark og Kosovo, av hvilke de seneste er Betraktelser av ljus, Preus Museum, Horten (NO) 2004 og Dalarnas Museum, Falun (SE), 2008, Fotografisk fyrtårn på Kafè Celsius, Oslo 2015. Fotografiene til Albanian village life – Isniq, Kosovo 1976 ble stilt ut i Fotografiens Hus, Oslo allerede i 2003, men også i Prishtina i 2003, og i 2019. Eek har deltatt i et flertall gruppeutstillinger i Sverige, Norge, England, Nederland, Italia m.fl., på Moderna Museet, Stockholm og Malmø (SE), på Hasselblad Center, Göteborg (SE), og senest i A Way Away, Landskrona museum (SE) 2018, og Etnografisk museum, Stockholm 2019.
I flere år har Eek også publisert fotografier fra Kosovo på Facebook-siden Ann Christine Eek Photography.
—
Intervjuet av: Gjergj – Bajram Kabashi
