Richard Grenell po ecën drejt makinës së tij, pasi përshëndeti Sekretarin e Shtetit Amerikan, Mike Pompeo në aeroportin Tegel, Berlin më 31 maj 2019. ODD ANDERSEN/AFP VIA GETTY IMAGES
ARGUMENTI – Përktheu Arben Çokaj
Administrata Trump po pret drejtuesit e Ballkanit këtë javë, për të kulmuar një proces paqeje, që ka shkuar keq që në fillim.
NGA EDWARD P. JOSEPH | 24 QERSHOR 2020, foreignpolicy.com
Në mars të këtij viti, administrata Trump kreu me sukses rrëzimin e një qeverie miqësore në Prishtinë, kryeqytetin e Kosovës. Në vend të një operacioni të fshehtë të CIA-s, administrata dhe ambasada amerikane ngritën presion të hapur. Brenda disa javësh nga pezullimi i ndihmës për zhvillim dhe kërcënimi për tërheqjen e trupave amerikane nga forca paqeruajtëse e NATO-s, qeveria e kryeministrit reformist Albin Kurti ra.
Ndërsa Uashingtoni ishte i zënë me presion ndaj Kosovës, Moska dhe Pekini po bënin të kundërtën në Serbi: duke siguruar një mbështetje kritike të pandemisë, pasi koronavirusi filloi të përfshijë Ballkanin. Përveç planeve të pllakave dhe ngarkesave të materialeve që fillojnë nga pajisjet personale mbrojtëse deri te ventilatorët, Rusia dhe Kina me porosi dërguan personelin për të kryer misione shumë të dukshme. Ekspertët rusë të luftës biologjike kanë dezinfektuar spitalet. Ekspertët kinezë të shëndetit publik nga Wuhan udhëzuan zyrtarët serbë në modelin e rreptë të testimit dhe karantinës, që u bë baza për përgjigjen serbe ndaj koronavirusit.
Tronditja ende e shpalosur nga pandemia e COVID-19, e cila kërcënon të shndërrojë Ballkanin në një zonë ndikimi Sino-Ruse, e vendos këtë javë takimin e Shtëpisë së Bardhë midis Serbisë dhe Kosovës – të faturuar si një përparim “historik” – në një prespektive të re dhe shqetësuese. Interesat e sigurisë kombëtare të Amerikës qëndrojnë në heqjen dorë nga modelet ruse dhe kineze në rajon, duke bashkëpunuar ngushtë me aleatët e saj evropianë. Fatkeqësisht, administrata Trump, në një përpjekje të nxituar për një grusht shteti të marrëdhënieve me publikun këtë të shtunë, ka copëtuar unitetin perëndimor në momentin kur Rusia dhe Kina po mbyllin radhët në një axhendë të përmbysjes rajonale. Për më tepër, strategjia me shikim të shkurtër ka arritje të ndërlikuar të një zgjidhjeje të Kosovës, përkundrazi, duke forcuar thirrjen në Beograd për një shkëmbim tokash shumë problematik. Njoftimi i sotëm për bomba, që Presidenti i Kosovës Hashim Thaçi është paditur për krime lufte ka hequr këmbët nga strategjia e administratës, duke prishur makinacionet e saj në politikën e Kosovës dhe duke vendosur takimin e së shtunës për të qenë një fiasko.
Vetë Presidenti amerikan Donald Trump përcaktoi qëllimet e administratës në letrat e dërguara në 2018 dhe 2019 drejtuar presidentëve të Serbisë dhe Kosovës, duke i nxitur ata të arrijnë një “marrëveshje historike” për një “paqe gjithëpërfshirëse” që do të përfshinte si elementin e saj kryesor “njohjen e ndërsjelltë”. (Serbia refuzon të njohë provincën e saj të mëparshme, duke e lënë Kosovën jashtë Kombeve të Bashkuara dhe shumicën e organizatave ndërkombëtare.) Trump emëroi ambasadorin e atëhershëm në Gjermani Richard Grenell si të dërguarin e tij të veçantë për negociatat në Kosovë dhe Serbi. Grenell fluturoi në detyrën e tij me gusto, duke u përqëndruar në krijimin e vendeve të punës në një rajon, që po i rrjedhin të rinjtë e saj. Por marrëveshja e parashikuar e kësaj të shtune për bashkëpunimin ekonomik bie shumë larg kushteve të veta të Trump për sukses – dhe mund të mos shkojë shumë larg për të arritur Grenell. Sipas të dërguarit të Sh.B.A, shtylla kurrizore e bisedimeve do të jenë marrëveshjet për lidhjen ajrore, hekurudhore dhe lidhjen e autostradës midis Serbisë dhe Kosovës. Vizioni i tij është të krijojë “vrull” nga “normalizimi ekonomik”, duke i hapur rrugën zgjidhjes politike.
Ka arsye të mira për të qenë skeptik. Së pari, i dërguari special ka zvogëluar dinamikën e bisedimeve në favor të palës ndërintigjente, Beogradit. Për të filluar bisedimet, Grenell kishte kërkuar në janar, që secila palë të heqë në mënyrë reciproke pengesën e saj – heqjen e tarifave nga ana e Kosovës dhe ndalimin e fushatës së njohjes ndaj Kosovës nga ana serbe. (Serbia ka bindur një numër vendesh në botën në zhvillim, që të heqin njohjen e tyre për Kosovën.) Në njoftimin e tij për bisedimet në Shtëpinë e Bardhë të kësaj jave, Grenelli i lëvizi postimet e golave në favor të Serbisë. Përtej ngritjes së tarifave, Kosova duhej të pajtohej të pezullonte përpjekjet e saj për t’u bashkuar me organizatat ndërkombëtare. Kjo ishte arsyeja kryesore që administrata donte të largonte Kurtin, i cili ka luftuar për barazi në negociatat me Serbinë. Koncesioni ishte gjithashtu një gabim serioz negociator. Delegacioni kosovar e ka dorëzuar një pikë presioni që pati mbi Beogradin, i cili u detyrua të shpenzojë energji të konsiderueshme diplomatike për ta mbajtur Kosovën jashtë organizatave si Interpol. Kjo i jep Serbisë një arsye më shumë për t’u ulur në duart e saj. Dhe Kosova nuk ka fituar asgjë në këmbim të këtij lëshimi, madje as e ka rritur ndihmën politike të Sh.B.A-së. Në të kundërt, Grenell njoftoi këtë javë se të gjitha çështjet e vështira politike do t’i lihen Bashkimit Evropian në një dialog me dy faza, ndërsa Shtetet e Bashkuara përqendrohen ekskluzivisht në ekonomi që në fillim.
Së dyti, insistimi i Uashingtonit për të ndërmjetësuar fillimisht nga vetja kundërshton rekordin e suksesit. Marrëveshja për Normalizimin e Brukselit në 2013 midis Serbisë dhe Kosovës u arrit me bashkëpunim politik të ngushtë të Sh.B.A-së dhe Bashkimit Evropian. Veçanërisht, ishin Aleksandar Vuçiç dhe Ivica Daçiç, tani presidenti i Serbisë dhe ministri i jashtëm, përkatësisht, që pranuan Marrëveshjen e Brukselit. Përfshirja e tyre është një kujtesë se me një bashkëpunim diplomatik hermetik, Perëndimi mund të përdorë ndikimin e fuqishëm.
Së treti, pritja që BE-ja më vonë do të marrë drejtimin për zgjidhjen e çështjeve të pazgjidhura politike bie ndesh me sensin e përbashkët. Askund sa në Evropë nuk ka një përçarje politike më të madhe se për Kosovën. Pesë vendet e BE-së nuk e njohin pavarësinë e Kosovës, përfshirë Sllovakinë dhe Spanjën, përkatësisht vendlindjet e të dërguarit special të BE-së për Serbinë dhe Kosovën, Mirosllav Lajçak dhe e ministrit të përgjithshëm të BE-së, Josep Borrell. Për shkak të ndarjes, BE as nuk flet për njohje, duke kërkuar vetëm që Beogradi “të normalizojë” marrëdhëniet e saj në mënyrë që të kualifikohet për anëtarësim në BE. Duke përmendur këtë dobësi, Presidenti i Kosovës, Hashim Thaçi e ka përulur Lajçakun në favor të Grenell, por tani Thaçi është zhdukur nga fotografia dhe pala kosovare do të duhet të varet nga i dërguari i BE-së, si shtresa kryesore e tij në negociatat politike, që duken edhe më të vështira. Prishtina tani është në gjendje të keqe, me kryeministrin e ri Avdullah Hoti u tërhoq në një takim të orkestruar në Shtëpinë e Bardhë me Presidentin e Serbisë Vuçiç, fuqitë e të cilit nuk kanë qenë kurrë më të mëdha. Rrallë herë një negociatë diplomatike e ndjeshme ka qenë kaq e papërputhshme.
Së katërti, madje edhe duke supozuar se teoria e Grenell e çështjes është e saktë – që normalizimi ekonomik do të çojë në përparim politik – i dërguari special i SH.B.A.-së vetëm e ka bërë më të vështirë realizimin e vizionit të tij, veçanërisht për një zonë të tregtisë së lirë. Synimi i vetëm që Serbia dhe Kosova ndajnë me të gjithë fqinjët e tyre është të bashkohen në zonën më të madhe të tregtisë së lirë për të gjithë, Bashkimin Evropian. Heqja e barrierave ekzistuese (para anëtarësimit) mbi tregtinë kërkon njohuri të ndërlikuar të rregulloreve të BE-së sepse vendet e Ballkanit janë në faza të ndryshme të harmonizimit me BE-në. Në vend që të bashkëpunojë me këtë përpjekje të denjë, Grenell ka dalë nga rruga e tij për të tjetërsuar evropianët, përfshirë aktorin më të madh ekonomik të Evropës, Gjermaninë. I dërguari i SHBA ka injoruar përpjekjet e BE-së me komunitetet e biznesit, duke sjellë kokat e Dhomave të Tregtisë të Serbisë dhe të Kosovës, për shembull. Duke vepruar kështu, ai ka bërë më pak të ngjarë që Brukseli të dëgjojë Uashingtonin dhe t’i japë Kosovës liberalizimin e vizave kaq shumë të nevojshme.
Së pesti, Grenell injoron ndikimin e rëndë të korrupsionit dhe sundimin e dobët të ligjit në ekonomitë e Ballkanit. Eksodi i të rinjve nga e gjithë ekonomitë e rajonit drejtohet si nga mungesa e punëve të mira, por edhe nga sistemi sklerotik për shpërndarjen e tyre – përmes lidhjeve, jo nga meritat. Nëse rritja ekonomike dhe vendet e punës ishin me të vërtetë përparësia e Grenell, ai kurrë nuk do ta dëbonte Kryeministrin Kurti, i cili tashmë kishte filluar të ndërmarrë hapa të guximshëm për të luftuar korrupsionin dhe forcuar transparencën në Kosovë.
Së gjashti, madje edhe duke supozuar se Shtetet e Bashkuara i kapërcejnë të gjitha këto pengesa dhe menaxhon, vetëm ose me ndihmën e BE, për të katalizuar zhvillimin dhe tregtinë midis Serbisë dhe Kosovës, kjo ende nuk do të ndryshojë fuqinë e tyre themelore dhe pabarazinë e madhësisë. Tregtia e zgjeruar me Kosovën – sado e dëshirueshme dhe e lavdërueshme – nuk ka gjasa të bëhet më me rëndësi vendimtare për Serbinë.
I shtati dhe më i bezdisshëm, ka pak shembuj nga rajoni i interesit ekonomik, që nxit marrëveshje politike. Për shembull, Greqia ka qenë prej kohësh një investitor i lartë në Maqedoninë e Veriut, dhe megjithatë për gati tre dekada, Athina ka vepruar kundër interesit të saj financiar, duke e mbajtur fqinjin e saj më të dobët verior nga NATO dhe BE, ashtu si Serbia izolon Kosovën.
Në vend të tregtisë ose rritjes, përparimet më të mëdha politike në rajon kanë ardhur si rezultat i presionit ose të stimulimit të perënduar të perëndimit (si në 2013) ose udhëheqjes vizionare, siç tregohet nga kryeministri grek Alexis Tsipras, i cili thirri guximin për të zgjidhur përfundimisht mosmarrëveshja për emrin e Maqedonisë në vitin 2018. Në një profil tjetër në guxim, Presidenti Malazez Milo Djukanoviç, pasi mori një kthesë vendimtare me Perëndimin, i kërkoi falje Kroacisë në vitin 2000 për bombardimin e Dubrovnikut. Në të dy rastet, përparimet politike hapën rrugën për pikërisht atë që Grenell po kërkon për Kosovën dhe Serbinë: pajtim i mirëfilltë midis armiqve të hidhur dhe zgjerimin e bashkëpunimit ekonomik.
Fatkeqësisht, Presidenti i Serbisë Vuçiç nuk pranon të ndërmarrë hapin vendimtar që bëri Gjukanoviç drejt Perëndimit, në vend të “balancimit” të marrëdhënieve të Serbisë me BE dhe Sh.B.A nga njëra anë me Kinën dhe Rusinë nga ana tjetër. As ai nuk është i gatshëm, si Tsipras, të ruajë nderin kombëtar përmes respektit të ndërsjellë dhe një frymë të mirëfilltë kompromisi. Ndërsa Vuçiç flet për kompromis, ai refuzon të hedhë bazat për të, në vend të kësaj të inkuadrojë kërkesën e tij thelbësore si kompensim për një humbje të hidhur. Autokrati kontrollon pothuajse plotësisht median dhe narracionin në Serbi dhe nuk përballet me ndonjë kundërshtim të rëndësishëm politik, megjithatë ai kurrë nuk ka ndjekur seriozisht “dialogun e brendshëm” të premtuar për Kosovën, që do të hapte njohjen e përgjegjësisë së rëndë serbe për mosmarrëveshjen e Kosovës dhe do të ulte pragun për një zgjidhje përfundimtare… Njoftimi i ditës së sotme nga Dhomat e Specializuara në Hagë për akuzat e egra ndaj Thaçit dhe bashkëpunëtorit të tij, kryetarit të partisë së PDK-së Kadri Veseli, nënvizon vetëm nevojën për vetë-ekzaminim të plotë serb. Ndërsa tabuja në Kosovë për të folur për krime kundër serbëve është copëtuar më në fund, kështu duhet të jetë kjo edhe në Serbi me të kaluarën e vet të heshtur, duke u kthyer përsëri në aktin origjinal të çmontimit të autonomisë së Kosovës dhe të krijimit të represionit. Nevoja në Serbi dhe në Kosovë për t’u përballur me të kaluarën është po aq e dalë mode dhe thelbësore, sa përpjekjet për të rritur ekonominë – dhe tani, me faktet hapur, shumë më të realizueshme.
Herë pas here, Vuçiqi spërkat në mënyrë të fshehtë përmendjen e nevojës për të “pranuar realitetin” në krye të tregimit fillestar të viktimizimit me shumicë serbe në Kosovë, në duart e NATO-s dhe shqiptarëve të perfeksionuar. Ka pak njohje të përparimit, siç është ndjenja në rritje e sigurisë midis serbëve të Kosovës dhe preokupimi i tyre i zvogëluar me çështje ndër-etnike. Çuditërisht, Beogradi duket se ka humbur interesin për krijimin e një shoqate të komunave serbe të Kosovës, dikur një kërkesë thelbësore që kosovarët kishin regjistruar.
Duke qëndruar pranë Ministrit të Jashtëm rus Sergei Lavrov, Vuçiq javën e kaluar shprehu kërkesën e tij më të qartë për kompensim për njohjen e Kosovës, duke thënë qartë se anëtarësimi në BE vetëm nuk do të ishte i mjaftueshëm. Diplomatët kanë kohë që e kanë ngulur Vuçiq mbi temën e kompensimit, duke ndihmuar të çojë në shkëmbimin e diskutueshëm të tokës, për të cilin thuhet se Vuçiq është pajtuar me homologun e tij, Thaçi, vitin e kaluar. Por territori tregtar midis Kosovës dhe Serbisë nënkupton gjithashtu tregtimin e popullsisë, një problem serioz në Kosovë, ku më shumë se gjysma e serbëve të vendit do të përfundonin në “anën e gabuar” të kufirit të ri. Ndarja e Kosovës do të ngjallte impulse të ngjashme etno-territoriale rreth rajonit, arsyeja kryesore që i dërguari i BE-së, Lajçak, së bashku me figura të tjera evropiane e kanë përjashtuar atë. Grenell insiston që shkëmbimi i tokës nuk është pjesë e planit të tij. Sidoqoftë, nuk ka asnjë provë që Grenell të ketë përputhur presionin e tij mbi Prishtinë me asgjë të ngjashme me Beogradin, një hap që mund të frenojë oreksin për kompensim.
Për ironi, ndërsa presidenti serb bëhet më mbizotërues brenda vendit – pas zgjedhjeve të së dielës, të cilat u bojkotuan nga opozita, partia dhe bashkëpunëtorët e Vuçiq tani kontrollojnë praktikisht tërë parlamentin serb – më pak i kërkohet atij ndërkombëtarisht. Ky trend duket se do të vazhdojë. Vuçiç gëzon mbrojtjen e fqinjit të tij, kryeministrit hungarez Viktor Orban. Orban është partneri më i ngushtë i Vuçiq në BE dhe kampioni më i zëshëm i anëtarësimit të Serbisë në BE. Deri më tani, Orban është i vetmi udhëheqës i BE-së, që uron Vuçiq për fitoren e tij të dyshimtë në zgjedhje.
Orban i ofron Vuçiqit një model politik për të përqafuar Rusinë dhe Kinën duke e mbajtur BE-në në gji. Beogradi tashmë ka ndërmarrë një kthesë alarmante drejt Lindjes, veçanërisht kur Kina ndërton mbi “diplomacinë maskë” të COVID-19. Marrëdhënia Sino-Serbe ka kaluar përtej nënshkrimit, investime të paqarta të financuara nga Kina, në fushën e sigurisë kombëtare dhe madje edhe të vlerave kombëtare. Për të cituar një shembull shqetësues, Beogradi ka kontraktuar me kompaninë kineze Huawei për të instaluar 1.000 kamera sigurie në Beograd. Ky hap vjen pasi Vuçiç ka arritur kontrollin me shumicë të partive mbi aparatet e sigurisë, hetimin dhe inteligjencën e Serbisë, përfshirë instalimin e besnikëve në nivele të larta dhe madje operacionale, duke rritur mundësinë e abuzimit nga Beogradi apo Pekini ashtu.
Rusia dhe Kina të dy gëzojnë një trajtim mjaft të favorshëm në median serbe në krahasim me BE-në, të cilën Vuçiq e kritikoi në fillimin e pandemisë për përgjigjen e saj fillestare të vetë-përqendruar. Autokrati kënaqet në shfaqjet e dobët të sykofantisë, si puthja me flamurin kinez dhe përçarjen e Serbisë me tabela të ngjashme me kultin, duke shprehur mirënjohjen për “Brother Xi”. Vuçiq sapo u kthye nga Moska dhe takimin e tij të 18-të me presidentin rus Vladimir Putin, të cilin Vuçiq e ka falënderuar në mënyrë efektive dhe udhëzimet e të cilit ai duket se po i ndjek. Pabarazia e abuzimit në trajtimin midis Perëndimit dhe Lindjes ka pasur një ndikim të ashpër në opinionin publik në Serbi. Pothuajse 3 në 4 serbë gabimisht besojnë se Rusia dhe Kina janë partnerët më të rëndësishëm tregtarë të vendit, megjithëse më shumë se dy të tretat e tregtisë së Serbisë janë me BE.
Për dallim nga Perëndimi, Kina dhe Rusia nuk tregojnë shenja rivaliteti ndaj Serbisë. Përkundrazi, pandemia koronavirus i ka afruar ato, ndërsa ndërmarrja e gabuar e administratës Trump në Kosovë ka nxitur një tjetër palë midis Shteteve të Bashkuara dhe aleatëve të saj. Ndërsa afrohet mbledhja gjithnjë e më e tronditur e Shtëpisë së Bardhë të Serbisë dhe Kosovës, është koha që zyrtarë të vjetër si pritësi nominal, Këshilltari i Sigurisë Kombëtare Robert O’Brien, të shohin më ngushtë punën e Grenell. Vetë qëllimet e deklaruara të Trump – ndaj Kinës dhe vetë Kosovës – janë në rrezik.
Edward P. Joseph jep mësim në Shkollën e Studimeve Ndërkombëtare të Avancuara Johns Hopkins. Ai shërbeu për një duzinë vjetësh në Ballkan, duke përfshirë edhe Zëvendës Shefin e Misionit të OSBE-së në Kosovë.
