Shkruan Zymer Mehani
Atë Xanoni, së bashku me poetin e gjuhëtarin e shquar Ndre Mjeda ishte anëtar aktiv i shoqërisë letrare Agimi, themeluar më 1901, e cila punonte për nxitjen e krijimeve letrare në gjuhën shqipe, duke përdorur edhe një alfabet të ri.
Studimet fetare i bëri jashtë. Më 1893 u kthye në Shkodër, ku shërbeu si mësues nëpër shkollat e mesme fetare derisa vdiq.
Xanoni pati interesim të veçantë për poezinë: përktheu disa ekloga të Virgjilit, përktheu e përshtati poezi e fabula të ndryshme për nevojat shkollore, shkroi edhe disa poezi patriotike.
64 Nasho Jorgaqi, Paraqitje [parathënie e librit “Faik Konica – Vepra”, Tiranë, 1993], f. 27 Në qendër të kësaj krijimtarie ishin evokimi i luftërave dhe bëmave të Skënderbeut, përpjekjet e shqiptarëve për liri dhe pavarësi, si dhe te adhurohej gjuha shqipe. Fillimisht së bashku, Anton Xanoni dhe Ndre Mjeda u shfaqën në letërsinë shqipe me tre librat “Këndime për shkollat e para të Shqipnisë”, botuar në Shkodër më 1904-1911.
Këto tekste mësimore dallohen për dashurinë e thellë të poetëve për fëmijët dhe arsimin kombëtar, pasi të dy autorët ishin ndër organizatorët e Kongresit të Manastirit, dhe derdhën talent në përpjekjet e shqiptarëve për krijimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Edhe në faqet e këtyre teksteve ka mjaft vargje poetike të cilat japin tablo të dashurisë për Atdheun por edhe të dhimbjes për të, pse ende ishte i robëruar nga pushtuesit e huaj. Krahas saj në mjaft vargje jepet dashuria për prindërit dhe mësuesit, për shkollën dhe bashkëmoshatarët.
Veçanërisht Xanoni u shqua si fabulist. Tek e përmuajshmja fetare Elcija, në vitet 1902- 1910, botoi disa fabula origjinale ose të përshtatura, poezi e artikuj me karakter dituror.
Te fabulat origjinale ai tregoi një aftësi të veçantë, për të krijuar ambientin dhe personazhet shqiptare. Qe shumë i kujdesshëm për teknikën e poezisë e dha shpesh modele shembullore strofash e metrash. Përmendim fabulat interesante: Rrena, Ujku, Këshillë e mikut e ndonjë tjetër të cilat shquhen për muzikalitetin e vargut dhe përcjelljen e mesazheve etike dhe morale.
Fëmija: Rrena, moj nane, si asht ba?
A shifet? A përkitet?
A thue prej gojet qitet?
A i ngjan asaj ndoi gja?
Nana: A e di se c’ asht? Asht kore,
Asht nji gjasend i ndytë,
Nuk mund ta shofin sytë,
Nuk mund ta preksh me dorë65.
(Rrena)
Xanoni është autor i teksteve: Gramatika shqype (1903), Shkurtorja e historisë së moçme (1910), Prisi ne lamë t’literatures (1911) dhe i veprave letrare: Llogoret e mullinjve, Skënderbeu (drame), si dhe i shqipërimeve Muzhikatari i verbër, Gjenovefa, Mësimet e plakut.
Krijimet në vargje të Xanonit, pas Clirimit, të mbledhura e të redaktuara nga Mark Gurakuqi, u botuan në vëllimin Vjersha për të vegjël (1967), ndërsa proza e tij së bashku me atë të Mjedës, u botuan në një vëllim të përbashkët me titull Agimi (1962, kallëzime).
