Lea Ypi e fotografuar në Hamburg. Fotografia: Florian Thoss/The Guardian
Intervistë
Aida Edemariam, The Guardian, 9 tetor 2021 – Përktheu Arben Çokaj
Lexoni një ekstrakt nga kujtimet e Lea Ypit, “E lirë”
Ajo besonte se prindërit e saj e donin regjimin stalinist të Enver Hoxhës. Por sapo sistemi komunist i Shqipërisë u rrëzua, Lea Ypi filloi të kuptonte se asgjë nuk ishte ashtu siç dukej…
Një ditë, kur Lea Ypi ishte fëmijë, një kanaçe Coca-Cola e zbrazët u shfaq në shtëpinë e saj. Kjo ishte Shqipëria komuniste, në vitet 1980, dhe vendi, i drejtuar nga Enver Hoxha sipas linjave staliniste, vlerësohej se ishte më i vështiri për të hyrë ose dalë në botë. Pra, një kanaçe Cola ishte një pamje e rrallë dhe për t’u patur zili. Nëna e saj e kishte vënë këtë stoli të re në krenarinë e vendit, në një zbukurim të qëndisur. Pastaj kanaçja u zhduk – një kanaçe Cola u shfaq në krye të televizorit në derën ngjitur. A ishte e njëjta Cola? Ndoshta.
Fqinjët, që kishin qenë afër, u distancuan. Më në fund, pas një qëndrimi të ftohtë, paqja u ndërmjetësua. Në një festë, ku po festohej afrimi, njerëzit ishin të shtrirë, duke lavdëruar ushqimin, pijen, bujarinë e njëri-tjetrit, kur një e re Ypi foli me gëzim dhe në dhomë ra qetësia. “Ne do të kishim një fotografi të xhaxhit Enver [në vend të saj],” tha ajo, por “unë nuk mendoj se ata e duan xhaxhin Enver.” Përfundimisht, siç e thotë ajo në kujtimet e saj, “E lirë: Ardhja e kohës në fund të historisë“, fqinji i saj, një anëtar i partisë komuniste, e thirri atë tek ai. “Kjo ishte”, tha ai ashpër, “një gjë shumë e trashë për ta thënë… Prindërit e tu e duan xhaxhin Enver. Ata e duan partinë. Asnjëherë nuk duhet t’ia thuash askujt këto gjëra budallallëqe.” Prindërit e saj nuk thanë asgjë.
Udhëheqësi shqiptar Enver Hoxha me Yao Wenyuan të Kinës në vitin 1967.
Fotografia: Gamma-Keystone/Getty Images
Shqipëria qëndroi për një vit e më shumë, pasi Muri i Berlinit ra, kur protestat u përshkallëzuan dhe më 12 dhjetor 1990, u bë një shtet shumëpartiak. Prindërit e Ypit, të cilët kishin zgjedhur t’i mbanin fëmijët e tyre të sigurt, duke i lënë ata të besonin gjithçka që u mësonin në shkollë, filluan të pranojnë se jo, ata nuk e kishin dashur xhaxhi Enverin. Por ata nuk mund të ishin plotësisht të qartë pse. Ndryshimi nuk ndodhi brenda natës: partia komuniste u zgjodh dhe drejtoi vendin deri në 1992, kështu që kishte shumë gjëra, që nuk ishte e sigurt të thuheshin. Për një 10-vjeçare, kjo do të thoshte “se jeta që kam jetuar brenda mureve të shtëpisë dhe jashtë saj, në fakt nuk ishte e njëjta jetë, por dy, jetë që ndonjëherë plotësonin dhe mbështesnin njëra-tjetrën, por kryesisht përplaseshin kundër një realiteti. Unë nuk mund ta kuptoja plotësisht atë.”
Dhe kjo ishte “vërtetë, vërtetë traumatike“, thotë Ypi tani. Ne u takuam në një bar pranë qoshes së Shkollës Ekonomike të Londrës, ku ajo është profesore e teorisë politike. “E di që ishte traumatike, sepse kam shkruar për këtë në ditarët e mi në atë kohë. Fillova të mbaja një ditar në korrik 1990, sepse papritmas lindi kjo dëshirë, për të kuptuar se çfarë po ndodhte. Thjesht nuk dija si ta përpunoja. Disa gjëra nga ditari janë mbeturina të një 10-vjeçareje, por shumë prej tyre janë shumë politike.”
Dostojevski u ndalua … por “Gjethet e barit” të Walt Whitman mund të gjendeshin në bibliotekën e departamentit të bujqësisë së universitetit
“Unë dyshova tek ata,” shkruan ajo për prindërit e saj në “E lirë”, e cila është e listuar për çmimin e sivjetëm Baillie Gifford për jo-trillim. “Dhe duke dyshuar, kontrolli im për atë që isha filloi të rrëshqasë.” Këto ditë ajo duket, të paktën në sipërfaqe, plotësisht e sigurt në vetvete. Ajo fillon të flasë sapo hyn në restorant, fjali të gjata, të shpejta, të thella, duke qeshur, dëgjuar, duke kërkuar gjuhë të përbashkët – që, në rastin tonë, është rritur në një shtet marksist të ashpër, që ishte koloni e shkurtër e Italisë fashiste. Mënyrat në të cilat qeveriseshin vendet komuniste ishin shpesh aq të ngjashme, saqë dukej sikur unë u rrita në Addis Abeba dhe jo në Durrës, e njoh menjëherë statusin e një dyqani të pajisur mirë, që shet mallra në valutë të huaj; stacionet televizive që ndoqën një ose dy orë karikatura me orë të shumta propagande komuniste; roli shoqëror i radhëve në një vend, ku gjithçka nga parafina tek sheqeri ishte e racionuar.
Lea Ypi si fëmijë në plazhin e Durrësit. Fotografia: kortezi nga Lea Ypi
Historia që Ypi e re filloi përfundimisht të kuptojë, për vendin e saj, por veçanërisht për familjen e saj – “biografinë” e tyre, siç e shprehnin shpesh, në mënyrë gnomike, për të shpjeguar pse një promovim nuk kishte ndodhur, apo një zgjedhje tjetër ishte mbyllur – ishte e komplikuar. Nëna e saj rrjedh nga pronarë të pasur të tokave; gjyshja e saj, e cila jetonte me ta, ishte mbesa e një pashai në perandorinë Osmane dhe një studente brilante, që u bë këshilltare e qeverisë në moshën 21 vjeçe. Ypit i ishte dhënë të kuptonte se ishte thjesht një rastësi, që mbiemri i babait të saj përputhej me atë të Kryeministrit të 10-të të Shqipërisë, Xhaferr Ypi, i cili ishte në detyrë kur Italia pushtoi Shqipërinë në vitin 1939 dhe, sipas llogarive zyrtare, ishte përgjegjës për transferimin e sovranitetit ndaj Italisë, pas ikjes së Mbretit Zog, dhe në përputhje me rrethanat, ishte sharë si tradhtar dhe armik kombëtar i klasës. Në fakt, babai i saj ishte nipi i tij. Dhe ata ishin myslimanë në një vend, që në vitin 1967 e kishte shpallur veten shteti i parë ateist.
Shkolla të paktën kishte kuptim dhe Ypi e re shkëlqeu. Njerëzit në perëndim nuk e kuptojnë, thotë ajo tani, shkallën në të cilën, në komunizëm, arsimi ishte monedhë. “Njerëzit supozojnë se këto shoqëri dështuan sepse nuk morën instinktin konkurrues. Por këto shoqëri ishin disa nga më ultra konkurruese në botë. Njerëzit nuk konkurruan me paratë – kjo është arsyeja pse ata mund të pyesnin lirshëm, ‘Sa fitoni?’ Por ku mund të konkurronit vërtet ishte me trurin dhe shkollën, dijen dhe kulturën. Ishte e pafalshme, përsa i përket performancës së mirë, dhe leximit të të gjithë librave, që mund të lexoheshin dhe njohjes së të gjithë kulturës, që mund të njihej.”
Ypi, e cila flet gjashtë gjuhë dhe CV-ja e së cilës është e lidhur me çmime, tërhiqet për reagimin e mundshëm të nënës së saj ndaj listës së saj të gjatë, e cila njoftohet pasditen që e takojmë: “Një herë fitova çmimin e dytë në një Olimpiadë të matematikës – dhe mamaja ime ishte si, ‘Pse jo çmimi i parë?’ Ajo nuk ishte e impresionuar. ‘Ju keni shkruar një libër. Mirë. U futët në listën e gjatë. Mirë. Fëmijët tuaj nuk i lajnë duart, ata përgjigjen… Është një lloj çlirimi, në të vërtetë,” – qesh ajo, “të dish se çfarëdo që të bësh, nuk mund t’i pëlqesh nënës tënde. Është një kujtesë e mirë për gabueshmërinë tuaj.”
Kjo garë intelektuale doli kundër censurës – por kjo ishte vetëm një nxitje e mëtejshme, “sepse atje ishte ky mur, të gjithë po çmendeshin për të pasur qasje në atë që ishte pas tij“. Ypi është e interesuar për Dostojevskin, pjesërisht sepse letërsia ruse, në Shqipërinë komuniste, përfundoi me Tolstoy dhe Çehov. Dostojevski “u konsiderua modernist” dhe u ndalua. “Pra, kishte këto kopje të kontrabanduara në italisht. Unë nuk mund të flisja italisht siç duhet, por thosha: ‘Më duhet të mësoj, që të mund ta lexoj këtë libër.’ ”Gjethet e barit të Walt Whitman” u lejuan, sepse ata menduan se kishte të bënte me bujqësinë. Kështu që mund ta gjeni në bibliotekën e departamentit të bujqësisë të universitetit. Nëse e morët atë, ajo u shkri në duart tuaja, sepse shumë njerëz e kishin lexuar atë.”
Nëna e Ypit gjatë stërvitjes ushtarake, rreth vitit 1968. Fotografia: kortezi nga Lea Ypi
Tranzicioni solli ndryshime të mëdha tek prindërit e saj. Nëna e Ypit u bë një udhëheqëse në shoqatën kombëtare të grave, duke kaluar ditët e saj në takime dhe duke mbajtur fjalime të lustruara, të paskriptuara në tubime me mijëra vetë, “sikur t’i kishte shkruar në kokën e saj shumë vite më parë … provoi çdo ditë të jetës së saj dënimet që ajo do të shqiptonte më vonë”. Babai i saj u bë drejtor i përgjithshëm i portit më të madh në vend (një nga më të mëdhenjtë në Detin Adriatik) – dhe e gjeti veten në pozitën fyese për të përkthyer ungjillin e liberalizmit në menaxhimin e njerëzve të vërtetë, gjë që shumë shpesh nënkuptonte largimin e tyre. Shumë ishin të njohur, dhe Ypi është simpatik me dashuri për shtrembërimet që bën, duke u përpjekur të kënaqte përfaqësuesin e Bankës Botërore, “një misionar i llojit“, ndërsa në të njëjtën kohë nuk arrinte të shkarkonte askënd.
Edukimi im më bën cinike. Unë jam jashtëzakonisht dyshuese për propagandën – si nga e majta ashtu edhe nga e djathta.
Por Shqipëria, e mësuar me një ekonomi komanduese, ishte duke luftuar. Në një moment, dy të tretat e popullsisë u vlerësuan se kishin investuar në skemat Ponzi (piramidale), shumë prej të cilave më pas u shembën. Më shumë se gjysma e të gjithë shqiptarëve, përfshirë familjen e Ypi, humbën kursimet e tyre. Shumë ikën. “Vitet ’90 për mua u shënuan me dëgjimin e njerëzve që vdisnin,” thotë Ypi, “duke kaluar Adriatikun me gomone. Njerëzit që njihja. Ose ata u qëlluan në kufi, në anën italiane. Është një nga këto gjëra ku ne mendojmë se perëndimi është një shoqëri e lirë, por nëse i ndaloni njerëzit të hyjnë, është saktësisht e njëjta gjë – nëse jeni të vdekur, sepse shteti juaj ju qëllon ose jeni të vdekur, sepse një shtet tjetër ju qëllon, nuk ka rendesi. Ti je i vdekur!”
Ypi u fotografua muajin e kaluar në Hamburg. Fotografia: Florian Thoss/The Guardian
Deri në vitin 1997, vendi u shkatërrua nga trazirat civile dhe Ypi lejon që ditari i saj të flasë vetë. Kallashnikovi shkreh rikoshe nëpër rrugë; ajo ka thyerje adoleshente (asaj nuk i lejohej të binte në dashuri me fëmijët e ish agjentëve të shërbimit sekret, por e bëri këtë dy herë); ajo dha provime, zbuloi Metallica. Nëna dhe vëllai i saj hipin në një varkë për në Itali, ku nëna e saj bëhet pastruese. Babai i saj, i lënduar thellë, ndalon së foluri me gruan e tij. Ypi ndalon së foluri fare. “Sa herë që doja të flisja, qaja.”
Ajo është e shqetësuar, tani, për raftet e zbrazëta dhe kaosin arsimor të Britanisë pandemike pas Brexit. Pas vitesh të tëra duke ligjëruar për dështimet e supozuara se nga vjen, “ka një kënaqësi të veçantë në të, sepse tabelat u përmbysen një herë“.
Jo se ajo e pranon atë karakterizim në radhë të parë. Ypi është shumë kritike ndaj liberalizmit dhe “tipave të majtë që mendojnë se, sepse vjen nga Shqipëria nuk e di se çfarë është e majta. Ndjeva se ishte kjo e majta shumë e shenjtë në perëndim, ku gjithçka që e majta bën, që është e keqe nuk mund të jetë e majtë. Dhe kjo më shqetëson, sepse nuk do të mësosh kurrë, nëse mendon se mënyra se si i bën gjërat është shumë më mirë.”
Dhe komunizmi kishte gjëra të rëndësishme për të ofruar. Solidariteti, për shembull. “Ju jeni mësuar të kujdeseni për të tjerët“, për shembull, duke ndarë racionet në mënyrë të barabartë. Në perëndim, ajo konstaton, “solidariteti kryesisht merr formën e bamirësisë. Dhe kjo është tërheqëse. Do të thotë që ju nuk pyesni pse ka vetëm disa njerëz me pasuri në radhë të parë.” Duke u kthyer në Shqipëri tani, ajo e konsideron dëshpëruese faktin që shumë të rinj “thjesht duan të kenë gjëra të shtrenjta“.
Kur komunizmi u shemb, thotë Ypi, ai mori me vete shumë ide të vlefshme. “Kishte shumë përpjekje demokratizuese dhe mendime për lirinë – por kjo liri nuk ishte liri kapitaliste. Dhe pastaj ajo përpjekje u shkatërrua plotësisht nga mënyra, në të cilën u tregua historia pas vitit 1990. Kjo ide që lindja u mund dhe perëndimi fitoi ka qenë aq e dëmshme-si në lindje, për vetëkuptimin e tyre, ashtu edhe për perëndim, për sa i përket pamundësisë për ta parë veten si humbës gjithashtu.”
Edukimi i Ypit, thotë ajo tani, ka rezultuar që ajo të bëhet “dyshuese për gjithçka. Dhe gjithashtu më bën cinike. Unë jam jashtëzakonisht dyshuese për propagandën – si nga e majta ashtu edhe nga e djathta.” Por ajo gjithashtu ka prodhuar një ide shumë të përpunuar të lirisë: – jo koncepti i lodhur dhe i zymtë i zgjedhur për “ditën e lirisë“, as “liria negative e Trump“, [ku] askush nuk ju thotë se çfarë të bëni, çfarë të vishni, ku të shkosh”, – por liria pozitive – “liria për të realizuar potencialin tuaj, për të lulëzuar, për të pasur qasje në disa mundësi”, dhe veçanërisht “liria si agjenci morale”.
Të gjithë jemi, shkruan Ypi në “E lirë”, “bashkëfajtorë në tragjeditë morale të krijuara në emër të ideve të mëdha”. Të gjithë ne? “Po, mendoj kështu. Në çdo sistem ne nuk kontribuojmë vetëm duke bërë gjëra të këqija për njerëzit e tjerë, por duke marrë përfitimet. Pra, nëse shteti po ju siguron shkolla dhe rrugë e kështu me radhë, ose nëse jetoni në kapitalizëm dhe blini gjëra në një mënyrë të caktuar – kjo ju bën të jeni pjesë e strukturës. Askush nuk është plotësisht i pafajshëm.”
Gjyshërit e Ypit. Fotografia: kortezi nga Lea Ypi
Por ka gjithmonë, madje edhe në sistemet më shtypëse ose komodizuese, zgjedhje morale. Në Shqipërinë komuniste, “Ju mund të zgjidhni nëse do të spiunoni fqinjin tuaj. Mund të pretendoni se nuk keni parë diçka. Shumë shembuj që jap në libër” – për shembull, lufta për Koks-in – janë nga zyrtari i mirë, dikush që ushtron pak maturi. ”Kjo është, thotë ajo, “thelbi i besimit tim filozofik: se morali nuk është diçka e krijuar nga institucionet; ka një bërthamë të vullnetit të mirë tek të gjithë”.
Kur Ypi ishte 11 vjeçe, ajo ishte pjesë e një grupi fëmijësh, që rrinin në qytetin e saj në Durrës, duke parë gazetarët e TV italiane, që përpiqeshin të mbulonin zgjedhjet e para të lira. Ajo doli vullnetare për të përkthyer, dhe më pas ata e intervistuan. “Kur të rritem, dua të bëhem shkrimtare,” tha ajo. “sepse më pëlqen shumë. Por të jesh president [i Shqipërisë] gjithashtu nuk është shumë keq.”
Ajo ende pyetet për këtë tani. A do të kandidojë ajo për postin? “Unë do të doja të kontribuoja në një farë mënyre për vendin tim, për të kthyer disa nga ato që më ka dhënë, por nuk e di, nëse kandidimi për postin është mënyra e duhur. Nuk jam e sigurt se ka një parti atje, që ndan idetë e mia tani dhe nuk mendoj se një individ i vetëm mund të bëjë shumë për të sfiduar sistemin. Keni nevojë për një lëvizje mjaft të fortë për të filluar.”
Ndoshta. Por unë nuk do ta përjashtoja këtë.
“E lirë: Ardhja e kohës në fund të historisë” nga Lea Ypi është botuar nga Penguin, me çmim £20. Për të mbështetur Guardian dhe Observer, porositni kopjen tuaj në guardianbookshop.com. Mund të aplikohen tarifat e postimit.
