Sot jo shumë njerëz i përmbahen xhupit të Karl Marksit, por pothuajse të gjithë ata janë të ndikuar në mënyrë të paqartë nga të menduarit e tij.
Kapitali përçan njerëzimin, por sapo e keqja të mundet, bota bëhet parajsë: rrëfimet e Karl Marksit të kujton teoritë e komplotit dhe doktrinat e magjistarëve të mjekimit.
Karen Horn*, 03.05.2018
Shumë përvjetorë jubilarë: 100 vjet më parë, nën udhëheqjen e Leninit, filloi Revolucioni rus. Përmbysja, e shoqëruar me shumë gjakderdhje dhe totalitarizmi barbar në të cilin u mbytën pjesë të mëdha të botës, vështirë se do të ishte i imagjinueshëm pa punën e filozofit Karl Marks. 200 vjet më parë, më 5 maj 1818, ai lindi në Trier, si fëmij i një avokati. 170 vjet më parë ai shkroi “Manifestin e Partisë Komuniste”, bashkë me Friedrich Engels, dhe 150 vjet më parë doli vëllimi i parë i veprës ekonomike “Das Kapital” (Kapitali). Pesë vjet më parë, në 130 vjetorin e vdekjes së Marksit, UNESCO përfshiu dy shkrimet e Marksit në trashëgiminë e saj të dokumenteve botërore; ato tani janë duke qëndruar aty pranë Diskut të Nebra Sky, simfonisë h-mol për meshë nga Bach dhe Biblës Gutenberg.
Nga ana tjetër, u bënë gati 30 vjet që socializmi ekzistues, u përmbys, por mendimi i Marksit vazhdon të ketë ndikim. Pas çdo krize të tregut financiar, çdo largimi nga puna të punëtorëve, çdo mosmarrëveshje mbi pagat e menaxherëve, kritika e tij themelore ndaj “sistemit ekonomik kapitalist”, siç e quan ai, shkakton impulse për vetë-pendim në Perëndim, e cila është formësuar nga ajo doktrinë. Nuk janë vetëm humanistët marksistë ata që flasin për “fantazmën e kapitalit” (Joseph Vogl) dhe modernitetin kapitalist si një “sistem deluzional të objektivizuar me besim të shekullarizuar në demonë” (Robert Kurz). Edhe ish-drejtori konservator i FMN -së Horst Köhler u ndje i thirrur për të fshikulluar tregjet financiare si një “përbindësh” që do të zbutet gjatë qëndrimit të tij si President Federal i Gjermanisë.
MË RËNDËSI, ZEMËRIMI
Ndikimi i fortë i veprës së Marksit, ndër të tjera, ka të bëjë me faktin se autori i trajton gjithmonë lexuesit e tij nga disa anë. Ai shfaqet në role të ndryshme: si mendimtar dhe si agjitator, si filozof dhe si një ekonomist i ndieshëm social. Marksi është gjithmonë në lëvizje në të gjitha nivelet në të njëjtën kohë; rrolet e tij kanë për qëllim të legjitimojnë njëri-tjetrin dhe t’i japin peshë njëri-tjetrit. Marksi i shkencës që mendon kategorikisht, herë filozof, herë ekonomist, është i vështirë për t’u arritur; por për këtë ekziston Marksi i agjitacionit me pamje të jashtme, i pranueshëm lehtë. Për të, teoria nuk është një qëllim në vetvete, por një ndihmë për praktikën: “Filozofët vetëm e kanë interpretuar botën në mënyra të ndryshme, por varet nga ndryshimi i saj”. Kjo fjali është stolisur edhe sot e kësaj dite në Universitetin Humboldt në Berlin.
Si komentues gazetaresk shumëvjeçar, duke praktikuar në një gjuhë metaforike dhe shpesh polemike, Marksi gjithashtu përdor koncepte të tilla nga filozofia me të cilat mund të lidhet spontanisht diçka edhe pa dijeninë e sfondit shkencor të kuptimit. Kjo nuk është aspak një rastësi, ajo ka por metodë. Nëse lidhmëria është e saktë në kuptimin teorik nuk ka shumë rëndësi – gjëja kryesore është të shkakton zemërim. Shembuj janë terma të tillë si “fetish”, kapitali si “para që prodhojnë para” dhe “formë marrëdhënie”, të tilla si “kontradikta e brendshme” e “formës ekonomike kapitaliste”, të tilla si “fuqia e punës si mall”, si p.sh. “Shfrytëzim”, “varfërim” dhe “tjetërsim njerëzor”, siç është “zhvlerësimi i botës njerëzore”. Fraza e famshme për “qenien shoqërore që përcakton vetëdijen tonë” është një prej tyre.
Karl Marx ishte një filozof gjerman, ekonomist dhe teoricien social, por edhe një udhëheqës i lëvizjes punëtore. Idetë e tij kanë ndryshuar rrjedhën e historisë botërore. Ai lindi në 5 maj, 200 vjet më parë në Trier. Ai jetoi për një kohë të gjatë në Londër, ku u mor kjo fotografi dhe ku vdiq në 1883. (Imazhi: Imago)
Me formulime të tilla dhe të ngjashme, mendimtari Marks ngjason me mendimtarët Platon, Aristotel, Akuin, Fichte, Hegel, Humboldt, Feuerbach, Smith, Malthus, Ricardo dhe të tjerë. Ai është në një bashkëbisedim imagjinar me të mëdhenjtë e historisë intelektuale, duke u përpjekur t’i riinterpretojë, t’i zhvillojë më tej ose, siç pohon me besim në pikëpamje të Hegelit, “t’i përmbysë ato”. Terma të tillë janë në të njëjtën kohë koncepte luftarake të agjitatorit Marks. Ato mund të banalizohen. Ato janë fjalë stimuluese për të kritikuar sistemin dhe të cilat mund të mbushen me përshtypje nga bota përkatëse. Kjo i bën ata të përjetshëm. Rrëfimi bazë që ai bashkon nga këto module është pra në gjendje të mbetet një thumb në diskursin publik edhe në kushte të ndryshuara.
NJË SUNDIM I DIJETARËVE
Me pak fjalë, rrëfimi ndodh kështu: Historia e njerëzimit ndjek një përvijim të gjatë zhvillimi drejt lirisë dhe përparimit, dhe forma ekonomike kapitaliste, me pronën private dhe ndërvarësinë e bazuar në ndarjen e punës, përfaqëson vetëm një fazë kalimtare – ndonëse të nevojshëm – drejt lirisë dhe barazisë sociale. Kjo fazë duhet kapërcyer sa më shpejt që të jetë e mundur, sepse kjo fazë çon në prosperitet material, por njerëzit si dhe shoqëria në tërësi rrezikojnë të shpërbëhen për shkak të kundërshtimit midis punës dhe kapitalit.
Për më tepër, sistemi kapitalist është në thelb i paqëndrueshëm. Sepse punëdhënësi që siguron kapitalin investues, shtyp aftësinë e punëtorit sa më shumë që të jetë e mundur në mënyrë që të vjel sa më shumë “vlerë të shtuar”. Punëtori nuk është i lirë të vendosë nëse e dëshiron; kapitali, i bazuar në babëzinë e tij, ka pushtet mbi të dhe synim për rritje. Prandaj, edhe vet “kapitalisti” është i sunduar nga hipnoza e “paras kurvë”. Në varrin e tij në Varrezat Highgate në Londër, Marksi do të duhej të rrotullohej për shkak të nderit që Berlini po ia bën atij me rastin 200 vjetorit, duke prodhuar një monedhë argjendi me foton e tij.
Në çdo rast, presioni konkurrues e detyron kapitalistin, beson Marksi, të zëvendësojë gjithnjë e më shumë faktorin e prodhimit të punës me makina gjatë përparimit teknik. Gjatë kësaj, megjithatë, vlera e tepërt dhe fitimet zvogëlohen – një proces që Marksi e postulon në teorinë e tij ekonomike më shumë sesa mund ta justifikojë atë. Në çdo rast, përqendrimi ekonomik rritet, klasa punëtore varfërohet dhe ka një kryengritje dhe përmbysje. Vetëm pas këtij katarsisi të dhunshëm gjithçka rezulton të jetë e mirë sepse është e shoqëruar me rregullim të pronësisë se mjeteve të prodhimit, punës, koordinimit politik. Të gjithë njerëzit bëhen të lirë dhe të barabartë. Konflikti shekullor midis lirisë dhe nevojës ekzistenciale njerëzore po ndodh.
Ky rrëfim nuk është asgjë më shumë se një kombinim universal i zbatueshëm i teorisë së komplotit dhe doktrinës magjistare për shërimin, siç ka pas ndikim në çdo kohë: ekziston një të keqe themelore, origjina e të gjitha të këqijave (në këtë rast kapitali, por mund të ishte një fe ose një kulturë). Kjo e ndan njerëzimin në mik dhe armik (këtu klasa punëtore dhe borgjezia kapitaliste). Por kur mundet e keqja themelore, shpengimi afrohet. Portat e parajsës tokësore hapen. Fakti që ata që janë thirrur për këtë mision historik të përmbysjes (këtu punëtorët) janë aq të zbehur në vetëdijen e tyre nga ekzistenca e tyre e dobët shoqërore, sa që mezi janë në gjendje ta arrijnë të sigurojnë arsyen e nevojës për filozofin e ndritur (këtu Marksi ). Nën drejtimin e tij, “vetëdija e drejtë” mund të zhvillojë dhe transformojë qenien. Kështu “diktatura e proletariatit” avancon në sundim të dijetarëve.
EKONOMISTI TEJKALON FILOZOFIN
Filozofikisht, mendimtari Marks u ndikua thellësisht nga filozofët Hegel dhe Feuerbach, edhe pse ai përçmon elementët thelbësorë të teorive të tyre. Gjatë gjithë jetës së tij ai mbeti i përshkuar nga bindja hegeliane se arsyeja objektive – çfarëdo që të jetë – pohon veten e saj në një proces dialektik të tezës, antitezës dhe sintezës. Ai ruan determinizmin idealist të këtij “ligji të zhvillimit” si dhe gëzimin e “kontradiktave” mbi të cilat bazohet. Sidoqoftë, ndryshe nga Hegel, ai në asnjë mënyrë nuk sheh një frymë botërore apo Zot në veprën historike, dhe as shtetin nuk e mendon si përsosmëri përmbaruese e virtytit.
Në çdo rast, Marksi nuk dëshiron ta interpretojë realitetin në mënyrë metafizike dhe abstrakte, por drejtpërdrejt dhe konkretisht, duke u bazuar në jetën njerëzore. Për këtë ai përdor materializmin e Fojerbahut, të cilin e zgjeron në mënyrë që ai të jetë në gjendje të kuptojë thelbin e qenieve njerëzore si të përcaktuara nga evoluimi i shoqërisë. (…) Dialektika hegeliane, së cilës ai i përmbahet, tani duhet të zërë vend në atë ekonomike.
Në qytetin e lindjes të Karl Marksit, Trier, ka akoma shumë që na kujton teoricienin e famshëm ekonomik dhe social. Shenjat e semaforit në këtë rast janë zëvendësuar me figurat e Marksit (13 Prill 2018). (Imazhi: Wolfgang Rattay / Reuters)
Kjo kthesë e bën të kuptueshme pse Marksi madje u mundua të shpjegojë ekonomikisht atë që, sipas tij, sipas ligjit të zhvillimit, është rënia e dukshme e sistemit ekonomik kapitalist. Vetëm kur ishte në mërgim në Londër, pas viteve të përgatitjes intensive për veprën e tij “Das Kapital” (Kapitali), ai u fut në këtë çështje seriozisht dhe luftoi për të nxjerrë një konstruksion teorik të zbatueshëm për narracionin e tij bazë nga njohuritë e kohës. Në këtë proces, ekonomisti i ardhshëm tejkalon filozofin i cili vështirë se zhvillohet më tej.
Joseph Schumpeter me vend arriti në përfundimin se do të ishte më mirë të heqësh qafe filozofinë e Marksit, shpejt dhe një herë e përgjithmonë; megjithatë, si teoricien ekonomik, ai është një njeri shumë i ditur.
PËRBINDËSHI-MARKS NË TRIER
Sa i përket terorisë mbi vlerën e punës të Marksit, e cila bazohet në teoritë e Smithit dhe Rikardos, ekonomistët edhe tani kanë vështirësi për qartësi definuese. Janë kryesisht mbetje nga filozofia, veçoritë konceptuale që shkaktojnë konfuzion, për shembull përcaktimi se diçka ka vlerë dhe është vlerë në të njëjtën kohë, ose truku matematikisht i pashpjegueshëm me konceptin e “punës abstrakte” për ta anashkaluar problemin teknik të Smithit, i cili punën si origjina e çdo vlere, nga se është e vështirë të standardizohet si normë konsistente.
Më të rëndësishme dhe me përdorim të qëndrueshëm janë teoritë e Marksit për akumulimin e kapitalit, ciklet konjukturale të biznesit, të shkaktuara nga disproporcionaliteti dhe krizat e shkaktuara nga nën-konsumimi. Siç thotë Schumpeter, e gjithë kjo është novatore, teorikisht gjeniale, madje edhe profetike. Dhe nuk është asgjë më shumë se Hegelianizmi që e vë Marksin në rrugën e duhur për të marrë parasysh këtë aspekt dinamik, evolutiv, të aktivitetit ekonomik dhe – si Smith – për të kërkuar ligjshmëritë përkatëse.
Vëllimet e mëvonshme të “kapitalit”, të publikuarat pas vdekjes së Marksit, tregojnë se ekonomisti Marks përfundimisht i diskualifikon filozofin, dhe bashkë me të edhe agjitatorin Marks. Kështu ai është i detyruar të bëjë disa relativizime të narracionit të tij bazë (…) Gjithashtu nuk i dukej krejtësisht e pamundur që sistemi ekonomik kapitalist, pikërisht përmes antagonizmave të qenësishme në të, të mund të gjeneronte forca reformuese që e shpëtojnë në mënyrë të përsëritur nga kolapsi. Atëherë ndoshta dialektika shterron veten e saj në këtë proces? Pra, revolucioni është i vjetëruar dhe tregimi një përrallë?
Mbase në ndërkohë vet Marksi, po të rronte më gjatë, do t’i duhej të spastronte më shumë dogmat e tij kundërthënse. Në atë rast, megjithatë, Republika Popullore e Kinës vështirë se do ta kishte bërë një statujë prej bronzi, të lartë pesë metra e gjysmë, të djalit të tyre të madh në qytetin Trier. Më 5 maj 2018, Marksi përbindësh do të ngrihet.
[e shqipëroi i.k.]
_________________
* Dr. Karen Horn është e angazhuar në stafin redaksional për rubrikën për ekonomi në gazetën gjermane FAZ, por njëkohësisht është edhe ligjëruese në universitet në Berlin, ku ligjeronë idetë historike për ekonominë.
Shkrimi origjinal:
https://www.nzz.ch/feuilleton/verschwoerung-und-verheissung-ld.1379866
