Dëshmori i atdheut Roland Likaj
Rreth librit të Kanan Cenodemaj “Skëndomemajt në rrënjët e Vranishtit”, Vlorë 2021
Nga Enver MEMISHAJ
Kanan Cenodemaj, është një pensionist, por që nuk di të pushojë, ai ose do të shkruaj e botojë poezi me frymën e poezizë popullore, me tema kryesisht atdhetare, ose do të merret me studime historike, kryesisht të vendlindjes.
Këtë vit ai botoi librin voluminoz “Skëndomemajt në rrënjët e Vranishtit”, që ka si lëndë fisin Skëndomemaj, pra merr në studim një nga fiset që janë në origjinë të Vranishtit të Vlorës, ku Kanani është dhëndërr.
Sipas autorit, fisi Skëndomemaj në periudha të ndryshme historike i ka dhenë atdheut burra dhe gra të cilat kanë bërë emër të mirë në fshat, në krahinë dhe më gjerë.
Autori ndalet në disa momente të historisë sonë, për të treguar ndikimin dhe pjesëmarren e këtij fisi dhe të vranishiotëve në këto ngjarje. Kështu p.sh. ai ndalet gjatë në historinë e Horës, pararendësia e Vranishtit të sotëm, në tërritorin e së cilës ka pasur 10 kisha si kisha e Shën Rrokut, emërtim që e gjejmë edhe në Tërbaç, shpella e Shiroke(K. Cenodemaj f. 37)
Hora, thotë autori, ka qenë një qendër e vjetër dhe e njohur e asaj krahinë në qëndresën e saj gjatë pushtimeve, në bashkimin me të gjitha forcat e saj me djalin e Skënderbeut gjatë zbarkimit të tij në Himarë. Veçanërisht autori qëndron në Horën e Greqisë dhe Horën Arbreshe të Italisë, duke u munduar të provojë origjinën e tyre nga Hora shqiptare.
Vëmëndjen e lexuesit e tërheq sidomos ngjarja e ndodhur gjatë kryengritjeve të mëdha të viteve 1911 – 1912, në territorin e Shqipërisë Etnike.
Në nëntor të vitit 1912, tregon autori, tre burra të paharruar vranishiotë, u arratisën nga batalioni turk Birinxhi që luftonte në rajonin e Nishit dhe u bashkuan me luftëtarët e Isa Boletinit në Mitrovicë:
Sheme Zoto Ribi që ra dëshmor në janar 1913 dhe nuk njihet as si dëshmor dhe as si patriot,
Shemja u varros me nderime nga kosovarët dhe mbeti në Mitrovicë. Sot ai labi nga Vranishti u bën roje sinoreve të atdheut. Asnjë fjalë për këtë dëshmor të pavarësisë!!!
Meçan Selam Skëndomemaj që në shkurt të vitit 1913 u plagos rëndë. Shokët menduan se kishte vdekur dhe e lanë në vend duke vazhduar luftimet, kundër fuqive turke të Shefqet Turgut Pashës. Kur u kthyen shokët për ta varrosur, nuk e gjetën Meçanin tek vendi që e kishën lënë. Atë e kishte gjetur një kosovar që e mori dhe e kuroi në shtëpinë e tij. Mbas dy muajve ai u ngrit në këmbë dhe patriotët kosovarë e përcuallën me kafshë nga një fshat në tjetrin deri sa mbriti në Vlorë.
I treti ishte Xhelo Murat Shkurti i cili luftoi deri në fund dhe mendohet se Xhelo Shkurti erdhi në Vlorë me forcat e Isa Boletinit në vitin 1912.
Kur u kthye në familjen e tij në fshat, ai u habit kur mori vesh që Meçan Skëndomemaj, shoku dhe bashkëluftëtari tij, ishte gjallë dhe ishte kthyer në shtëpi. Ai vajti e takoi dhe i dha orën me gjithë qostrek të tij, që ia kishte marrë në momentin e plagosjes që e menduan të vdekur.
Ja pra, dëshmorë e luftëtarë të Pavarësisë, të pa njohur e të pa vlerësuar, që na i nxjerr në dritë autori i librit Cenodemaj.
Pas publikimit të këtij fakti plot vlera e patriotizëm është detyra e organeve shtetërore për vlerësimin zyrtar të xhestit patriotik që bënë tre fshtarë të varfër nga Vranishti i Vlorës të pa shkollë, por që ishin ushqyer më ndjenja atdhetare që në gjirin e nënës dhe bënë heroizëm kur nuk kishte Shqipëri, por atyre që në djep nëna u kish thënë se ishin shqiptarë…
Më tutje libri bëhet më interesant dhe lexohet me kuriozitet, pasi autori tregon ngjarje me ndikim të madh në zhvillimin dhe pëparimin e vendlindjes së tij. I pa harruar ka mbetur ne kujtesën e vranishiotëve por edhe në gjithë krahinën emri i Laze Çelo Cinoj. Lazja kishte vënë pasuri dhe një ditë i tha kryeplakut Rrapo Meto:
-Kam menduar të ndërtoj një shkollë në fshat të mësojnë fëmijët e fshatit pasi mua nuk më dha Zoti fëmijë.
-Po e ndërtove i tha patrioti Rrapo Meto, emrin tënd do ta shkruaj në gur që të kujtohesh brez pas brezi.
Lazia e ngriti shkollën duke harxhuar për të gjithë pasurinë e tij, në oborrin e xhamisë në vitin 1913, në një dhomë me 20 nxënës pastaj ajo u shtua me dy dhoma të tjera. Në ballë të shkollës u gdhend emri tij dhe shqiponja me flamur. Më vonë këto dhoma u përdorën si zyra të kooperativës dhe sallë kulture.
Mbetej të mbante fjalën edhe kryeplaku patriot Rrapo Meto dhe ai si burrë krahine e mbajti fjalën: emiri i Laze Çelo Cinoj u shkrua në një shkëmb të madhë në mes të fshatit. Shkëmbi me emrin e Laze Çelo Cinoj dhe emërtimi i shkollës “Laze Çelo Cino” u nderuan dhe u kujtuan deri sa erdhën komunistet në pushtet. Ata e fshinë emërtimin e shkollës dhe emrin e patriotit “Laze Çelo Cino”, ndërsa gurin e thyen, duke zhdukur kështu një nga veprat më të shquara që kishin bërë në histori vranishiotët, në mos vepra më e shquar. Ndërsa patrioti Rrapo Meto ishte vrarë në vitin 1943 nga bandat komunistë të mehmet Shehut.
Emri nderuar i Laze Çelo Cino, u zëvëndësua me emrin e një dëshmori, një padrejtësi që u shkon për shtat vetëm shoqërive primitive e që shoqata e Vranishtit pritet ta koregjojë duke i kthyer emërtimin e merituar shkollës: “Laze Çelo Cino”, sepse s’ka vepër më të madhe që mund të bëjë njeriu në jetën e tij se sa ngritja e një shkolle që realizohet për herë të parë në historinë e Vranishtit në një kohë kur pothuajse nuk kishte Shqipëri, dhe para një popullsise pothuajse 100 % analfabete.
Cenodemaj qëndron gjatë në Luftën Antifashiste duke përshkruar vuajtjet e mjerimet që hoqën vranishiot gjatë kësaj luftë, jo vetëm nga pushtuesit, por edhe nga disa mburracakë e frikacakë siç shprehet autori të celulës së Partisë Komuniste të fshatit.
Masakra e Vranishtit të Vlorës nga gjermanët mbetet një ndër ngjarjet më të përgjakshme dhe më tragjiket e Luftës së Dytë Botërore në vendin tonë. I gjithë fshati u dogj, numri i viktimave të asaj masakre vajti në 58 vetë , prej të cilëve 10 më datën 18 dhjetor 1943, 18 më 9 shkurt dhe 30 të tjerë u pushkatuan në Brataj më 10 Shkurt 1944, krahas 2 qytetarëve vlonjatë dhe dy partizanëve të Brigadës së Pestë. (Bardhosh Mici “Gra burrnesha të Vranishtit”, Vlorë 2017)
Kanan Cenodemaj, si një studjues serioz e gjen burimin e kësaj masakre tek celula komuniste e Vranishtit e cila pabesisht qëlloi pas krahëve e vrau me bukë në gojë një skuadër rikonicioni gjermane, ndërsa ata ishin ulur në qendër të fshatit dhe po hanin bukë…, prandaj gjermanët u hakmorën.
Për këtë masakër pati një heshtje vrastare nga pushteti komunist, se po të analizohej e vlerësohej duhet të viheshin para përgjegjësisë ata që e shkakëtuan, të cilët rehatoheshin duke vazhduar udhën e krimit në gjykatën e lartë dhe në institucionë të tjera të shtetit…
Mbreslënëse është përshkrimi i vuajtjeve të këtij fshati gjatë luftës italo – greke, për këtë le t’ia lëmë fjalën autorit, pasi na bën një përshkrim që s’mund të harrohet, duke treguar kështu edhe talentin e tij letrar:
“Në luftën italo – greke, Italia u tërhoq dhe u dislokua në Vranisht. Vija e frontit kalonte në mes ta fshtait në përroin e fshatit, gjysma e fshatit mbeti nga ana e grekut dhe gjysma tjetër nga ana e italianëve. Për 4 muaj fshati u kthye në shesh luftimesh duke vrarë dhe shkatërruar çdo gjë. Popullsia u shpërngul në dy drejtime në atë të Vlorës dhe atë të Kuçit, duke lënë çdo gjë në dorë të ushtrive të huaja. U vranë 20 njerës të pa fajshëm, u dogjën dhe shkatërruan 80 % e shtëpive, me mijëra kokë bagëti të imta dhe të trasha u hëngrën nga ushtritë ndrëluftuese, drithi dhe çdo ushqim tjetër u grabitën,
Njerëzit vetëm me rrobat e trupit morën rrugët pa ditur se ku do të venin për pesë muaj dhjetor 1943 dhe janar –prill 194. Iknin natë e ditë, në atë dimër të acartë. Ku i zinte nata pa guxuar të ndiznin zjarr se diktoheshin e qëlloheshin nga pushtuesit. Flinin rrëzë gurëve, shpellave, pemëve si turma kopesh pa çoban. Lypnin një kothere buke, po kujt t’ia lypnin se në ato fshatra ku kalonin pak njerës kishin mbetur se edhe ata kishin ikur, ik të ikim…Mundoheshin të gjenin ndonjë jeshillëk, lakër, po ku kishte lakra në dimër, se të tjerët para tyre i kishiun mbledhur. Ku të gjenin një grusht miell misri t’ua bënin fëmijve qull pa kripë, se nuk kishin.
Të zbathur, të pa veshur, të lagur, shkelnin me këmbët e skuqura e të mavijosura nga të ftohtit e ngrica. Ku të gjenin strehë? Ku të laheshin, e më çfarë të ndërroheshin? Urija, pisllëku, mizerja, mugesa e ushqimit dhe e barnave mori shumë njerës, sidomos pleq e fëmijë që sëmureshin dhe vdisnin rrugëve dhe po atje varroseshin.
Nuset shtatzana lindën fëmijët nëpër shpella e shumë vdiqën pas lindjes bashkë me foshnjën.
Fshtaraët u kthyen në vatrat e tyre në pranverë, por gjetën shtëpitë të shkatërruara dhe asnjë kothere bukë për të mbajtur shpirtin, asnjë bagëti asnjë farë drithi për të mbjallë. E vetmja aleate e tyre ishte pranvera…” (K. Cenodemaj f. 101 – 102)
Me interes janë edhe toponimet që na jep autori dhe shqipërimet e fjalëve si p.sh. Meri – gr., dita, Hora – kryqendra, etj.
Le të citojmë një nga këto toponime: Lugu i Valles, që në Lepenicë të Vlorës në pronat e Avdulla Memishahut ka një toponim të tillë: Lugvalleza.
“Në Vranisht lagjia Sheshi i Mesit, thotë autori, ka qenë e shtrirë nga bregu Lugut të Valles deri në mes të sheshit aty ku ka një ngritje dhe është varri i babë Shakos… Në bregun me emërtim domethënës Luguvalle që ka një trasformim nga origjinali, si për shumë emërtime të tjera në zonë, që janë bashkuar, janë shkurtuar e për rrjedhojë janë trasformuar, emri i dytë është original- valles, aty ku është hedhur valle, po ku? Në breg, po kjo lugu sikur nuk shkon dhe të futet midis dy të tjerave; atëhere është ndryshuar një gërmë nga o është bërë u , atëhere merr kuptim fjala në logu dhe lidhet me të gjithën e kuptueshme Bregu i Logut të Valles, pra aty janë zhvilluar si themi sot koncerte, festivale me këngë e valle, por që atëhere në vend të këtyre përdorej fjala Logu. Logu i burrave, Logu i kuvendit, fjalë që në Veri është përdorur deri vonë.
Nuk është e tepërt të mendohet që aty diku të ketë qenë edhe ndonjë vend në formë amfitetari ku janë kënduar këngë e hedhur valle në festa të ndryshme, veçanërisht në fitoret mbi armikun”. (K. Cenodemaj f. 25 -26)
Në kapitullin e fundit autori përshkruan të gjitha familjet që përbëjnë fisin Skëndomemaj, që nga muzgu i shekujve të lashtë deri në ditët tona, por edhe vajzat e këtij fisi ku ato janë martuar dhe kanë krijuar famijen e tyre. Në këtë kapitull ndërmjet të tjerëve, na tërhoqi vëmëndjen ish oficeri trim i policisë së Vlorës, Roland Likaj që ra në krye të detyrës më 18 tetor të vitit 2010 duke patrulluar në orët e para të mëngjesit. Gjykata e Krimeve të Rënda dënoi me burgim të përjetshëm vrasësin e tij, Jetnor Nakolecin.
Trëndelina, bashkëshortja e Rolandit ishte bijë e Skëndomemajve të Vranishtit, që mbeti me dy vajza jetime Edra dhe Sonja 5 dhe 3 vjeçe.
Si pë Trëndelinën dhe Rolandin, dëshmorin e atdheut, vazhdon të na tregojë autori për gjithë fisin Skëndomemaj
U ndalëm vetëm në disa episode të këtij libri, por lexuesi do të gjej material të gjerë për historinë, jo vetëm të fisit Skëndomemaj, por edhe të Vranishtit të Vlorës.
Si përfundim
do të thoshim se autori në tregimin e historisë së Skëndomemajve dhe të vendlindjes së tij është realist në gjykimet e tij, duke na sjellë fakte e prova që dëshmojnë kulturën e autorit.
Libri është një shembull i dashurisë për rrënjët, fisin, vendlindjen dhe atdheun, një shembull se pas duhet të lemë gjurmë për brezat që vijnë pas nesh, pasi ne për vetë kushtet historike nuk trashëguam gjurmë të tilla.
Autori ka ditur të harmonizojë historinë e këtij fisi me historinë e fshatit, gjë që i jep vlera monografisë dhe nxit interesin e lexuesit.
E urojmë autorin për vepra të tjera.
