Ismet Azizi, Aqif Blyta: kolosi i Pazarit të Ri, Botoi: Logos-A, Shkup-Prishtinë-Tiranë, 2019
Botimi i një libri paraqet moment të veçantë për autorin dhe mjedisin përkatës, por kur objekt hulumtimi kemi të bëjmë me personalitete, ngjarje e mjedise të veçanta gjeografike, atëherë libri i tillë i tejkalon përmasat personale dhe nxitë kureshtjen të lexuesit.
Në tërë hapësirën etnogjeografike shqiptare nga përfundimi i Luftës së Dytë e Botërore deri në vitin 1990 me dështimin e socializmit si sistem shoqëror dhe komunizmit si ideologji në lidhje me hulumtimet shkencore dhe shoqërore ka pasur pengesa të ndryshme subjektive. Ishte kjo koha e monizmit ku çdo gjë vlerësohej sipas drejtimit ideologjik e jo realitetit e faktografisë shkencore. Por, në rretha të reja shoqërore pas vitit 1990 studiues dhe individë të pasionuar kanë filluar të hulumtojnë dhe të publikojnë botime të profileve të ndryshme shkencore, kulturore e publicistike.
Opinioni i gjerë është i njohur se shqiptarët që mbetën jashtë Shqipërisë politike të vitit 1913 ndonëse ishin në trojet e tyre autoktone, përjetuan politikën asimiluese dhe të spastrimit etnik, që realizohej në praktikë sipas projektit serbomadh të Naçertanijës(1844). Duke marrë parasysh shpërndarjën territoriale, nuk ka dilemë se në pozitë me pavolitshme ishin shqiptarët në mjediset periferike, duke u kërcënuar vazhdimisht nga pushteti serb i kohës.
Në këtë aspekt rast të veçantë paraqesin shqiptarët e regjionit të Sanxhakut, çështje e cila ka kohë që është preokupim personal e profesional i pedagogut e studiuesit I.Azizi, i cili në sajë të angazhimit e hulumtimit disavjeçar ka botuar librin Aqif Blyta; kolosi i Pazarit të Ri, Logos-A, Shkup-Prishtinë-Tiranë, 2019. Kemi të bëjmë me libër monografik për një mjedis të veçantë dhe i panjohur sa duhet nga opinioni i gjerë, që përfshin kryesisht përiudhën nga fillimi i shek.XX e deri me përfundimin e Luftës së Dytë Botërore.
Libri ndahet në disa kapituj duke ofruar fillimisht të dhëna për regjionin e Sanxhakut e vazhduar më pas me personalitetin e Aqif Blytës, në lidhje me jetën e veprimtarinë e tij, shkollimin, veprimtaria në Izmir(Turqi), kthimi në vendlindje dhe përfshirja e tij në politikë, roli i tij në themelimin dhe veprimtaria në Xhemijetit(Bashkimi), aktiviteti i tij parlamentar, angazhimi në pengimin e shpërnguljes së shqiptarëve, si dhe në rrjedhat politike pas shuarjës së Xhemijetit, okupimi i Kosovës dhe i Sanxhakut në Luftën e Dytë Botërore dhe ndarja e tyre në zona okupimi, organizimi i pushtetit për mbrojtjën e Sanxhakut nga sulmet e çetnikëve, pastaj veprimtaria e tij në Lidhjen e Dytë të Prizrenit si dhe më pas sajë në NDSH, dhe së fundit hyrja e komunistëve dhe vendosja e pushtetit të tyre në Pazar të Ri dhe ekzekutimi i tij nga ana e tyre.
Nuk ka dilemë së Aqif Blyta ishte intelektual me vlera të mëdha politike e diplomatike, në shërbim të popullit dhe çështjes kombëtare, duke mbetur simboli i shpëtimit të Pazarit të Ri nga pushtimi i çetnikëve gjatë Luftës së Dytë Botërore. Në këtë aspekt ai ka pasur ndihmën vëllazërore të kosovarëve me në krye Shaban Polluzhën dhe bashkëluftëtarët e tij, duke dëshmuar organizim dhe sakrificë në mbrojtje të kauzës kombëtare.
Ndonëse në rrethana të vështira A.Blyta mbeti politikani ma më ndikim në Pazarin e Ri dhe rrethinën e tij, sidomos në mesin e popullsisë boshnjake, simbol i rezistencës kundër pushtetit serb të kohës për barazi kombëtare e shoqërore. Kemi të bëjmë me kohën kur shqiptarëve pushteti iu mohonte të drejtat kombëtare, duke dëshmuar hipokrizi sepse pjesëtarëve të popujve tjerë jo sllavë(gjermanët,hungarezët,italianët) iu lejoheshin të drejtat kombëtare.
Në sajë të veprimtarisë dhe sakrificave në mbrojtje të popullsisë së Sanxhakut A. Blyta, duhet të zënë vendin e merituar në historinë e boshnjakëve dhe të shqiptarëve, në historinë e Kosovës dhe të Shqipërisë, andaj duhet të jetë pjesë e tekstëve shkollore. Sepse pak kush e dinë së në Pazar të Ri ka funksionuar shkolla shqipe “Naim Frashëri”(1941-1944) si dëshmi e identitetit kombëtar të këtij qyteti. Një lëshim i tillë në të kaluarën, është dashur të eliminohet tash në pluralizëm, sepse çështjet nuk duhet të trajtohën me qasje ideologjike si në kohën e monizmit(1945-1990), por me argumente e faktografi shkencore në kontekstin e kohës.
Në lidhje me çështjet përkatëse autori ofron të dhëna me interes duke u bazuar në literaturë dhe dokumente arkivore të cilat prezantojnë rrethanat shoqërore e politike të kohës, nga del se pjesëtarët e popullit boshnjak e shqiptarë janë përballuar për të mbijetuar. Dhe nuk ka si të ishte ndryshe sepse ka ekzistuar aleancë në mes çetnikeve dhe njësiteve partizane kur në pyetje ishte popullata vendore boshnjake e shqiptare e cila ishte pengesë në realizimin e strategjisë së spastrimit etnik në këtë regjion. Edhe ndarja e Sanxhakut në dy pjesë ne mes Malit të Zi dhe Serbisë, me të përfunduar Lufta e Dytë Botërore jashtë vullnetit të popullsisë vendore, dëshmon politikën shtetërore hegjemoniste kundër këtij regjioni me pozitë gjeostrategjike.
Duke lexuar këtë libër del qartë se Aqif Blyta mbetet një model i rrallë i përpjekjeve dhe i luftës së parreshtur të popullit të Sanxhakut në betejat e shumta për të frenuar aspiratat e Serbisë e Mali të Zi në zbatimin e programeve të ndryshme për spastrim etnik dhe dalje në det përmes regjionit të Sanxhakut. Dhe një gjendje e tillë kulmoi sidomos në kohën kur Sanxhaku lindor, me rastin e ardhjës së gjermanëve(1941) mbeti pjesë e Serbisë.
Por, Aqif Blyta, duke qenë tash lider i vërtetë mori përsipër që t’iu prijë proceseve duke marrë situatën në duar të veta duke mbrojtur popullatën, e cila rrezikohej nga forcat çetnike, të cilat në programin e tyre kishin spastrimin e Sanxhakut nga elemnti joserb, si synim i tyre politik e strategjik.
Këtë libër e vlerësoj si homazh për A.Blytën dhe të gjithë të martirizuarit në Pazarin e Ri, të cilët luftuan për liri e barazi kombëtare, si të gjithë popujt e qytetëruar. Por, në rrethana të reja me rastin e instalimit të ideologjisë komuniste, të gjithë ata që nuk ishin sipas përceptimit të tyre ishin armiq potencial dhe si të tillë të rrezikshëm për pushtetin e ri.
Andaj, duke jetuar në një mjedis, ku dominonin paragjykimet ndaj pjesëtarëve të popujve të tjerë, në aspektin kombëtar, gjuhësor e fetar, ndëshkimi ka qenë i pa evitueshëm. Në këtë aspekt boshnjakët shqiptarët në Pazarin e Ri e përjetuan me së shumti se të tjerët, sepse pushtetarët e rinj ideologjik, kishin mision që të eliminojnë kundërshtarët e tyre fetar e kombëtar.
Botimin e këtij libri e vlerësojmë si mundësi praktike të njohjës së rrethanave politike e shoqërore të kohës, në Sanxhak, në përfundim të Luftës së Dytë Botërore. Kemi të bëjmë me rolin dhe kontributin Aqif Blytës, aktivitetin e tij shoqëror dhe patriotik në kuadër të Xhemijetit, me mision në avancimin e çështjës shqiptare, të mbrotjës së Sanxhakut dhe të trojeve të tjera shqiptare në përgjithësi.
Libri “Aqif Blyta, kolosi i Pazarit të Ri” është i mirëseardhur jo vetëm për studiuesit, por edhe për të gjithë të interesuarit për ngjarjet e personalitetet historike, të këtij regjioni dhe më gjerë. Duke e lexuar këtë libër lexuesit i ofrohet një mundësi e cila më herët i ka munguar që të njoftohet më në detaje për të kaluarën historike të regjionit të Sanxhakut(sidomos të pjesës jug-lindore) dhe të luftës për mbijetesë të popullsisë boshnjake dhe shqiptare.
Nga ana tjetër dokumentohet politika asimiluese e pushtetit serb nga viti 1912 e deri në përfundim të Luftës së Dytë Botërore. Dhe një qasje e tillë nuk përfundoj por vazhdoi edhe me pas ku në forma të modifikuara është edhe në ditët tona, sepse Serbia mbetet faktori destabilizues numër një në Europën Juglindore. Edhe kontestimi i A.Blytës nga politika ditore dhe pushteti serb është pjesë e paragjykimeve kundër shqiptarëve e boshnjakëve dhe urrejtjës patologjike kundër joserbëve në këtë mjedis.
Nga përmbajtja dhe trajtimi i lëndës iu mbetet lexuesve të analizojnë dhe të konkludojnë se sa vështirë ka qenë të përballohen rrethanat shoqërore e politike të kohës në regjionin e Sanxhakut, pa anashkaluar Kosovën dhe Maqedoninë, ku ka dominuar popullsia shqiptare. Ishte pikërisht kjo popullsi në aspektin fetar dhe kombëtar, që dallohej nga ajo ortodokse duke qenë sindrom për pushtetin serb dhe qellimet e tyre hegjemoniste.
Kur bëhët fjalë për shqiptarët në aspektin historik dhe ate gjeopolitik në Siujdhesën Ilirike, librin në fjalë nuk duhet trajtuar si të izoluar por si pjesë integrale të çështjes shqiptare në përgjithësi, e cila duhet të jetë preokupim i studiuesve shqiptar tash dhe në të ardhmën.
Nuk ka dilemë se autori iu ka ofruar lexuesve një botim me vlerë, për këtë personalitet historik duke pasuruar fondin e botimëve nga gjeografia historike e hapësirës etnogjeografike shqiptare.
Dr. Nail Draga
(Lexuar me rastin e përurimit të librit në Shkodër, më 19.6.2021)
