Mbajtja e fjalës së Nobelit
Nga Herta Müller
KE FACOLETË? Ishte pyetja që ime (ë) më ma bënte çdo mëngjes, duke qëndruar në këmbë te porta e shtëpisë sonë, para se të dilja në rrugë. Unë nuk kisha facoletë. Dhe pasi nuk kisha, do të kthehesha ta merrja një. Kurrë nuk merrja facoletë pasi gjithnje e prisja pyetjen e saj. Facoleta ishte dëshmi se ime më mëngjeseve kujdesej për mua. Pjesën tjetër të ditës kujdesesha vetë për veten.
Pyetja KE FACOLETË ishte shfaqje e tërthortë e dashurisë. Diçka më e drejtpërdrejtë do të kishte qenë sikletosëse të cilën fshatarët nuk e praktikojnë. Dashuria e kishte maskuar veten si pyetje. Ishte mënyra e vetme si kjo mund të thuhej, mënyrë e thatë, në zërim autoritar, apo në manovrim të shkathët pune. Ashpërsia e zërit bile vinte në pah butësinë.
Çdo mëngjes te porta njëherë shkoja pa facoletë dhe herën tjetër me të. Vetëm pastaj dilja në rrugë, thuajse pasja e facoletës do të thoshte se me mua poashtu kisha të pranishme mamanë. Njëzet vite më vonë kohë të gjatë isha e vetme në qytet duke punuar si përkthyese në një uzine mekanike. Zgjohesha në ora pesë të mëngjesit, punën e filloja në ora gjashtë e gjysmë. Altoparlanti në oborrin e fabrikës gjëmonte çdo mëngjes me himnin kombëtar, në ndërprerjet e drekës me këndimet në kor të punëtorëve. Por punëtorët thjesht uleshin përmbi hajet e tyre me sytë e zbrazët si pjata kallaji dhe duart e lerosura me graso. Ushqimi i tyre ishte i mbështjellë me gazetë.
Para se të hanin copat e pastërmasë së derrit së pari gërvishtnin me thikë bojën e shkronjave të mbetura të gazetës, pra, bojen e makinave të shtypit. Dy vite kaluan në regjimin e caktuar njëjtë, secila ditë e ngjashme me tjetrën. Në vitin e tretë rutinës i erdhi fundi. Tri herë për një javë herët në mëngjes një vizitor u shfaq në zyrën time: burrë zgjatarosh, eshtragjere, me sy të kaltër xixëllues – kolos prej Securitate-s. Herën e parë duke qëndruar në këmbë shfryu në mua, dhe shkoi.
Herën e dytë hoqi xhakaventën, e vari në kunjin e dollapit me kyç dhe u ul. Atë mëngjes kisha sjell ca tulipanë nga shtëpia dhe i rregulloja në vazo. Burri soditi në mua dhe më lëvdoi për shkathtësitë e veçanta njerëzore. Zëri i tij ishte dredharak. U ndjeva e shqetësuar. Kundërshtova lavdërimin e tij dhe e garantova se kuptoja e isha me përvojë në tulipanët, por jo me njerëzit.
Atëherë ai tha me ligësi se më njihte mua më mirë nga ç’i njihja unë tulipanët. Pas këtyre fjalëve e vuri xhakaventën mbi llërën e tij dhe u largua.
Herën e tretë ai u ul, kurse unë qëndrova në këmbë, pasi kishte vënë çantën për dokumente në karrigien time. Nuk guxova ta lëviz atë te dyshemeja. Shfryu në mua se isha krejt e trashë nga mendja, më quajti hileqare në punë dhe zuskë, të degjeneruar si bushtër e humbur.
Shtyu tulipanët buzë skajit të tavolinës, pastaj vendosi fletën e pashkruar dhe stilolapsin në mesin e tavolinës. Bërtiti në mua: shkruaj. Pa u ulur fare, shkrova çka ai diktonte – emrin tim, datën e lindjes dhe adresën. Pastaj se s’do t’i tregoja askujt, s’ka rëndësi sa i afërt është ndonjë mik apo familjar, se unë… dhe pastaj erdhi fjala e tmerrshme: colaborez… do të bashkëpunoj.
Në këtë pikë unë ndala të shkruarit. Lëshova stilolapsin, vajta te dritarja dhe pashë në rrugën e pluhurosur, të pashtruar e plot gropa, dhe në shtëpitë kurrizdala përskaj. Dhe kulmi i gjithë ironisë ishte se kjo rrugë e shkatërruar ishte quajtur Strada Gloriei – Rruga e Lavdisë. Në Rrugën e Lavdisë në pemën e zhveshur të manit ishte ulur një mace. Ishte macja e fabrikës me veshin e shqyer. Dhe përmbi macjen dielli i hershëm i mëngjesit.
Ndriçonte sikur daulle e verdhë. Thashë: N-am caracterul – Nuk kam karakter/forcë morale për këtë. Fola për rrugën jashtë. Fjala KARAKTER njeriun e Securitate-s e bëri histerik, pra, me sjellje të pakontrolluara. E grisi letrën dhe copat i hodhi në dysheme. Pastaj me sa duket përfytyroi si kishte për t’i rrëfyer shefit të tij se kishte provuar të më anëtarësonte sepse u kërrus, kapi copëzat dhe i hodhi në çantën e tij të dokumenteve. Pas kësaj psherëtiu thellë dhe, i mundur, përplasi vazon me tulipanë për mur.
Ndërsa ajo u shkatërrua lëshoi një zë me kërcëllimë, thuajse ajri kishte dhëmbë. Me çantën e dokumenteve nën sqetull, tha qetë: Do të pendohesh, do të të hedhim në lumë (që lumi të të marrë). Thashë si për vete: Nëse e nënshkruaj atë, më s’do jem në gjendje të jetoj me veten dhe këtë do duhej ta bëja me kokën time. Kështu është më mirë nëse ju e bëni këtë, (më hidhni në lumë). Në atë kohë dera e zyrës ishte e hapur dhe ai kishte shkuar. Jashtë në Strada Gloriei macja e fabrikës kishte kërcyer nga druri në kulmin e ndërtesës. Një degë ishte duke kërcyer sikur trampolinë.
Ditën tjetër filloi tërheqja e litarit. Ata donin të më shihnin jashtë fabrikës. Çdo mëngjes në ora 6:30 kisha për të raportuar te drejtori. Kryetari i Sindikatës zyrtare dhe sekretari i partisë ishin poashtu në këtë zyrë. Sikur një kohë pyeste ime më: KE FACOLETE drejtori tash më pyeste çdo mëngjes: Ke gjetur punë? Çdo mëngjes i dhashë të njëjtën përgjigje: As jam duke shikuar kund për të. E pëlqej punën këtu në fabrikë. Dua të rri këtu deri në pension.
Një mëngjesi erdha të punoj dhe jashtë zyrës sime në dyshemenë e korridorit gjeta shtrirë fjalorët e mi të trashë. Hapa derën; një inxhinier rrinte ulur pranë tavolinës sime. Tha: Njerëzit para se të hynë supozohet se duhet të trokasin. Ky është vendi im, ti këtu nuk ke më punë. Nuk mund të shkoja në shtëpi, ndonjë mungesë e paarsyeshme do t’u kishte dhënë pretekst të më lëshonin nga puna. Më gjatë nuk kisha zyrë, tash vërtet kisha për t’u siguruar se vija të punoj, nën asnjë rrethanë nuk bënte të dështoja të jem aty.
Shoqja ime, se cilës i rrëfeja gjithçka ndërsa ecnim për shtëpi poshtë rrugës Strada Gloriei, në fillim, më liroi njërën qoshe të tavolinës së saj. Por një mëngjes ajo qëndroi jashtë zyrës së saj dhe më tha: Nuk mund të të lë më brenda.
Secili është duke thënë se je informatore. Hilet kishin kaluar poshtë, thashethema ishte vënë në qarkullim në mes shokëve të punës. Kjo ishte më e keqja. Ti mund ta mbrosh veten kundër një sulmi, por nuk mund të bësh asgjë kundër shpifjes. Çdo ditë përgatisja veten për gjithçka, përfshirë dhe vdekjen. Por unë nuk mund t’ia dilja mbanë me këtë pabesi. Asnjë shpjegim s’bënte që kjo të durohej.
Shpifja të mbushë me ndyrësi, të zihet fryma se nuk mund ta mbrosh veten. Në mendjen e shokëve të mi të punës isha saktë ajo çka kisha refuzuar për t’u bërë. Nëse do t’i kisha spiunuar ata do të më kishin besuar pa ngurrimin më të vogël. Në thelb ata ishin duke më ndëshkuar pasi i kisha kursyer. Prej tash unë vërtet duhej të sigurohesha se vija për të punuar, po zyrë më nuk kisha, dhe prejse shoqja nuk më la më gjatë në zyrën e saj, ngela në hapësirën e shkallëve, e pazonja të vendosja çfarë të bëj. Ngjita e zbrita shkallët disa herë dhe papritmas u bëra fëmija e nënës së vet, pasi KISHA FACOLETË. E vendosa atë në njërën nga shkallëzat mes katit të parë dhe të dytë, e shtriva me kujdes dhe u ula në te.
Fjalorët e mi të trashë i mbështeta në gjurin tim dhe përktheva përshkrimet e makinave hidraulike. Isha e zgjuara e shkallëve dhe zyra ime ishte facoleta. Në kohën kur hanim drekë në shkallë m’u bashkua shoqja ime. Hangrëm bukë së bashku siç kishim bërë në zyrën e saj, e para kësaj në zyrën time. Prej altoparlantit në oborr fabrike refreni i punëtorëve këndonte rreth lumturisë së njerëzve, si gjithnjë. Shoqja ime mbaroi drekën e saj dhe qau (për fatin tim). Unë nuk qava. Kisha për të qëndruar e fortë, e paepur. Kohë të gjatë. Për disa javë që nuk mbaronin kurrë, derisa u lëshova nga puna.
Në kohën kur isha mençurakja, historia e përralla e shkallëve, shikova fjalën SHKALLËZ në fjalor: shkallëza e parë është SHKALLËZ E NISJES, shkallëza e fundit SHKALLËZ e DALJES. (Shkallëza e hyrjes shpesh quhet edhe SHKALLËZ E SHKURTUAR apo KRAH/ BËRRYL HUNDEDEMI – nga drejtimi që merr mbi ngritjen e pare). Nivelet horizontale janë pjesët ku ecet me këmbë dhe këto janë lidhur me FAQET e SHKALLËZËS – me pjesët e ngritura vertikale. Hapësirat e zbrazëta në mes shkallëve janë quajtur edhe SYTË E SHKALLËS. Unë tashmë dija një numër fjalësh të bukura që kishin të bëjnë me pjesët e makinave lubrifikuese hidraulike: LIDHJE BISHTDALLËNDYSHJE, SUPORT I LAKUAR SI QAFË MJELLME.
Tash isha njëlloj e habitur me emrat poetikë të pjesëve të shkallëve, me bukurinë e gjuhës teknike. KRAH/BËRRYL dhe SY, FAQE) – kështu shkalla paska trup. E punuar me dru apo gur, çimento apo hekur: pse njerëzit këmbëngulin në imponimin e paraqitjes së sendeve shumë të rënda/kaba, pse emërtojnë lëndën e vdekur sipas mishit të tyre, duke e personifikuar këtë si pjesë trupi? Është kjo ndjeshmëria e fshehur e domosdoshme ta bëjë punën e vrazhdë të durueshme për teknikët? Mos çdo punë në çdo fushë ndjek principin e njëjtë si pyetja e nënës sime rreth facoletës?
Kur isha e vogël kishim në shtëpi një sirtar facoletash, që gjithmonë ishte i ndarë në dy radhë, me tre stiva secila radhë. Në anën e majtë facoletat e burrave për tim atë dhe tim gjysh. Në anën e djathtë facoletat e grave për time më dhe gjyshe. Në mes facoletat e fëmijëve për mua.
Sirtari ishte portret familjar në program facoletash. Facoletat e burrave ishin më të mëdhat, me skaje të errëta bordurash ngjyrë kafe, gri, të kuqe apo të bardhë. Facoletat e grave ishin më të vogla, dhe e kaltra e çelur, e kuqja, apo e blerta ishin ngjyrat e skajeve të tyre. Facoletat e fëmijëve ishin më të voglat: katrorë të bardhë pa bordurë pikturuar me lule apo kafshë. Tri llojet e facoletave ishin ndarë në ato për përdorim të përditshëm, radha e përparme, dhe ato të rezervuara për të Dielën, radha e prapme. Të dielave facoleta kishte për t’u përshtatur me ngjyrën e rrobave që vishje, edhe nëse kjo nuk ishte që shihet.
Asnjë send në shtëpi, përfshirë dhe veten tonë, për ne nuk kishte qenë aq me rëndësi sa facoletat. Përdorimet e tyre ishin universale: te teshtimat, rrjedhja e gjakut nga hundët; për lëndime dore, bërryli apo gjuri, për qarje, apo për kafshim në te për ta ndrydhur qarjen. Facoleta e ftohtë e lagur e vënë në ballë për dhimbje koke. E lidhur në katër qoshe, kjo ishte kësulë kundër djegëjes së diellit apo shiut. Nëse kishe për të mbajtur në mend diçka, bëje lidhjen nyjë ta ndihmoje kujtesën tënde. Për bartjen e çantave të rënda e mbështillje rreth dorës.
Kur treni nisej prej stacionit e valëvisje të thoje lamtumirë. Dhe pasi fjala për lotin (TRÄNE) në dialektin tonë të Banatit (TRÄN) tingëllonte sikur fjala Rumune për trenin (TREN), gërvima e vagonave në binarë për mua gjithnjë tingëllonte sikur qarje/lot. Në fshat nëse ndokush vdiste në shtëpi menjëherë rreth mjekrës i lidhnin facoletën që goja të rrinte e mbyllur kur niste shtangia e kufomës. Në qytet kur shembej një njeri skaj rrugës, ndonjë kalimtar gjithnjë mirrte facoletë dhe mbulonte fytyrën e tij – kështu facoleta bëhej vendi i parë i paqjes i njeriut të vdekur.
Në ditët e nxehta verore vonë në mbrëmje ne fëmijëve prindërit do të na dërgonin tek varrezat të ujisnim lulet. Rrinim së bashku në grupe prej dy apo tre vetash, duke e ujitur shpejt njërin varr e pastaj tjetrin. Më vonë do të mblidheshim pranë e pranë në shkallët e kishëzës dhe vrojtonim tufëzat e mjegullës së bardhë të ngriheshin nga varreza. Ato do ngriheshin cazë lart dhe pastaj zhdukeshin në errësirë. Për ne ato ishin shpirta të të vdekurve, silueta kafshësh, syze, shishe të vogla e filxhanë, dorëza dhe çorapë. Dhe herë pas here facoletë e bardhë me skaje të zeza si nata.
Më vonë, kur isha duke e takuar Oskar Pastiorin që të mund të shkruaja rreth deportimit të tij në kampin Sovjetik të punës, ai më tha se një nënë e moshuar ruse i kishte dhënë atij facoletë bërë prej batiste të bardhë. Mbase ju të dy do të jeni me fat, i thoshte gruaja Ruse, dhe ti do kthehesh shpejt në shtëpi, e kështu bën dhe im bir. Djali i saj ishte i moshës së njëjtë si Oskar Pastiori dhe aq larg nga shtëpia sa ishte larg ai, por në drejtim të kundërt, tha ajo, në batalionin ndëshkimor. Oskar Pastiori kishte trokitur në derën e saj, lypës gjysëm i uritur duke kërkuar të tregtonte një barrë qymyrguri për pakëz bukë. Ajo e lejoi atë brenda dhe i dha supë të ngrohtë. Dhe kur pa hundën e tij të pikonte në sahan i dha batiste-n e bardhë që askush s’e kishte përdorur përpara.
Me bordurën e saj a-jour dhe zbukurimet në formë trëndafilash qepur saktë me fill mëndafshi me ngjyra, facoleta ishte diçka e bukur që e përvetësoi, por edhe lëndoi lypsarin. Ishte kombinim: shpëtim bërë nga batiste dhe kordele matëse me material mëndafshi i rënies se tij nga shëndeti. Për gruan Oskar Pastiori ishte poashtu kombinim: lypësar jo i rëndomtë në shtëpinë e saj dhe fëmijë i humbur në botë. Ai ishte i gëzuar dhe i prekur thellë me gjestin e gruas që për te ishte poashtu me dy personalitete: grua e panjohur Ruse dhe nënë e brengosur me pyetjen: KE FACOLETË?
Herta Müller gjatë ceremonisë së marrjes së Çmimit Nobel
Qëkur e dëgjova këtë rrëfim kisha bërë pyetjen: vallë, është KE FACOLETË e vlefshme në mbi gjysmën e botës, gjithkund ku ka shkëlqim dëbore, midis ngrirjes dhe shkrirjes së saj? Mos kjo kalon mes malesh e stepash duke kapërcyer çdo kufi, të arrijë në perandorinë gjigante mbuluar me kampe ndëshkimore e kampe pune?
Pyetja KE FACOLETË, vallë, është e pamundur të hiqet qafe, edhe me drapër e çekan edhe me të gjitha kampet e riedukimit të Stalinit?
Ndonëse e kam folur gjuhën Rumune me dekada, vetëm duke llafosur me Oskar Pastiorin e kuptova se fjala Rumune për facoletë është batistă. Shembull tjetër se sa sensuale është gjuha Rumune, duke çuar fjalët e saj me urdhër të thjeshtë drejt në zemër të gjërave. Materiali nuk bën rrugë të tërthortë as kalim anash, por e përshkruan veten si facoletë – të gatshme, si batistă.
Oskar Pastiori e mbajti atë facoletë në bohçën e plaçkave si relikt të një nëne me dy personalitete e djalë të dyfishtë. Dhe pas pesë vitesh jetesë në kampe ai e solli atë në shtëpi. Pasi facoleta e tij e bardhë batistă ishte shpresë dhe frikë. Në lejoi njeriu t’i dalin dore njëherë shpresa e frika, vdes.
Pas bisedës sonë rreth facoletës së bardhë harxhova gjysmë nate duke i ngjitur asaj kolazh fjalësh në kartë të bardhë për Oskar Pastiorin:
Pikat po vallëzojnë këtu tha Bea
Brenda në gotën bishtgjatë të qumështit
Larje rrobash të bardha në vaskën e hirtë – jeshile
Gati të gjitha materialet
Korrespondojne me paranë e dërguar
Shih këtu
Unë jam kalërues treni dhe
Qershi në kuti sapuni
Kurrë nuk flas me njerëz të huaj
Apo përmes centralit telefonik.
Kur vajta ta shoh atë më vonë gjatë javës t’ia
jipja kollazhin, ai më tha:
Ti ke për të ngjitur edhe
PËR OSKARIN përmbi.
I thashë: Çkado që të jap ajo është jotja. Ai tha: Ti ke për ta ngjitur edhe atë, Pasi pa të karta s’dihet për kë është. E mora prapa në shtëpi dhe ngjita sipër: PËR OSKARIN. Pastaj javën tjetër kur ia çuam atij, thuajse së pari kisha lënë portën pa facoletë dhe tash për herë të dytë isha kthyer me facoletë.
Rrëfimi i dytë poashtu mbaron me facoletë.
Gjyshërit e mi kishin një djalë me emrin Matz/Mac. Në vitet e 1930-ta ai ishte dërguar të studionte biznes në Temishuar, që të mund të kontrollonte tregtinë familjare të drithërave dhe dyqanin e gjërave ushqimore. Mësuesit e shkollës ishin nga Rajhu Gjerman, Nazistë të vërtetë. Mac-i mund të ketë qenë i stërvitur cazë si tregtar, por në radhë të parë ai ishte mësuar të jetë Nazist – me shpëlarje truri sipas planit. Pasi kreu atë shkollë, Mac-i ishte Nazist i flaktë, person i ndryshuar. Ai i këlthiti parullat anti-semitike, dhe ishte aq i papërmbajtur, si një i pamend. Gjyshi im e qortoi disa herë: ai i cili tërë pasurinë e tij e kishte arritur nga miqtë hebrenj të tregtisë.
Dhe kur asgjë nuk ndihmoi, Mac-in e shuplakosi disa herë pse nuk merrte veshë. Por aftësia e mendjes së njeriut të ri kishte qenë fshirë. Ai lozi ideologji fshati, duke ngacmuar shokët të cilët ishin duke e shmangur frontin. Mac-i kishte punë tavoline në armatën Rumune. Prapëseprapë ndiente shtysë të lëvizte nga teoria në praktikë, kështu doli vullnetar për SS dhe kërkoi të dërgohej në front. Ca muaj më vonë erdhi në shtëpi të
martohej. Më i mençur duke pasë parë krimet në front, mësoi formulën asokohe magjike t’i
ikte luftës për disa ditë. Formula magjike ishte quajtur leje për martesë.
Gjyshja ime mbante dy fotografi të djalit të saj Mac. Vënë prapa në sirtar: njëra foto martese dhe tjetra foto vdekjeje. Fotografia e martesës tregonte nusen e veshur në të bardha, më e gjatë se ai për një shuplakë dore, e hollë dhe serioze – Madonë e ngjyer. Në kokën e saj ishte vënë kurora e luleve, bërë prej dylli që bënte dritë si të qe zbardhur nga flokë dëbore. Pranë saj ishte Mac-i në Nazi uniformë, ushtar në vend të burrit, rojë nuseje në vend të dhëndrrit. Sapo u kthye në front, erdhi fotoja e vdekjes.
Kjo foto tregonte ushtarin e gjorë të bërë copëcopë nga mina. Fotoja e vdekjes është e madhe sa shuplaka e dorës në mesin e fushës së zezë ku pirgu i vogël gri i mbetjeve njerëzore shihej duke u prehur në rrobën e bardhë. Kundruall fushës së zezë rroba e bardhë dukej e vogël si facoletë fëmije, katror i bardhë me kompozimin e çuditshëm pikturuar në mes.
Për gjyshen time kjo foto ishte poashtu kombinim: në rrobën e bardhë ishte Nazisti i vdekur, e në kujtesën e saj djali i gjallë. Gjyshja ime i mbajti këto dy foto brenda librit të saj të lutjeve sa qe gjallë. Lutej çdo ditë, dhe lutjet e saj me siguri kishin poashtu kuptime të dyfishta.
Duke e pranuar ndryshimin e beftë prej djali të dashur në Nazist fanatik, ato fjalë të saj mbase lusnin Zotin të bënte veprimin ekuilibrues të pëlqimit të djalit dhe të mëshirimit të Nazistit.
Gjyshi im ishte ushtar në Luftën e Parë Botërore. Dinte për çka ishte duke folur kur fliste, shpesh dhe i acaruar, lidhur me djalin e tij Mac: Kur flamujt nisin të valëviten, mendimi praktik rrëshqet drejt në rënie borie. Kjo vërejtje poashtu adresohej te diktatura vijuese, të cilën unë e përjetova. Çdo ditë mund të shihnit mendimin praktik të spekulantëve, të vegjël e të mëdhenj, duke rrëshqitur drejt në rënie borie. Unë vendosa të mos fryej në atë bori.
Si fëmijë, megjithatë, kisha për të mësuar të loz në harmonikë – kundër vullnetit tim. Pasi në shtëpi kishim harmonikën e kuqe e cila i përkiste ushtarit të vdekur Mac. Rripat e saj ishin shumë të gjatë për mua. T’i mbaja të mos rrëshqisnin nga supet e mia, mësuesi i harmonikës rripat i lidhte me facoletë bashkë pas shpinës time. A mund të themi saktë se mos objektet e vogla – qofshin bori, harmonika apo facoleta – edhepse ndryshojnë ndërmjet vete kanë diçka të përbashkët? Se ato i binden rrethit vicioz (me cen/të mbrapësht), apo si e thërrasim ne gjermanët rrethit të djallit. Mund ta besojmë këtë, por jo ta themi. Ende, atë çfarë njeriu nuk mund ta thotë, mund ta shkruajë. Pasi të shkruarit është veprim i heshtur/pa zë, punë prej kokës te dora. Goja është kapërcyer. Unë pjesën më të madhe gjatë diktaturës fola, pasi kisha vendosur të mos i fryej borisë.
Zakonisht kjo e folur imja çonte te pasojat shumë të dhembshme. Por të shkruarit filloi në heshtje, aty në shkallët e fabrikës, ku e lënë mënjanë, kisha për të ardhur te fjalët me më shumë shprehimësi. Çka ishte duke ndodhur më nuk mund të shprehej me fjalë/të folur. Shumë-shumë mund të thuheshin pjesë të përcjella nga jashtë, por jo plotënia e vetë ndodhive. Se ato mund vetëm t’i pëshpërisja në kokën time, pa zë, në një rreth vicioz gjatë shkrimit të fjalëve.
Reagoja me frikë vdekjeje e dëshirë të fortë për jetë. Me uri për fjalët. Asgjë pos ardhjes vërdallë të fjalëve nuk mund ta rrokte gjendjen time. Kjo e shkruante germë – për – germë çka goja nuk mund ta shprehte. Turresha pas ndodhive, jipesha e tëra në fjalët dhe vërtitjen e tyre djallëzore, derisa dilte në shesh diçka që kurrë s’e kisha ditur më parë.
Paralel me realitetin vihej në veprim pantomima e fjalëve (pantomimë=gjuha e gjesteve/gjuha memece). Pa respektuar ndonjë dimenzion real, kjo zvogëlonte gjërat kryesore dhe rriste gjërat e dorës së dytë. Ndërsa gjuha memece mësynte xhindosur përpara, rrethi vicioz i fjalëve vendoste një lloj logjike magjepse në atë çka ishte jetuar. Pantomima është e pamëshirshme dhe kryeneçe, tamam aq droguese sa edhe lodhëse. Tema e diktaturës është domosdo e pranishme, pasi natyrëshmëria nuk kthehet përsëri kur njëherë është shkatërruar gati krejtësisht.
Tema është aty në mënyrë të nënkuptueshme, por fjalët janë ato që nxjerrin temën kudo që duan. Asgjë më nuk është e saktë dhe gjithçka është e vërtetë.
Kur isha e zgjuara e shkallëve, isha aq e vetmuar sa kisha qenë si fëmijë duke i dërguar lopët në luginën pranë lumit. Haja gjethe e lule që të isha sikur ato, pasi ato dinin si ta jetonin jetën e unë jo. Atyre luleve u flisja në emër: gjembaçi qumështor mirrej me mend të ishte bima me gjemba e qumësht në kërcell. Por bima nuk donte t’ia dinte për emrin gjembaçi qumështor.
Kështu unë provoja të sajoja emra që s’kishin as qumësht as gjemba: brinjëmprehtë, qafëgjilpërë. Këta emra të shpikur zbulonin çarje e hendek në mes bimës dhe meje, dhe çarja bëhej greminë: ishte turp që flisja zëshëm me vetveten dhe jo me bimën. Por turpi ishte i mirë për mua. Unë kujdesesha për lopët dhe kumbimi i fjalëve kujdesej për mua.
Ndjeva:
Çdo fjalë në fytyrën tënde
Di diçka të rrethit vicioz
Por atë nuk e thotë
Kumbimi i fjalëve e di se ka për të mashtruar, sepse objektet mashtrojnë me materialet e tyre dhe emocionet çorientojnë me nojmat/veprimet për efekt e tyre.
Kumbimi i fjalëve, bashkë me të vërtetën që tingëllon jeton në pikëtakimin e përbashkët, u mashtrimi i materialeve dhe ai i gjesteve vijnë së bashku. Në shkrim, nuk mund të bëhet fjalë për besim, por më tepër për një mashtrim të ndershëm.
Në fabrikë, atëherë kur isha mençurakja, historia e përralla e shkallëve dhe facoleta ishte bërë zyra ime, unë poashtu përmirësoja fjalën e bukur treppenzins/shkallë interesi apo ascending interest rate (përqindja e interesit në rritje) ku shkalla e rritjes se interesit rritet sikur ngjitja në shkallë. (Në Gjermanisht kjo është quajtur stair interest/shkallë dobie). Këto shkallë rritjeje janë harxhim për dikë dhe burim të ardhurash për tjetrin. Në shkrim duhen edhe njëra edhe tjetra, sa më thellë gërmoj në tekst.
Sa më tepër që shkrimi më rrëmben mua, aq më shumë e tregon të jetuarën, e cila nuk ka ekzistuar në përvojë. Vetëm fjalët e bëjnë këtë zbulim, pasi ato më herët s’e kanë ditur këtë. Dhe aty ku ato befas kapin përvojen e jetuar, aty e pasqyrojnë atë më së miri. Në fund bëhen aq bindëse sa përvoja e jetuar duhet të kapet për to të mbrohet të mos shembet.
Më duket se materialet nuk e njohin materien e tyre, gjestet nuk i njohin ndjesitë e tyre, dhe fjalët nuk e njohin gojën që i flet. Por për të qenë të sigurt për ekzistencën tonë, ne ua kemi nevojën objekteve, gjesteve dhe fjalëve. Në fund të fundit, sa më tepër që e marrim fjalën, aq më të lirë bëhemi. Nëse goja jonë është e ndaluar, atëherë vetveten orvatemi ta shpallim nëpërmjet gjesteve, dhe objekteve. Ato janë vështirë të shpjegohen dhe marrin kohë para se ta vënë jashtë dyshimin. Mund të na ndihmojnë ta riorganizojmë degradimin/përuljen në dinjitet.
Herët një mëngjesi, pakëz para se të emigroja prej Rumanisë, një polic fshati erdhi për nënën time. Ajo ishte pothuajse në portë, kur u ndesh me te. KE FACOLETË. Ajo nuk kishte. Edhepse polici ishte i paduruar, ajo u kthye ta mirrte facoletën. Në stacion polici u bë i xhindosur fare. Rumuni i nënës sime ishte shumë i kufizuar ta kuptojë britmën e tij.
Kështu ai la zyrën dhe nga jashtë i vuri shulin derës. Ime më u ul aty e mbyllur tërë ditën e lume. Orët e para u ul buzë tavolinës së tij dhe qajti. Pastaj ajo eci poshtë – e – lart dhe filloi përdorimin e facoletës së lagur me lotët e saj të fshijë pluhurin e mobilieve. Dhe pas kësaj nga qoshja mori kovën e ujit dhe nga gremçi në mur peshqirin dhe pastroi dyshemenë. Unë isha e tronditur thellë kur ma rrëfeu këtë. Si mund ta pastroje zyrën për të? e pyeta. Ajo, pa turbullim, tha. Isha kujdesur për të bërë ca punë ta kaloja kohën. Dhe zyra ishte aq e papastër. Gjë e mirë që kisha facoletë të madhe burrash me vete.
Vetëm atëherë e kuptova se nëpërmjet përuljes shtesë, por te vullnetshme, ajo kishte krijuar dinjitet për veten e saj në atë ndalim-arrestim.
Provova të gjej për këtë një kollazh:
Mendova për trëndafilin e guximshëm të zemrës sime
Për shpirtin e padobishëm sikur sitë
Por roja pyeti
Kush e siguron epërsinë
I thashë: ai që shpëton lëkurën
Këlthiti: lëkura nuk është
Asgjë vetëm copë e batiste-s së dëmtuar Shkujdesur.
Sa do të doja të nxjerr një fjali për të gjithë ata që diktatura u hoqi dinjitetin çdo ditë, përfshirë deri edhe ditët e tanishme – fjali që, ndoshta, do të mbante fjalën facoletë. Apo dhe pyetjen. KE FACOLETË? Mund të jetë që pyetja për facoletën nuk ka qenë kurrë lidhur me te, por më parë për vetminë therëse të qenies njerëzore?
Nga anglishtja: Zymber Elshani
Marrë nga Nacional
