Nexhat Halimi
E shikoja kopshtin nga dritarja e Shtëpisë së vogël të Lidhjes së Prizrenit. Përqendrohesha te shtatoret e Abdylit dhe Ymerit. Kapja pakëz me kureshtje herë në të majtë e herë tjetër në të djathtë rrjedhën e rrugës gjarpërore nga rrëshqiste përkrah Lumëbardhit. Ndihesha ndërmjet zjarrit shpërthyes të brendshëm dhe hovit të gjakut të derdhur për lirimin nga prangat e atyre që e kishin robëruar lirinë. Sytë do të përshkonin Trungun e vjetër të Marashit, rreth e rreth konakët, tek vendoseshin luftëtarët e përbetuar të vdisnin për tokën arbërore e lart ndriste në mjegull të kohës kalaja e vdekjes, me historinë e vet të rrëfyer e të pa rrëfyer. Ndërmjet më hynte lufta e tmerrshme tre vjeçare me trimat Mic Sokoli, Sefë Kosharja e Sylejman Vokshi, për mbrojtjen e tokës së lashtë të gjakut…
Zbrita shkallët e drunjta të Shtëpisë e dola buzë Lumëbardhit, me shikim në rrjedhat e ujit të ecja i ngarkuar me historinë për te Shatërvani. Tufa fëmijësh, të veshur bukur, të ardhur nga viset e brendshme të Kosovës nuk ngopeshin duke shikuar gjërat e mbetura të kujtoheshin…
Ecja. E kërkoja Shtëpinë e Violinistit të parë, Xheladin Kastratit, për vite e vite anëtar i Shoqërisë kulturore-artistike ‘Agimi’. Isha marrë vesh të bisedonim për kohën dhe dashurinë e tij të harruar të kaq gjatë kohë te ‘Agimi’. Violinën e merrte për vegël muzikore, me katër tela, së cilës i bihet me hark, duke e mbështetur në sup nën mjekër. Qe violina e parë. Kjo shpjegonte vlerën që e shfaqte, ndërsa ai që e luan violinën e parë çmohej gjatë tërë pjesës kryesore në një orkestër. E kalova Urën e Gurit dhe mësyva nga Shatërvani, me katër sylynjarë, të pija ndonjë pikë uji për ta shuar etjen…
Prisja i shqetësuar dhe rrahja shuplakën në shuplakë. Mendja më ikte te flijimet e atyre nga të gjitha viset shqiptare për liri, te ata që me trupin e vet i dolën përballë topit, ta ngrënin në ajër veten dhe topin , te ata që për vite qëndruan të prangosur në Kalanë e vdekjes, te ata që do të ndiqen, do të vriten, veç do të lanë mënyrë sesi luftohet për atdhe.
Shpërthenin tinguj të violinës dhe me mallëngjimin e tyre të bënin tërësisht për vete. Ndoshta pse e prisja pikërisht një gjë të tillë…E prisja violinën e parë dhe manifestin e pjesës së parë, deklaratën e qeverisë që i bën popullit me rastin e një ngjarjeje me rëndësi të jashtëzakonshme… në një orkestër. Prisja dhe nuk ndalej shpërthimi i violinës ndër gurët, ndër valët e Lumëbardhit, ndër flluskat e gjakut që nuk do ta lëvizin këtë bindje nga toka e qielli i vet…
1 (Mbretëreshë e drunjtë, e gjallë)
Lilakët në nuanca të kaltra, kanë nxjerrë gishtërinjtë e lulëzuar përmbi muret e trasha të gurit, e aroma derdhet nëpër rrugica në kalldrëme – e atje, lart, nën strehë të një shtëpie, në foletë e zogjve bie cicërimë e lehtë.
Lumëbardhi rrjedh, ik e gjelbër në të kaltër.
A ka gjë më të gjallë sesa pranvera në Prizren?
E vjetra me të renë janë kompozuar bukur, rrinë afër, pranë mjera tjetrës, për ta bërë tablonë e një mjeshtri të papërsëritshëm… e atje, poshtë, nëpër kalldrëme rinia shkollore ngarend me libra nën sqetull e në duar. Ikin për në orë mësimi, në orë të jetës. Mëngjes e mbrëmje këtu derdhet dritë e re, me ngjyra të ylberta.
E tashmë ne, për çfarë të flasim. A ka mbetur gjë pa u thënë?
çdo gjë e thotë vetë natyra, qoftë dhe në heshtje.
Ai më shikon e buzëqeshet. Ai, violina e parë në Shoqërinë amatore kulturore – artistike ‘Agimi’.
-Çdo gjë është thënë e asgjë nuk është thënë, – thotë ai.
-Çfarë u tha për violinën, – shkëpusim fjalë e bëjmë përpjekje të lidhemi me pikën tek shikonte ai lart mbi Kalanë, diku humbur qiellit.- Çdo gjë është thënë e asgjë nuk është thënë…
-Për mbretëreshën e drunjtë e gjithmonë të gjallë,- prapë ai e shikon qiellin pa fund.
-Ti po rrëfen përrallë?
– Vërtetë, kështu nis përralla, fjalë më fjalë…
-… Në një qytezë, jo larg, në një mal me drurë të ndryshëm, jetonte një mjeshtër, i cili punonte violina. Me një rast, ndërsa ai pushonte pranë një lumi, takoi një djalosh, i cili po qante me lot, në dënesje.
-Pse qanë? – e pyeti mjeshtri.
Djaloshi ngrehu lart violinën e tij të thyer dy copësh.
Mjeshtri e mori në dorë dhe e shikoi me vëmendje, e shikoi, prapë e shikoi…
-Më vjen keq, kjo violinë nuk rregullohet, – ia zgjati violinën djaloshit.
Djaloshi bëri sikur nuk e dëgjoi.
-Merre, – i tha mjeshtri.
Djaloshi zgjati duart, por jo në drejtimin e mjeshtrit. Ai ia lëshoi prapë violinën në duar. Djaloshi u ngrit në këmbë, që të ikte, por vajin nuk e ndalte. Mjeshtri e kuptoi se ai ishte i verbër dhe e ndoqi pas deri tek te shtëpia, ku ai jetonte me të ëmën.
Mjeshtri u kthye në shtëpinë e tij dhe mori sëpatë e doli në mal. Ngjiti lart gati në majë të malit. Shikonte herë një pishë e herë tjetër një borigë.
-Nga kjo pishë do të dal një violinë e bardhë, nga boriga një violinë e errët, – tha pak sa me zë.
-Violinat nuk bëhen të mira nga druri i pishës, – jehoi një zë nga zemra e malit.
Mjeshtri shikoi rreth e rrotull, veç nuk vuri re njeri.
-Kush më flet, – tha mjeshtri.
-Jam unë, druri më i vjetër i këtij mali.
-Cili je ti?
– Ktheje kokën pas dhe shiko një dru i dendur me dy ngjyra, të kaftën e ka sipër ndërsa brendia e tij është e zezë.
– Unë vërej disa drurë të kafët, – tha mjeshtri.
– Shikon një dru që shkëlqen më së shumti, ai jam unë.
Mjeshtri i bëri disa hapa dhe u ndal para një druri të lartë.
O dru i mirë, më thuaj cili nga gjithë këta drurë të këtij mali do të më jepte një dru të mirë. T’i bëj një violinë një djaloshi, i cili është një muzikant rrugësh. Është i verbër. Jeton vetëm me të ëmën.
Druri në çast heshti, as zë më nuk nxori nga goja.
-Violinën e tij ia kanë thyer djemtë rrugës të qytezës.
-Unë jam ai, i cili do të të jap degën më të trashë me diametër rreth shtatëdhjetë centimetra, do të jetë e mjaftueshme, që të bësh një violinë. Trungu im është i dendur për t’u mbushur ujë. Ka strukturë të mirë që mund të nxirresh dhe dërrasë shumë të hollë dhe ka një shkëlqim pasqyre, pasi të lustrohet. Për këtë e bënë atë të vlefshëm, ky dru dekorativ. Violina nëse punohet mirë do të jetoi me gjatë sesa ti e djaloshi.
Mjeshtri e shikoi drurin dhe nuk tha gjë.
Druri u shkund dhe nga ajo shkundje ra në tokë një degë e trashë dhe e thatë.
-Besoj se kjo të mjafton, – foli druri.
-Nga kjo degë do të bëj një violinë të mirë dhe do të më tepronte dru. Do të bëj figura shahu për vete, që të kujtoj sa të jem gjallë mirësinë që me bëre.
-Ik tash, bëje atë violinë dhe gëzoje atë fëmijë.
Mjeshtri mori degën e trashë të abanozit dhe e falënderoi disa herë drurin më të vjetër të këtij mali. Iku në punëtorin e vet dhe filloj punën, duke bërë një violinë të mirë. I dha rëndësi të madhe përgatitjes së lustrës, pasi ai proces i lustrimit, pastaj dhe ai i llakimit, i cili është një proces shumë i rëndësishëm në realizimin e një violine të mirë dhe jetë gjatë. Violina ndërkohë mori tërësinë e vet, ndërsa mjeshtri ia vendosi telat dhe nuk harroi të bëj një hark të mirë. I mori në dorë dhe u nis drejt shtëpisë së djaloshit. Deshi të trokiste në derë. Diçka e ndaloi. Mori rrugë dhe zbriti te lumi, ku ai pushonte. Aty ishte djaloshi, i cili bënte përpjekje të akordonte tinguj nga violina e tij e thyer.
Mjeshtri iu afrua. U ul afër tij. Djaloshi pas pak ndali melodinë nga violina e tij e thyer.
-Je ti, -tha djaloshi.
-Kush jam unë, – tha mjeshtri.
-Ti pushon këtu gjithherë, – tha djaloshi.
Mjeshtri i lëshoi në duar violinën dhe harkun. Djaloshi u ngreh në këmbë. Filloi të prekte në çdo cep violinën, me një ndjeshmëri të thellë.
-E paske bërë në dymbëdhjetë pjesë.
Mjeshtri e shikoi habitshëm.
-Ky është kallëpi i violinës pjesa e parë, – tha djaloshi dhe rrëshqiti gishtat në pjesën e dytë, – këto janë fjongot e sipërme, të mesit e këto të poshtmet. Ja, dhe pjesa e tretë Kondrafjongo e sipërme, e mesit dhe e poshtme. Sa bukur e ke nxjerrë pjesën e katërt, takon e bishtit, takot e cepave dhe takon e fundit. Pjesa e pestë, është fundi i violinës, tashmë vjen kapaku i saj -plani harmonik, pjesa e gjashtë. Vetullat e mbajtëses së telave janë pjesa e shtatë.
Ai vazhdon të prek pandërprerë me gishta violinën
Ja , shiko… këto janë fjongot e poshtme dekorative, radhiten fjongot e sipërme dekorative, më pastaj fjongot e mesit dekorative dhe finalizohet pjesa e tetë e violinës. Pjesa e nëntë janë zinxhiri dhe shpirti. Ky është bishti, çelësat, tastiera, vetulla e tastierës, për të arritur te pjesa e dhjetë. E njëmbëdhjeta është ura. Dhe pjesa e fundit është butoni i mbajtëses së telave… Mbajtësja e telave – kordiera,e në fund vjen gusha.
-Mrekulli, – i rrodhën dy pikë lot djaloshit.
Shikonte i befasuar. Nuk iu besonte as syve sa veshëve për atë që shikonte dhe dëgjonte.
-Paske bërë një violinë të mirë. – tha prapë djaloshi. – Saktësia e llogaritjeve matematike e baras-pjesëtimit dhe e formave gjeometrike – simetrike për një violinë që lëshon tinguj të mrekullueshëm. Më pastaj, vëllimi i çdo lloji të drurit të përdorur për çdo violinë luan rol të madh.
-Kam përdorur vaj të mirë, tutkalli. Pigmentet dhe ngjyrën i ka natyral të drurit, – ndërhyri mjeshtri.
-Më thuaj, nëse po e njoh, është ky dru i abanozi apo po më gënjejnë të prekurat e gishtërinjve të mi.
-Është pikërisht prej drurit të abanozit, – tha mjeshtri.
– Abanozi ka një histori të gjatë përdorimi. Copa të gdhendura janë gjetur në varret e Egjiptit të Lashtë, nga fundi i shekullit të 16-të. Dollapët e shkëlqyeshëm për tregtinë luksoze u bënë me drurin zezak të abanozit. Fortësia e dendur e drurit iu dha hyrjeve të rafinuara, duke inkuadruar panele pikturash të hollësishme me gdhendje në një reliev shumë të ulët, zakonisht me tema alegorike, ose me skena të marra nga historia klasike e krishterë. Brenda një kohe të shkurtër, dollapë të tillë po bëheshin edhe në Paris, ku prodhuesit e tyre u bënë të njohur si Abanozistët, i cili mbetet termi francez për një kabinet të mirë prej druri.
Përdorimet moderne janë kryesisht të kufizuara në sende të vogla, të tilla si kryqëzime, dhe pjesë të instrumenteve muzikore, duke përfshirë pianon e zezë, organet muzikore dhe çelësat e harpikordit, për violinë, violë, mandolinë, kitarë, kontrabas dhe tinguj violonçele, copa bishti, kordonë akordimi dhe bretkosa hark. Shumë kitare janë bërë nga abanozi.
Djaloshi fliste ende për abanozin.
Mjeshtri tashmë ishte nisur drejt malit, tek druri i më i vjetër i atij mali, ndërsa tingujt e violinës dëgjoheshin gjithnjë e më qartë.
-Kjo është dega ime, – tha druri më i vjetër i malit.
-Kjo është puna ime, – ndërhyri mjeshtri.
-Këta tinguj do të na bëjnë të pavdekshëm, mua si dru dhe ty si mjeshtër të violinës, – tha druri më i vjetër i malit…
-Ti njëmend rrëfenje përrallë, violinist i parë i “Agimit”, Xheladin Kastarit?
-Çdo gjë është thënë e asgjë nuk është thënë… – thotë ai.
2 (Çdo gjë është thënë e asgjë nuk është thënë)
– A është njëjtë siç mund të shpjegohet përpjekja për ta shpjeguar atë që nuk shpjegohet?
– Njëjtë është, siç bën orvatje të kotë ta shpjegosh rrjedhën e ujit, nën zjarrin e akullit, apo ta zgjosh në penjëza fije-fije enigmën e cicërimës së zogut, ikjen e dallëndyshes nga foleja mbi dritare në vjeshtë, për kthimin e lejlekut mbi oxhakun e shtëpisë në pranverë dhe përjetimin në lumin e fshatit, për tingujt mallëngjyes të ëndrrës dhe entuziazmin e brendshëm, ndërsa era sillet rreth rrapit e guri çahet, – thotë Xheladini me violinë në ecje për te ‘Agimi’. Kalon me violinë në dorë mes atyre që kanë zemër për fshehtësitë, të cilat i përjetojnë fije-fije nga e dëgjojnë muzikën?
- A ka të atillë që s’e duan këngën, muzikën?
– Kush është ai që nuk e do muzikën? E tërë natyra është muzikë. E violina është pjesa e shpirtit të mallëngjyer. Dëgjoje veç rrjedhën e ujit për t’u bindur në këtë… Ta duash muzikën duhet të kesh zemër. A ka njeri pa zemër? Natyrisht, nuk ka. Ja, pse nuk ka askush që nuk e muzikën?
– E violina? Ajo është mbretëresha në ujërat e kthjelltë, në fijet e mëndafshta të tingujve, të shpërndarë në hapësirë. E drunjtë, veç gjithmonë e gjallë, – zgjedh fjalë ta përshkruajë violinën, e cila e ngacmoi Xheladinin njëzet vjet më të ri sesa është tash.
Mendoi një çik kohë e shikoi lart qiellin.
– Të vendosë të derdhë djersë në një mjedis amator, është meritë e arsimtarëve të mi, të cilët nga fillimi zunë të më besonin shumë. Ata te Agimi i binin zërit të dytë. Mua ma besuan zërin e parë. Kjo ishte një sprovë e madhe.
Ai bërë disa hapa në rreth, të ecte prapë deri te Ura e Gurit, me sy të ngulitur në Ujin e Lumëbardhit.
-Dua të jem fare zemër hapur. Në Shoqërinë Agimi në fillim vija sa për të ardhur. Pa ndonjë dashuri të posaçme, pa ndonjë entuziazëm të veçantë. Kjo ndërroi me kohë. Dita më ditë në gjithë këtë rrjedhë hynte zjarri i ri, dashuria e re. Shpreh bindjen e pandryshuar për mësimin e violinës. Më tepër kam mësuar të luaj me instrumentin tim të dashur në gjirin e Agimit, sesa nga mësimdhënësit e mi apo në orët e ushtrimit në shtëpi, apo dhe në shkollë, tashmë arsimtar, ndërsa e ligjëroj violinën për nxënësit. Kjo do të thotë më e madhe është puna, ushtrimet e vazhdueshme, sesa talenti. Jo vetëm në muzikë, por në secilën lëndë.
Dorën në zemër, nuk ka njeri, i cili nuk ka talent për diçka, apo për shumëçka, por ai duhet ngritur, ndërtuar e kultivuar. Violinën e gjithë bota e çmon për mbretëreshë. Ashtu është, ishte e mbetet. Unë me të e ndaj jetën, i ndaj mëngjeset e mbrëmjet, gëzimet e hidhërimet në çdo moment, derisa e kam në dorë harroj çdo gjë tjetër. Është pjesë që jeton me mua, pjesë pa të cilën do ta kisha vështirë, se për gjithë jetën do të isha më i varfër për një cicërimë bilbili, do të isha më i zbrazët për një rrjedhë lumi, do të isha më i mërzitur për një gjymtyrë, do të isha fillikat vetëm në mesin e njerëzve, që vijnë e shkojnë me hallet dhe ndjenjat e veta…
Violina është zëri im i brendshëm, duhma e shpirtit, fryma ime, ajo është kuptimi i jetës… Violina e parë e Agimit, Xheladin Kastratit, ik nga sheshi i Shatërvanit e me të zgjohet dhe më fuqishëm rrjedha e ujit, ai ecën me zemrën e vet në dorë, me kuptimin e jetës në sy, më zgjimin e serishëm të dashurisë së pavdekshme, të cilët derdhen nën tufa tingujsh të një violine dhe marrin gjithnjë kuptim të zog në fluturim.
3 (Djaloshi me violinë në Shatërvan)
Apo, ja, këtu – në sheshin e Shatërvanit, me katër sylynjarë, në rrjedhë të furishme, me pamje në kalanë lart, një djalosh me kapelë të kaltër luan në violinë. Njerëzit vijnë e ikin. Ndonjëri ia hedh ndonjë monedhë para këmbësh… Ai i mbyll sytë, e lidh një rrjedhë me folklorin e pasur shqiptar e unë qëndroj në Urën e Gurit dhe e shikoj lumëbardhin nga rrjedh… e mendja më ik te folklori, siç e sheh violina e parë e “Agimit”.
– Nuk ka njeri që nuk e adhuron folklorin, këngën e vet. Folklori është ura që i lidh kohët, pjesët e damarëve që jetuan, të atyre damarëve që rrahin te ne. Ai gjak gjithnjë është te unë, më mban gjallë. As njeri nuk është në mesin tonë që do t’i shmanget folklorit. Sikur të kishte të tillë, me siguri s’do të kishte vend në Shoqërinë “Agimi”. Është dobësi e secilit që e nënçmon këngën e gjakut të vet. Në të janë pranishme të gjitha momentet teknike e shpirtërore të një udhëtimi, të një studimi. Çdo njeri që merret me art, qoftë amator apo profesionist, kurrë nuk guxon ta hetojë të largët vetveten, folklorin, nga i cili dhe ka lindur arti i shkolluar. Patjetër duhet të jetojmë me vetveten, sepse jashtë lëkurës sonë a jemi të vetvetes?
Violina dëgjohet dhe fjalët e Xheladinit, ikin bashkë me ujin dhe prapë shfaqet valë e re.
-Violina, ah violina, – thotë ai. – Ajo mbretëreshë e drunjtë e gjithmonë e gjallë. Atë instrument, me fshehtësi të thella. Askush nuk mund ta studioi deri në fund. Kurrë. Ajo për çdo ditë është tjetër, siç është gruaja, por me një dallim. Violina është gjithmonë e re.
