Anton Nikë Berisha
Poezitë kushtuar Zotit – Hyjit dhe Mbretërisë hyjnore bëjnë një pjesë të rëndësishme të qenësisë dhe të zhvillimit të poezisë sonë shqipe në rrjedhë të qindvjetshave. Përkundër kësaj të dhëne atyre nuk iu kushtua kujdesi i duhur, qoftë në rrafshin e botimit, qoftë në rrafshin e studimit. Botimi i vëllimit Burim drite e dashurie – Antologji e poezisë së përshpirtshme shqipe 1618-1998 (Shpresa 1999), ku qenë përfshirë 223 tekste të zgjedhur nga veprat e 70 poetëve, e plotësoi sado pak këtë zbrazëti. Zgjedhja gjakoi të përmbushte, pos tjerash, dy qëllime kryesore:
- a) Njohjen me një numër të mirë tekstesh të poezive të përshpirtshme shqipe, të shkruara dhe të botuara në periudhën kohore prej 380 vjetësh, që cilësohen, qoftë për shtjellime të ngritura tekstore, shprehëse e poetike, qoftë për shumësinë kuptimore dhe pasurinë tematike dhe
- b) cytjen e studimit më të gjithanshëm e më të plotë të kësaj pjese të rëndësishme të poezisë sonë në vijën vertikale.
Derisa qëllimi i parë përmbushet me tekstet e botuara, të krijuara në kohë e në rrethana të ndryshme, e dyti mbetet edhe më tej detyrë e studiuesve të letërsisë dhe e kritikëve letrarë.
Vëllimi Antologji e poezisë së përshpirtshme shqipe 1555 – 2019, që po del në dritë nga shtëpia botuese “Faik Konica” e Prishtinës, synon ta pasurojë këtë traditë; në të janë përfshirë 105 poetë, duke filluar nga viti 1555 e deri në vitin 2019.
* * *
Poetët shqiptarë, qoftë të traditës gojore, qoftë të traditës së shkruar, pos dukurive të shumta të jetës së përditshme, të natyrës dhe të botës së brendshme, bënë objekt trajtimi artistik Zotin dhe Mbretërinë hyjnore. Vepruan në këtë mënyrë për arsye se Hyji dhe besimi në hirin e Tij qe dhe mbeti pjesë e pandashme e gjallimit të poetëve tanë dhe e njerëzve tanë në përgjithësi, e veprimit dhe e mendimit të tyre. Këtë e thoshte dhe Atë Anton Harapi në veprën e tij “Vlerë shpirtërore” (Shkodër 1936): “Shpirti i shqiptarit, me gjithë besimet e ndryshme, e ndien fuqishëm se nji i njejti Zot i vërtetë asht, Zoti i muhamedanëve, Zoti i ortodoksëve e Zoti i katolikëve. Në sajë të nji Zoti, Babë i mirë, i drejtë për të gjithë, na jemi vllazën, pse jemi të gjithë bijt e nji Zoti qi na ka falë. Pra Zoti i të gjithë neve, e na të gjithë të Zotit. Në themel të këtij imperativi na jemi nji”.
Ky besim shprehet nga fakti i qenësishëm: afrimi dhe njësimi me Hyjin shenjëzon në qenësi dashurinë, mirësinë, mirëkuptimin dhe pasurinë shpirtërore. Kjo përligjet dhe nga mendimi “Ji i përsosur siç është i përsosur Ati yt”, parim ku mbështetën dhe poetët shqiptarë të këtyre poezive dhe mbi bazën e të cilit ato u përftuan.
Trajtimi artistik i botës dhe i fatit të njeriut përballë mëshirësisë dhe dashurisë së Hyjit, përpjekja për ngritjen e mirëqenies dhe të fisnikërimit sa më të plotë, gjakimi për pasurimin e pareshtur shpirtëror e artistik, nënkupton me një anë shpalimin dhe shqiptimin e ndjesive më të qenësishme dhe më të fshehta të njeriut, dhe më anë tjetër, domosdonë që ai ta kuptojë më mirë vetveten, të përsoset vijimisht, po njëherit të aftësohet për ta kuptuar, për ta ndjerë, për ta nderuar e për ta çmuar edhe tjetrin. Së këndejmi, duke bërë objekt trajtimi artistik Zotin dhe Mbretërinë hyjnore, dritësinë, fuqinë dhe ngushëllimin që jep besimi në Hyjin për përballimin e vështirësive të jetës së përditshme, poetët shqiptarë dëshmuan, pos tjerash, aftësinë, shkathtësinë dhe guximin e tyre të merren me çështje sa thelbësore aq edhe të ndërliqshme të botës e të njeriut.
Në këto krijime të përshpirtshme shqiptohet qenësia e së vërtetës, e drejtësisë dhe e dashurisë; ndriçohet rëndësia e mbajtjes gjallë të parimit se kush i shërben mirësisë dhe të vërtetës, në qenësi i shërben dhe e don Perëndinë. Pra, ai që e dashuron Hyjin, në të vërtetë, e dashuron dhe e çmon së pari veten, njeriun e vet, atdheun dhe kombin që i përket e pastaj edhe të tjerët, njeriun kudo dhe kushdo qoftë ai. Pikërisht besimi në Hyjin dhe dashuria për Të dhe nevoja që kjo dashuri të zbatohet e të mbretërojë midis njerëzve, shpreh një nga qenësitë kryesore të mesazheve të këtyre poezive.
Në to del ajo që e thekson me shumë të drejtë Branko Merxhani: “Dhe para se të mësojmë të mendohemi, duhet të mësojmë të dashurohemi. Duhet të mësojmë të besojmë” ose siç thoshte Nëna Tereze: “Të besosh domethënë të jetosh […] Besimi është e vetmja gjë që qenësisht është e jona [1] […] Feja është një dhuratë e Zotit. Pa të nuk mund të kishte jetë. Vepra jonë, për të dhënë fryt, që të mos i përkasë kujt tjetër pos Zotit, për të qenë e bukur, duhet të jetë e ndërtuar mbi fenë [2]”.
Nevoja e besimit në Zotin, në të vërtetë nënkupton kërkesën e ndërgjegjësimit të individit për veprimet që bën ai në jetën e përditshme, pikërisht atë që vë në dukje Nietsche (Niçe): “Çdo njeri, çdo popull, që të jetojë dhe të tregojë (dëshmojë) vetveten, para së gjithash, duhet të rregullojë kaosin, që gjendet brenda unit të tij”.
Në qenësinë e këtyre krijesave e të mesazheve poetike të tyre shprehet në mënyrë të thellë njësimi shpirtëror dhe mendor me Hyjin, me dashurinë, me mirësinë e me përvujtërinë – dëshmohet se “[…] kurgja nuk na vllaznon ma fort se Zoti” (Anton Harapi). Në to përligjet pandërmjetësisht ajo që ndjejnë dhe mendojnë poetët tanë e që është pjesë e shpirtit, e mendimit dhe e veprimit të tyre konkret jetësor; ata nuk dalin ligjërues dhe mësues, po dëshmitarë të hirit të Zotit dhe të bashkimit me Zotin (Papa Pali IV thoshte: “Kemi më shumë nevojë për dëshmitarë sesa për mësues”.).
Në qoftë se këtë dëshirojmë ta shprehim me gjuhën e artit të fjalës, atëherë themi se këto poezi janë shqiptim dhe dëshmi e besëlidhjes shpirtërore e artistike e poetëve tanë me dritën dhe dashurinë e hirit të Zotit, besëlidhje me frymëzimin hyjnor dhe me të vërtetën hyjnore, që kanë një rëndësi të pazëvendësueshme për jetën e njeriut. Së këndejmi, nëpërmjet vështrimit të së vërtetës e të dashurisë së Hyjit e të shenjtërve të tjerë, pastaj nëpërmjet theksimit të bukurisë së Shën Mërisë ose të Krishtit fëmijë, në të vërtetë shprehet qenësia e jetës, e besimit, gjakohet dhe njëherit përligjet në artin e fjalës e madhërishmja dhe e bukura shpirtërore – metafizike.
Përshpirtshmëria në këto poezi shprehet si qenësi gjallimi, si gjakim për vetëpasurim, si përtëritje, po edhe si mundësi njohjeje thellësore të fshehtësisë (misterit) shpirtëror, të botës dhe të natyrës; ajo, thënë poetikisht, shenjëzon frymëmarrjen shpirtërore të njeriut në shtegtimin e shkurtër të jetës tokësore; perceptohet e shqiptohet si shpërndërrim i jetës së përditshme (si vrazhdësi e ashpërsi) me ëndrrën e saj, me atë që gjakohet e përfytyrohet.
Nevojën e përshpirtshmërisë – të besimit në Hyjin – poetët tanë e vëzhgojnë në rrafshin shpirtëror dhe në rrafshin konkret. Me një anë, krijesat e tyre artistike shprehin nevojën e afrimit dhe të njësimit me hirin e Zotit, me ngritjen dhe pasurimin e botës shpirtërore, e cila ndërlidhet ngushtë me jetën qiellore, me qetësinë dhe përjetësinë e shpirtit: Atjé shpirti s’ká të ngímun, / âsht nji dét gjith núr lulzimesh (Leonardo De Martino) dhe, më anë tjetër, shenjëzojnë qenësinë e shëlbimit dhe të mëshirës së Perëndisë në jetën e mbidheshme të njeriut vdekatar.
Ky përcaktim dhe ky përnjësim vërehet që në katër psalmet – poezitë e hartuara nga Gjon Bdek Buzuku, të botuara më 1555 në veprën “Meshari [3]”. Përmes tyre ai donte ta lavdëronte Hyjin krijues për dashurinë dhe besnikërinë e tij të amshuar ndaj krijesës së vet, siç dëshmohet dhe në Psalmin 117 (116), punctum Psalterii, siç quhet psalmi më i shkurtër nga 150 Psalmet e BV:
Lavdëroni Jhvvh-enë, kombe të gjitha,
kremtoni, njerëz të gjithë!
Pse e fortë është dashuria e tij për ne
dhe besnikëria e Jhvvh-së zgjatë për amshim [4].
Këto tekste të botuara në “Mesharin” e tij (Fjalën Psalm Buzuku e përmend në dy nga katër psalmet e hartuara nga ai) nuk synonin të dëshmonin poetin, po qëndrimet e bariut shpirtëror, të besimtarit të palëkundur në dashurinë e Hyjit të gjithëpushtetshëm. Qëllimi i Buzukut nuk ishte, pra, ta dëshmonte veten, po të theksonte madhërinë e Hyjit që e shpreh në mënyrë të qartë – përmes këndimit të Psalmeve [5] që i hartoi (siç vepron më vonë edhe Budi) [6].
Buzuku i rrëfen (i rrëfehet) Hyjit se i bëri dy veprime: i përftoi, i krijoi këngët kushtuar Atij dhe ia këndoi – në formën e psalmit, të lavdit, të lutjes – si shenjë të besnikërisë dhe të dashurisë që ndiente për Të dhe të përdëllimit për veten (Gjon Buzukun) dhe për njerëzit e gjuhës e të gjakut të tij.
O Zot i gjallëvet e i vdekunet,
Shelbuosi i gjithëve,
qi ti z’do mortnë e t’përkatënuomit,
ma aj të konvertonetë e të gjellinjë, ņdijemë,
u tӯ të lus, e m ī afërë muo Dom Gjonit.
E muo shkatëro të shkruomitë e gjithë katet mive.
E tӯ tue t u pëlqyem, përzë oratëtë e mī
qi u m tӯ përdā, për muo
e për gjithë njerëzit të mī ņ gjakut sim,
e për miq të mī e pr anëmiqt të mī,
për të gjallë porsi për të vdekurnitë. ( “Meshari”, XIX)
Qenësia e mesazheve poetike të krijesave të përshpirtshme të poetëve tanë niset kryesisht nga gjallimi konkret, nga vetja (individi), për të marrë pastaj përmasa kombëtare dhe gjithënjerëzore. Pra, afrimi dhe njësimi me Zotin, me dritën dhe ngrohtësinë e tij, me të vërtetën dhe me shëlbimin hyjnor, fillon nga vetvetja dhe nga mjedisi përkatës shoqëror e kulturor ku jetohet e veprohet. Kjo gjë mundëson para së gjithash krijimin në të njëjtën kohë të ndërgjegjes individuale dhe të ndërgjegjes kolektive, si bosht i vetëqenies shoqërore dhe shpirtërore.
Pikërisht në gjallimin e përditshëm provohet se feja e thellon njeriun në fatin e tij, në rëndësinë e mirësisë e të mirëqenies, e bën të kuptojë mundësinë e kufizuar të veprimit, po dhe të keqen që ai ka brenda vetes dhe luftën e pareshtur që duhet të bëjë për të ngadhënjyer mbi atë të keqe, gjetjen e fuqisë shpirtërore për të kërkuar falje nga Hyji e për t’u penduar për fajin e bërë. Së këndejmi, thuhet me të drejtë: “Jeta (e njeriut – v. ime) është luftë në shërbim të Zotit” (Nikos Kazantzakis).
Pjesa dërmuese e poezive të përfshira në këtë vëllim i kushtohen Hyjit – krijues i çdo gjëje. Gjithçka që ka krijuar Ai janë vepra mjeshtërore dhe të vlefshme. Hyji u dha dhe u jep atyre jetë dhe dritë. Ai ka krijuar edhe njeriun, i cili, falë vetëdijes që ka, është në gjendje ta njohë dhe ta kuptojë më së miri qenësinë dhe madhështinë e veprës së Zotit dhe rëndësinë e besimit në Të.
O Zot i math i vërtetë
dhe bërës i gjithësisë,
që i jep dritë që jep jetë
natyrës dhe njerëzisë.
Ti ke tërë fuqinë
se ti botën e urdhëron,
sa lëvizin dhe sa rinë
ti i këmben dhe ti i ndrron!
(Asdreni, Perëndija)
Hyji është i pranishëm në natyrë dhe në çdo krijesë dhe plotfuqishmëria e tij dëshmohet përherë. Çdo gjë që e vëren njeriu, që e rrethon dhe që e dëgjon, si thotë poeti Naim Frashëri, është vepër e Perëndisë, është vetë Zoti. Ai është edhe në vetë njeriun.
Kjo përligjet sidomos nëpërmjet dashurisë, mëshirës dhe flijimit që tregon secili ndaj Tij, po dhe ndaj njeriut. Së këndejmi, si thekson me të drejtë Nikos Kazantzakis, “Detyra jonë e thellë, njerëzore, nuk është të kthjellojmë dhe të ndriçojmë ritmin e marshimit të Zotit, por sa të mundemi t’ia përshtatim këtij ritmi ritmin e jetës sonë të shkurtër dhe të shpejtë.” Pra, Hyji është brenda secilit dhe secili duhet ta zbulojë Atë në vetvete, t’i besojë, ta nderojë Atë.
Ç’sheh, është Zot’ i vërtetë,
ç’dëgjon, është zër’ i tija,
gjithë ç’ka e s’ka në jetë,
është vetë Perëndija.
* * *
Kërkonja gjetkë ta gjeje
Zotn’ e math e të vërtetë,
ajy qënkej ndaj meje,
e paskësha unë vetë!
(Naim Frashëri, Perëndija)
Vepra e mrekullueshme e Hyjit ka kushtëzuar që gjërat e krijuara, si dëshmi mirënjohje, të flasin për madhështinë e Krijuesit të tyre, për fuqinë dhe për fjalën e tij të hyjnueshme e ngushëlluese, për mëshirën dhe për drejtësinë që Zoti zbaton barabar për të gjitha qeniet; Ai i del në ndihmë, i jep guxim dhe shpresë sidomos njeriut për t’i përballuar vështirësitë në jetë dhe brenda tij: E i ndizet mbrendë uzdaja.
Pra, për Hyjin dhe për Mbretërinë hyjnore flasin e këndojnë edhe vetë krijesat e bëra prej Tij. Ky veprim shpreh qenësinë e Hyjit, që njëherit simbolizon edhe njëjtësimin dhe ndërlidhjen e ngushtë midis tyre, që dëshmohet nëpërmjet shprehjes artistikisht të ngritur.
Per tý flet nata e dita
e dimni acarr e zhegu
e vala e argjantë e bregu,
e voesa kúr çilë drita:
flet per tý flladi i eres,
per tý flet zogu i veres.
(Fishta, Fjala e Zotit)1
ose
Tij dheu e déti e ilëzit
e sa ndën qiell gjëllín
këndojin e të falëjin
si lefterori jín.
(Françesk A. Santori, Prë të lërën e Krishtit)
Ligji i Hyjit dëshmohet si ligj i dashurisë dhe i përdëllimit, të cilin Ai e zbaton për krijesat e veta në jetën konkrete dhe në jetën hyjnore. Kush mbështetet në Të bëhet i vetëdijshëm për rëndësinë e këtij Ligji. Afrimi me Hyjin kushtëzon që Hyji dhe njeriu të njësohen. Në këtë mënyrë Ai bëhet strehë, shkëmb dhe lirimtar i njeriut (shih Psalmin 18, 2-3).
Dashuria ndaj Hyjit shprehet dhe nëpërmjet lutjes si qenësi e besimit (Nëna Tereze thoshte: “Lutja nuk është të kërkosh. Lutja është të vihesh në duart e Hyjit, të vihesh në shërbim të Tij dhe të dëgjosh zërin e Tij në thellësinë e zemrës sate [7]”), pastaj himnit, lavdit, këngës. Kjo ngjet për arsye se madhëria e Hyjit është e pafund dhe e amshuar: “Detyra të lavdërohet dhe të bekohet Hyji nuk është asnjëherë e përfunduar, për arsye se është fjala e fillimit dhe e fundit [8]”.
Poetët tanë i drejtohen Hyjit në mënyrat nga më të ndryshme, jo vetëm për ndihmë, por dhe për t’u njësuar me dashurinë dhe përdëllimin e tij; për t’u afruar me tjetrin dhe për ta ndihmuar në vështirësitë me të cilat përballohet në jetë.
O Atë i Madh
që shndrit shtatë palë qiell
për ta lumturuar këtë tokë
para Teje jam
Gatitu
si dje
si sot
si nesër
përmes shpirtit tim
bekimin tënd kërkoj
atë bekim dëshiroj
(Sabit Rrustemi, Tek ati ynë për bekim)
* * *
Në Shkrimin e Shenjtë thuhet se çdo vepër e Hyjit është dëshmi e dashurisë dhe është e bukur: edhe kur e krijoi dritën, edhe kur i krijoi Qiellin dhe Tokën, edhe kur e krijoi njeriun “Zoti pa se ishte gjë e mirë […] se ishte gjë shumë e mirë”(Zan 1, 12 dhe 31 dhe 1Tim 4, 4). Kjo shprehet në mënyrë sublime dhe në Psalmin 118 (119).
Dashuria jote le të jetë ngushëllimi im,
sipas premtimit që i bëre shërbëtorit tënd.
Hirin hyjnor dhe fjalën e Hyjit fshehtësinë (sekretin), ngushëllimin dhe mbijetesën shpirtërore, poetja e shqipton përmes Murit të lotëve, një shenjë – simbol shumëkuptimor i Hebrenjve, si popull i Zotit, dhe i historisë së tyre, sa krenare aq dhe tragjike. Lutja e saj bëhet një psalm për të e për ata që e lexojnë:
Nën hijen e Murit të Lotëve
Lutja ime,
Ndanë gurëve
Ku thika plagos besimin,
Dhe ajri përkëdhel çastin,
Aty ku guri më pret
Të më tregojë sekretin e Mbijetesës
Që kurrë në kujtesën time
Nuk vjetrohet
Aty pres që lulja ime
Të marrë udhë…
(Mimoza Erebara, Tek Muri i lotëve)
Poetët tanë bënë objekt trajtimi edhe marrëdhënien e pandërmjeme të tyre me hirin, me ngrohtësinë dhe me dritën e Hyjit, ku shprehen ndjesi dhe fshehtësi më të thella shpirtërore vetjake. Nëpërmjet krijesave të tyre poetike, si prodhim dhe ndjesim shpirtëror, ata kërkojnë nga Perëndia mëshirë, mirëkuptim, përkujdesje e ndihmë të vijueshme, jo vetëm zgjidhjen e vështirësive të ndryshme të jetës, po edhe lehtësimin e shqetësimeve dhe vuajtjeve konkrete shpirtërore.
Kështu, fjala vjen, Pjetër Budi i lutet Hyjit krijues që t’ia ndrisë atij mendjen me rreze të dritës së Tij, t’i japë fuqi e aftësi të mund të këndojë (lexo: vjershojë) në gjuhën shqipe një këngë të re, që do të pëlqehet dhe nga Mbretëria qiellore.
Sqip të mundënj me rrëfyem
ndónjë kankë të ré,
qi mbë qiellt t’ish pëlqyem
përpara tý ke jé.
(Pjetër Budi, O, ij madhi Zot fatmiri)
Marrëdhënia e poetëve me Zotin shprehet në mënyra të ndryshme dhe thellësore me art të madh. Hyji shenjëzon qenësinë e gjallimit të përditshëm të secilit, po njëherit dhe pavdeksimin e shpirtit të njeriut. Ai është burim i dritës dhe i dëshirave, ku secili merr fuqinë, mirësinë dhe përvujtërinë
Ndonjëherë ndodh që poeti t’i drejtohet Hyjit për zgjidhjen edhe të ndonjë halli konkret në jetën e tij të përditshme, si dëshmohet në poezinë “Lutje” (“Duke u lutur, thoshte Nëna Tereze, Zoti më ka mbushur zemrën me dashuri dhe kështu kam mundur t’i dua të varfrit me dashurinë e Hyjit [9]”) të Pashko Vasës, ku i riu, “zemra e dashuruar”, kërkon drejtpërdrejt prej Krijuesit ta shpëtojë virgjëreshën e zemrës së tij, që lëngon, e cila shëmbëllen në bukurinë e engjëjve.
Ajo ësht’ shëmbëlltyra
e bukuris’ së engjujve
që jan’ n’oborrin tënd,
pra t’lutem, Zot, shpëtoje!
(Pashko Vasa, Lutje)
ose që t’i japë paqe dhe t’i sigurojë vetë atij një vdekje të butë, si del sheshazi në poezinë “Lutje” të Arshi Pipës: Kërkoj prej Teje / Zot, nji vdekje të butë!
Në shumë poezi shprehet besimi se Zoti dhe shenjtërit do të kujdesën dhe do ta ruajnë Shqipërinë e shqiptarët nga çdo rrezik dhe e papritur. Ky besim mbështetet në të dhënën se në rrjedhë të qindvjetshave kjo ndihmë nuk mungoi nga Hyji dhe shenjtërit dhe se ajo do të dëshmohet vijimisht.
Vepër e Zotit janë shqiptarët dhe Shqipëria (për të cilën poeti thotë Perëndija t’fali i Amshueshem), gjuha shqipe, flamuri shqiptar dhe çdo gjë tjetër që u përket atyre, prandaj poetët tanë i bënë këto objekt trajtimi artistik, duke i ndërlidhur e njësuar në mënyrë mjeshtërore me hirin, me dashurinë dhe me dritën hyjnore.
Kujdesi dhe flijimi për atdheun, për gjuhën, për kulturën, për mendësinë shqiptare duhet të jenë të përhershme; ato duhet të ruhen e të mbrohen si gjëra të shenjta; kujdesi dhe dashuria ndaj tyre nënkupton dashurinë dhe kujdesin ndaj vetë Zotit. Së këndejmi, konceptet Fé e Atdhé
Per Atme e Fé na dona
vehten gjithmonë me e shkrí
(Vinçenc Prennushi, Të falem, o Krugjë!)
bëhen pjesë e rëndësishme e mesazhit poetik dhe njësohen me qenësinë e besimit në Hyjin.
Ndërlidhja thellësore e Atdheut dhe e fesë provohet, jo vetëm kur merret në shqyrtim shqipja, si gjuhë e Perëndisë dhe si gjuhë hyjnore, po edhe kur vështrohet flamuri si simbol kombëtar, i cili për shqiptarët ka një rëndësi të veçantë. Pëlhura kuq e zi me shqiponjën dykrenore në mes, e endur, si thotë poeti Fishta, nga engjëjt e vetë parajsës, është krijesë e vetë Hyjit të plotfuqishëm; Ai përligji kërkesën e shqiptarëve ta krijojë atë për ta – si shenjë të mëvetësisë së tyre – që ata ta përdorin, nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, për t’u liruar nga pushtuesi aziatik. Pra, ky flamur është i bekuar nga vetë Hyji si simbol i bashkimit dhe i ngadhënjimit të shqiptarëve kundër pushtuesve si dhe i gjallimit të pavarur, të lirë e të denjë të tyre.
I Amshueshmi, atëhera, prej visarit t’qiellvet
xjerrë nji pëlhurë të njyme “kuq e zi”,
qi Engjujt vetë n’Parriz endun e kishin:
e mbasi e puthi i Lumi e vên në báll,
nji Kerubini t’lehtë i urdhnon tu’ i thânun,
“Na, e kët Flamur Skanderbegut çoja
atje poshtë n’Krue, e thuej prej ane s’ême,
se dersá t’rrije tok fisi i Shqyptarit
nen hije t’ktij emblemi t’êm t’bekuem,
zot m’vedi e i lirë gjithmonë ai ka me kênun”.2
Poeti e përforcon dhe e thellon këtë qëndrim me të dhënën se mbi flamurin shqiptar Perëndia e shkroi me dorën e vet: Per Shqyptar do t’jét Shqypnija: / Kush u a prekë, ai kjoftë mallkue! 3.
Meqenëse çdo gjë shqiptare është krijesë e Zotit, kërkohet prej Tij e prej shenjtërve të përkujdesen e ta ruajnë atdheun, popullin, gjuhën, – gjithçka që u përket atyre. Vetëm Zoti është ai që u jep shqiptarëve lumturi; shpresë dhe gëzim – një shpirt të ri, që do t’i sigurojë Shqipërisë dhe njerëzve të saj mirëqenie, mbarësi dhe dritësim.
O Zot i math i jetës
atdhenë n’a shpëto,
o drit’ e së vërtetës
e mbro nga cilido.
Prej teje Shqipërija,
pret drit’ e lulëzim,
prej teje vjen lumrija,
jé shpresë, jé gëzim […]
Një shpirt të rí Shqiprisë
o Perëndi i fal,
prej xgjedhës e robrisë
e përsërit e gjall.
(Kristo Floqi, Lavdi e Zotit)
Zoti krijoi edhe Ditën e lirimit të Shqipërisë nga sunduesit e huaj – 28 nëntorin 1912 – ku u shpall pavarësia e shtetit shqiptar. Kjo është Ditë e shenjtëruar, e krijuar nga vetë Hyji, prandaj, thotë poeti, Atij, në shenjë nderimi e përkushtimi, do t’i falemi pa pushuar.
Ardhi dit’ e shentëruar,
Dita e njëzetetetës
me flamur të kuq në duar.
Se kështu pat urdhëruar
goj’e artë-e Zotit-vetës:
do t’i falem pa pushuar.
(Poradeci, Dita e Njëzetetetës)
Njësimi me hirin dhe me mëshirën e Zotit, me atdheun, me vende të shenjta, si është Mali i Tomorit, shndërruar edhe në mit, merr në mesazhin poetik një kuptimësi shumësore shprehëse. Nga teksti i poezisë, “Mali i Shenjtë”, shtjelluar mjeshtërisht, del se poeti e don deri në dhembje atdheun dhe (meqenëse nuk mund të shkojë atje dhe ta shohë atë) e sheh në ëndërr, gjë që nënkupton një lidhje shpirtërore të ngushtë dhe thellësore me të. Dhe këtë ëndërr për atdheun ia sjell pikërisht Hyji krijues.
Poetët tanë e ndërlidhin në mënyrë mjeshtrore besimin në Hyjin dhe në Mbretërinë hyjnore me realitetin e përditshëm, me pësimet –vuajtje dhe me tragjikën që përjetojnë, siç ngjet, fjala vjen, me fatkeqësinë që i goditi shqiptarët në Kosovë në vitin 1999, kur u detyruan ta bratisin dheun e tyre dhe të gjejnë strehim në Shqipëri, në Maqedoni, në Mal të Zi e në vende të tjera të Evropës. Poeti Paplekaj i drejtohet Hyjit t’u vijë në ndihmë bashkëvëllezërve që u detyruan t’i braktisin trojet e tyre shekullore nga dhuna e pushtuesit:
Të lutem me përgjërim Hyjni qiellore
Mos e lër shiun të bjerë me furi
Mbi çadrat e të shpërngulurve
Zhurma e shiut të mos u kujtojë
Shtëpitë e djegura e të braktisura
Fëmijëve të mos u kujtojë
Ninullat e ngrira në buzët e nënave
(Anton Papleka, Lutje Hyjnisë së shiut)
Lutja e poetit, drejtuar Hyjit, pra i ka arsyet konkrete, që ndërlidhen me atë që hebrenjtë kishin përjetuar mbi 2500 vjet më parë. Gjithë kjo lidhet me Psalmin 137 (shih dhe Psalmin 130, që përmbledh në vete gjithë historinë e popullit të Izraelit [10]), i cili është një këngë e përvajshme në dhe të huaj për Sionin e Jerusalemin, ku kërkohen fjalë për këngë [11]:
Buzët e tyre të mavijosura nga të ftohtit
M’u duk sikur përsëritnin fjalët
Që izaelitët e shpërngulur nga Nabukodonosori
Kishin thënë plot 2585 vjet më parë:
“Kosovë, në të harrofsha ndonjëherë
M’u thaftë dora e djathtë!
Në pushofsha së menduari për ty, Kosovë
Në mos qofsh ti gëzimi im më i madh
M’u thaftë gjuhë në gojë!”
(Anton Papleka, Vazhdim i Psalmit 137)
Poetët tanë jo vetëm që e shqiptojnë me ndjesinë e thellë dashurinë që ndiejnë ndaj Hyjit, po dhe gjakimin dhe njësimin me këtë dashuri; me simbolikën e kryqit, përkatësisht me flijimin e Krishtit në kryq për arsye se, sipas poetit Moikom Zeqo, çdo zgjim është ringjalle në kryq ose gjithë kjo ndërlidhet me Nënën e saj, Marinë:
Çdo zgjim është të ringjallesh në kryq.
Ndizet flaka e kandilave
si thonj të artë
për të çjerrë
maskën e zezë të blasfemive!
Onufri është vajtim
i burgosur
në lëkurë.
(Moikom Zeqo, Zgjimi si ringjallje)
ose
Qetësi e bërë fytyrë.
Mister i bërë floknajë.
Vajtim i bërë trup.
Mendim i bërë sy.
Mëkat i bërë gju.
Lutje e bërë dorë –
Maria!
(Preç Zogaj, Ishe mërzitur shumë për mua)
Njësimin me Hyjin dhe me dashurinë poetët e shprehin edhe përmes engjëjve dhe shenjtërve të shumtë, si fjala vjen, Engjëllit të Rojës, Shën Gjon Pagëzorit, Shën Gjergjit, Shën Françeskut t’Azisit, Shën Franit, Shën Kozmait, Shën Damianit, Shën Anës, Shën Naumit. Brenda këtyre shenjtërve ata i drejtohet dhe Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Tereze, e gjakut tonë, e cila u shpall e shenjtë më 4 shtator 2016 në Katedralen e Shën Pjetrit në Romë [12]. Nëna Tereze cilësohet “Nënë e urtisë – dritëyll e mirësisë”, nënë e flijimit për të tjerët (“Qe dashuria të jetë e vërtetë, thoshte Nëna Tereze, para së gjithash, duhet të jetësohet për të afërmin tim […] kjo dashuri më shpie tek dashuria e Zotit [13]”), pa marrë parasysh prejardhjen, racën dhe vendin ku jeton; ajo bën lidhjen me Hyjin dhe me dritën e tij [14]:
Përmendoren e fjalës ruajmë n’gji t’yllëzuar
për Gonxhen tonë vetull shekulli kurorë,
ditëlindjen kremtojmë – kremte e qiellëzuar
Yll mbi yje në qiell – maje bjeshke dëborë!
(Hasan Hasani, Engjujt ruajnë në shpirt fjalën e durimit)
Poetët i drejtohen asaj me lutje e përgjërim që të ndërmjetësojë te Hyji për t’ua lehtësuar brengat dhe vuajtjet e jetës së përditshme.
Të bindur për këtë kujdes, ndihmë e mirësi të Hyjit, poetët i lutën dhe i përkushtohen denjësisht Atij dhe Mbretërisë hyjnore. Kështu, fjala vjen, përkujdes të madh e të përhershëm ka treguar Shën Mëria ndaj shqiptarëve dhe Shqipërisë. Ajo, siç del në mesazhin poetik të disa poetëve, është dëftuar gjithmonë shqiptare. Kjo shprehet fuqishëm në disa krijime të Fishtës, ku përligjet kjo ndihmë e kjo mirësi. Pikërisht për këtë arsye Asaj duhet t’i përkushtohen e ta adhurojnë përherë shqiptarët dhe Shqipëria.
Ajo po nder halle t’ona
tash na njet doren ndimtare,
pse, si heret si ne e vona,
âsht diftue njimend Shqyptare,
vetë perherë ka’ i ka bâ hije
ksajë së hijshmes tokë Shqypnije.
Prá ksajë Virgjen fatamire,
qi â’ e kulluet si rrezja e diellit,
të tânë gaz e të tânë hire,
Nânë e Hy’it e Nânë e kshillit,
ti kushtohet p’rherë Shqypnija
si nder t’mira ashtû nder t’kqija.
(Fishta, Të grishunit…)
Një vend të qenësishëm në poezitë e përshpirtshme zënë dhe Shën Mëria, Krishti, Muhameti, pastaj shenjtër të tjerë si dhe dukuri që heqin peshë në qenësinë e besimit e të përshpirtshmërisë së shqiptarit dhe të botës së tij. Këto krijesa të Hyjit, secili në mënyrën e vet dhe të gjithë së bashku, shenjëzojnë konkretizimin e hirit dhe të mëshirës së Zotit, në shërbim të njeriut e të lehtësimit të jetës e të gjallimit të përditshëm.
Meqenëse Krishti Dashtynia atê e kryqzoi, poeti Fishta e ndërlidhi veprimin e Tij me objektet kryesore të vështrimit artistik të krijimeve të tij, që janë bota shqiptare, vetëdijesimi për ruajtjen e gjithë asaj që i përket kësaj bote dhe pasurimit shpirtëror të shqiptarit. Pra, nëpërmjet trajtimit artistik të figurave të Mbretërisë hyjnore poeti gjakon t’i zgjojë, t’i shartojë dhe t’i bartë te bashkëkombësit e tij cilësitë dhe virtytet më të larta: besimin, të vërtetën, mirësinë, përvujtërinë, flijimin.
Përnjësimi me hirin dhe dritësinë e Krishtit dhe të Nënës së tij, Marijes, siç ngjet në poezinë e A. Pipës “Për shenjtën dhimbë të nanës, për lavdín e martyrit”, merr një përmasë të thellë simbolike dhe shenjëzon rëndësinë në jetën e përditshme; nëna e pikëlluar për vdekjen e djalit luftëtar, në një përfytyrim tejet të veçantë, përnjëson vdekjen dhe martirizimin e tij me atë të Krishtit, ndërsa veten e sheh në detyrën e Shën Mërisë së përvuajtur; një njëjtësim dhe shpërndërrim i përftuar sa me një natyrshmëri, po aq i shprehur me një mjeshtëri të rrallë artistike.
Vrente të birin, ndryshe!
Te bukur mrekullisht!…
E nifte nën tiparet
e tija Zotin Krisht!
E veten shifte, t’amën,
përmbys te kamb’t e tija,
me lotë tu’ i njomun plagët…
E ajo ishte Marija!…
(Arshi Pipa, Për shenjtën dhimbë…)
Për të shqiptuar qenësinë dhe bukurinë e Shën Mërisë poetët përdorën disa nga metaforat, krahasimet dhe epitetet më të zgjedhura; shprehen ndjesitë më të fshehta e më të thella të botës së tyre të brendshme, përballë vetvetes dhe përballë kuptimësisë që ngërthen figura e kësaj Hyjneshe.
E zbritur nga qielli, ajo është më e bardhë se drita, më e bukur se hëna, është në të njëjtën kohë si drita e agimit dhe si vesa e mëngjesit të ri, është një pranverë në blerim. Në këtë mënyrë Shën Mërisë shqiptarët i ngritin një përmendore artistike, që do të mbijetojë nëpër shekuj.
E qe, se n’kohë të vûme n’shêj prej qiellit,
po del Ajo, qi e priten motet t’tâna,
e bardhë si drita, veshë me rreze diellit,
e bukur mâ se hâna.
Hyjzit mâ t’bukurt per rreth krés i shndrisin,
e hâna i rrin shkamb nen kambë t’pushtueshme;
prej trollit t’lartë t’nji regji ka Ajo fisin,
n’popull t’vet e madhnueshme.
(Fishta, Të xanunt e pafaj…)
Shën Mëria virgjër është nënë e thjeshtë, e denjë dhe madhështore në përvujtërinë e saj; Ajo është perëndeshë e jetës dhe e qiellit, simbol i hirit dhe i dëlirësisë, i mirësisë dhe i flijimit. Në figurën e saj janë brumosur virtytet më të larta e më fisnike, të cilat duhet t’i shërbejnë si shembull secilit njeri në veprimin e përditshëm të përvujtshëm, për t’i siguruar shpirtit prehje në qiell.
Ó virgjërë e fjeshtë, më e bardhë se bora,
ó vashë e dëlír, si një pëllumbeshë,
rreth ballit të bukur të shkrepën kurora,
së e jetës e e qiellit ti jé perëndeshë.
(Zef Skiro, Këndojem, këndojem…)
Këtë Parathënie po e mbyll me një mendim të Papës Gjon Palit II, i cili mbas vizitës që bëri në Shqipëri më 25 prill 1993, theksoi: “Popullit shqiptar asnjëherë nuk i është këputur filli i artë i fesë.” Në qoftë se këtë mendim të Shenjtërisë së tij dëshirojmë ta përligjim me një formë të rëndësishme të krijimtarisë shpirtërore të shqiptarëve, – me poezi – atëherë krijimet e përfshira këtu, të shkruara e të botuara në një periudhë prej rreth katërqindvjetshave, janë një dëshmi e fuqishme. Ato, të përftuara nëpërmjet – fjalës, para së gjithash fjalës poetike –, përligjin përsëri qenësinë e asaj që thuhet në Ungjillin sipas Gjonit: “Në fillim ishte Fjala / e Fjala ishte në Hyjin / e Fjala ishte Hyj […] Prej saj u bë çdo gjë…” 4.
Prishtinë, shkurt 2020
[1] Thirsting for God. A Yearbook of Prayers, Meditations, Anevdots, Edited by Angelo Devananda Scolozzi, Servan Books, Ann Arbor (USA) 2000, f. 114. Shih Gloria Germani, Teresa di Calcutta una mistica tra Oriente e Occidente. Paoline. Milano 2003, f. 195.
[2] Madre Teresa di Calcutta, Tu mi porti l’amore. Scritti spirituali. Città Nuova Editrice, Roma, X edizione, 2005, f. 8.
[3] Shi më gjerësisht për këtë studimin tim “Meshari” – vepër e hartuar nga Gjon Buzuku. Fondazione Universitaria “Francesco Solano”. Comet Editore Press. Cosenza 2014. Shih dhe botimin e dytë “Faik Konica”, Prishtinë 2014.
[4] Shih dhe Gianfranco Ravasi I Salmi. Introduzione, testo e commento. Seconda edizione. San Paolo. Cinisello Balsamo (Mi) 2006, f. 491-493.
Të gjitha përkthimet nga Psalmet e Besëlidhjes së Vjtetër janë të autorit të studimit të bëra nga I Salmi. Nuova versione ufficiale della Conferenza Episcopale Italiana. Terza edizione. Edizioni San Paolo, Cinisello Balsamo. Milano 2009.
[5] Në Psalmin “Jezu Krisht, shelbuosi i gjithë shekullit” Buzuku vetë na bën të ditur dhe na jep çelësin se ato janë krijesa të tij. Forma e substantivuar e foljes kënduom: “për këta të kënduom të këtyne Psalme” përcillet me formën e të kryerës së thjeshtë këndova “qi u ī pādenji këndova”, që nuk kanë të njëjtin kuptim, edhe pse kanë të njëjtën rrënjë të foljes. Trajta (forma) e parë “për këta të kënduom” ka kuptimin e krijimit, të hartimit të psalmit si këngë, si himn, si lutje; kumtimin e diçkaje të krijuar, të hartuar, që Buzuku ia këndoi Hyjit. Trajta “për këta të kënduom” do të mund të njëjtësohet me shprehjen që Pjetër Budi e përdori në poezinë e vet: “Shqip të mudënj me rrëfyem / Ndōnjë kankë të rē”.
[6] Shih më gjerësisht për konceptin dhe qëndrimin e Budit në studimin tim Shih studimin tim monografik Pjetër Budi poet dhe prozator. Studim. Con una sintesi in italiano. Pellegrini Editore. Cosenza 2015, sidomos f. 95 – 240.
1 At Gjergj Fishta, O. F. M. Vallja e Parrizit. Botimi i dytë, Shtypshkroja “A. Gj. Fishta”, Shkodër 1941, f. 14.
[7] Madre Teresa di Calcutta, Il mio libro di preghiere. A cura di Francesco Follo. Mondadori, Milano, 2002, f. 6.
[8] I Salmi. Nuova versione, introduzione e commento di Tiziano Lorenzin. Quarta edizione. Paoline, Milano 2009, f. 35.
[9] Gloria Germani, Teresa di Calcutta una mistica tra Oriente e Occidente. Paoline. Milano 2003, f. 27.
Në takim me Angelo Comarti, kryeipeshkvin e Loretos (qytet në Itali), Nëna tha: “Biri im, Pa Zot jemi tepër të varfër që të mund t’u ndih-mojmë të varfërve! Mos harro: unë jam vetëm një grua e varfër që lutet. Duke u lutur Zoti më vë Dashurinë e tij në zemër dhe kështu mund t’i dua të varfrit”. Shih Mario Bertini, Sulle strade di Madre Teresa. 2° Edizione. Paoline. Milano 2003, f. 6.
2 At Gjergj Fishta,O.F.M., Mrizi i Zânavet. Komentue prej A. Viktor Volaj, O.F.M. Botimi i katert, , Shtypshkroja “At Gj. Fishta”, Shkodër 1941, f. 53.
3 Po aty, f. 17.
[10] Gjon Bdek Buzuku në veprën “Meshari” (1555) e botoi tri herë Psalmin 130. Shih me gjerësisht studimin tim “Meshari” – vepër e hartuar nga Gjon Buzuku. Fondazione Universitaria “Francesco Solano”. Comet Editore Press. Cosenza 2014, f. 53 – 63.
[11] Shih Psalmin e plotë në Psalmet. Shqipërimin dhe parathënien Anton Nikë Berisha. Arqipeshkvia Metropolitane Shkodër – Pult, Shkodër 2017, f. 354 – 355.
[12] Nënën Tereze e shpalli të shenjtë Papa Françesku në Katedralen e Shën Pjetrit para qindra mijëra besimtarëve.
[13] Madre Teresa di Calcutta, Tu mi porti l’amore. Scritti spirituali. Città Nuova Editrice, Roma, X edizione, 2005, f. 38.
[14] Shih më gjerësisht për figurën e Nënës Tereze në poezinë bashkëkohore shqipe studimin tim: Nëna Tereze në poezinë bashkëkohore shqipe. Studim. “Faik Konica”, Prishtinë 2010.
4 Shih Shkrimi Shenjt Besëlidhja e Vjetër dhe Besëlidhja e Re. Përktheu dhe shtjelloi Dom Simon Filipaj. Drita, Ferizaj 1994, f. 1504.
