ANTON NIKË BERISHA
Rreth librit “Gjashtëdhjetë kambana” të Tonin Nikollit
Në qoftë se nisem nga autori – si hartues i tekstit, siç ndodh zakonisht në punimet dhe vlerësimet e shumë kritikëve dhe studiuesve tanë të letërsisë – atëherë mund të them se vëllimi me poezi “Gjashtëdhjetë kambana” i Tonin Nikollit (që botohet me rastin e 60 – vjetorit të lindjes së tij) është i përvuajtur dhe pa ndonjë rëndësi të veçantë. Emri i tij është pak i njohur në botën tonë letrare dhe, sipas kësaj logjike, kjo mjafton që të përcaktohet dhe vlera e poezisë së tij!
Mirëpo, nëse nisem nga teksti i poezive të Toninit të përfshira në këtë vëllim (autori dhe teksti poetik janë dy gjëra të ndryshme, përkundër faktit se autori është hartues i tekstit), puna ndryshon rrënjësisht. Dhe nuk duhet të veprohet ndryshe: teksti është përbërësi kryesor që përcakton vlerën dhe qenësinë e secilës krijesë letrare poetike, pra dhe të poezisë së Tonin Nikollit, dhe të vënies së komunikimit me marrësin. Roland Barthes-i thoshte se teksti, në fund të fundit, është i vetmi rezultat i ‘vërtetë’ i çdo hulumtimi[1].
Kur e lexon me vëmendje dhe thellohesh në tekstet e poezive të këtij vëllimi, në mënyrën e shtjellimit dhe në shtresat shprehëse kuptimore të shumta, në ndjeshmërinë që i cilëson ato, atëherë jo vetëm mund të thuash se ajo është një poezi moderne në kuptimin e mirëfilltë të fjalës: Qielli me të shtëna t´shpeshta, / mbledh retë, grindet me to… (Vjeshtë e plotë), Më thonë, përtej oborrit, troket nata, / me gishta avujsh, përkthyer në gusht (Më thonë), po ngërthen dhe vlera të pamohueshme poetike, që e bëjnë të qenësishme për kohën tonë, po dhe për të nesërmen.
Tonin Nikolli e ndjen qenësinë e artit të fjalës, pra e ndjen poezinë, po ajo që është më e rëndësishmja, e shpreh bukur atë që e trajton në tekstin e tij; i kushton kujdes strukturës gjuhësore dhe mesazheve që dalin prej saj; e krijon natyrshëm vargun dhe poezinë si tërësi shprehëse kuptimore dhe si e tillë ndikon në marrësin. Këto veçanti të poezisë së tij dallohen, qoftë kur ai e përdor vargun metrik, kur u kushton kujdes të shtuar muzikalitetit dhe harmonisë së fjalëve, theksave ritmikë, rimës, qoftë kur harton poezi me vargun e lirë, ku gjithnjë përligjet ritmi përkatës dhe të shprehurit e menduar.
Tonini është kursyes i madh kur e përfton vargun si njësi e qenësishme e poezisë dhe kur i krijon pamjet poetike (njësi më të mëdha se vargu), kur e krijon tekstin si tërësi shtjelluese shprehëse. U kushton kujdes të barabartë sistemit të të shprehurit poetik dhe rëndësisë dhe shumësisë së kuptimeve që ai tekst duhet të përmbajë.
Pra, ai nuk e përfton tekstin që si shenjë dhe si shtjellim gjuhësor t’i shërbente vetvetes (siç thuhet rëndom: art për art), po për mendimet që shpreh në të. Me fjalë të tjera: shprehjes së lartësuar poetike, duhet t’i përgjigjet edhe mendimi i rëndësishëm. Poeti e di se lexuesi është i qenësishëm për ekzistimin dhe komunikimin e secilës veprës letrare poetike, prandaj përmes tekstit të tij shpreh mendime që heqin peshë për jetën e njeriut, të njohjes si dhe të pasurimit shpirtëror.
Teksti i poezive të Nikollit nuk është pohues, as përshkrues, po shqiptues dhe figurativ. Autori asnjëherë nuk synon ta ngushtojë kuptimësinë e tekstit të vet, nuk gjakon thjeshtësinë e të shprehurit, po edhe nuk krijon tekste me strukturim të ndërlikuar dhe të errët që kërkojnë mund për të vënë komunikim e për të pësuar ndikim prej tyre.
Poeti ynë nuk u përmbahet rregullave të sakta të përftimit të vargut, të pamjeve poetike dhe të poezive si tërësi, po u lë hapësirë dhe frymëmarrje të madhe. I vetmi rregull që është i pranishëm në tekstet e poezive të këtij vëllimi është përmasa artistike, vlerat poetike të tekstit, që jetësohen në aktin e leximit, kur çdo tekst letrar poetik e dëshmon mirëfilli veten.
Përmes tekstit poetik Tonini shpreh para së gjithash botën e vet shpirtërore, ku gjallojnë fshehtësitë; ku e ndjen atë që e bën objekt vështrimi poetik; shpreh trazimet e shpirtit, pakënaqësitë dhe brengat e tij, po dhe ka guximin t’i thotë.
Nuk e di, prizmi i gëzimit,
n’sa reflekse t’u përthye…
Ndërsa terri i dëshp’rimit,
litar n’qafë m’u mbërthye…
(Oazë)
* * *
Rrëfimin në kishë nuk ma pranojnë.
Zgjodha një gur të bardhë në mal të lindjes,
ta gërryej me fajet e mia…
(Rrëfimi)
* * *
Kemi sharë, injoruar,
shokun, mikun edhe Zotin…
N´gjurmët tona kemi pshurrur,
gjer në qiell ngritëm KOTIN…
(Kohë e rrëfimit)
Në kohën që jeton dhe vepron poeti tundimet shprishja shpirtërore e njeriut ka marrë përmasa të mëdha; ai (njeriu) kryqëzohet nga tjetri, po dhe vetëkryqzohet; e keqja (Frojdi e quan destrukcion) përdegëzohet dhe shtresohet, ndihmohet ndërsjelltas: individi kolektivit dhe anasjelltas:
për t´u ngopur me asgjënë,
tepricë e ditës së vrarë…
(Shifër)
* * *
Shpirtin çon në gijotinë, rrëzon ballin, ëndrrën ve në kryq,
derrit i thërret dajë
(Vetëkryqëzim)
Pakënaqësinë, vetminë (Pastaj qeshë harruar nëpër stinë (Shporta e zezë) dhe shqetësimet shpirtërore (Atëherë, ngarkova trastën e dëshpërimit mbi shpinë (Kurrizulur) në poezinë e vet Tonini i shpreh përmes tragjikes së jetës e të kotësisë së saj, po dhe përmes pyetjeve që bën në tekstin e tij, që ngërthejnë kuptime të ndryshme. Njeriu e ka të keqen brenda vetes, që dëshmohet edhe tek njeriu i botës së tij (njeriu ynë). Këtë e ndien poeti, po ai, si dhe poetët e tjerë, flijohen për të e për tjetrin, duke ia kushtuar artin e vet.
Pra, poeti, si pjesëtar i shoqërisë që i takon, merr pjesë në pësimin dhe në tragjiken që ngjet dhe shprehet në mënyra të ndryshme: Gjetheve, / damarët e shterur, / t´ua ushqej, / me dhimbje… (Damarë…), duke mos harruar të thotë se na pret fundi i pashmangshëm: kur t´vijë ora t´qelbim dhenë…(Kohë e rrëfimit).
Tonini e vëren dhe e thotë se përshpirtshmëria e njerëzve është zbehur, për të mos është zhdukur; në veprimin e përditshëm dëshmohet “vetëdija e fjetur” (ose siç thuhet “Njeriu për njeriun është ujk”), edhe tek njerëzit më të afërt: Për interes, bisha bëhemi, / shesim babë e shesim nanë…(Kohë e rrëfimit).
* * *
Në qoftë se poezinë e Tonin Nikollit e vlerësojmë në bazë të rrafshit poetik që mbërrihet në vëllimin “Gjashtëdhjetë kambana”, përkatësisht të vetëdijes së të folurit poetik si dhe të moralit të ligjërimit (sipas Barthes-it), atëherë mund ta mbyll këtë shkrim hyrës me mendimin se ai i ka siguruar vetes një vend me rëndësi në poezinë e sotme shqipe.
Prishtinë, shkurt 2020
[1] Roland Barthes, Aventuara somiologjike. Përktheu nga frëngjishtja Rexhep Ismajli. Dukagjini, Pejë 2008, f. 8.
