Gina Kolata, New York Times
Historianët dallojnë dy momente përfundimtare për pandemitë: fundi që lidhet me shëndetin, kur incidenca dhe vdekshmëria bien, dhe fundi shoqëror, kur frika për shkak të sëmundjes zhduket.
“Sot, duke e pyetur veten” se kur do të përfundojë e gjithë kjo “në thelb pyes se kur do të vijë përfundimi social,” shpjegon Dr. Jeremy Greene, një historian i mjekësisë në Universitetin Johns Hopkins. Me fjalë të tjera, mund të ndodhë që fundi të mos vijë, sepse epidemia është zhdukur, por sepse popullsia është lodhur duke jetuar në panik dhe ka mësuar të jetojë me sëmundjen.
Allan Brandt, një historian në Harvard, është i bindur se ky mekanizëm po zhvillohet përsëri në lidhje me Covid-19. “siç evidentohet në debatin për rihapjen, diskutimet për të ashtuquajturin fundin e pandemisë nuk përcaktohen nga të dhënat mjekësore dhe shëndetësore, por nga procesi socio-politik“. Përfundimi i një pandemie “është një çështje e ndërlikuar“, konfirmon Dora Vargha, historiane e Universitetit të Exeter. “Nëse shikojmë të kaluarën, nuk gjejmë një narrativë të saktë. Për kë mbaron pandemia? Kush e përcakton?”
Luftoni frikën dhe injorancën
Një epidemi frike mund të ndodhë edhe në mungesë të një epidemie shëndetësore. Susan Murray nga Royal College of Surgeons në Dublin, e ka parë vetë këtë në vitin 2014, kur punonte në një spital ruralnë Irlandë. Në muajt e mëparshëm në Afrikën Perëndimore mbi njëmbëdhjetë mijë njerëz kishin vdekur nga Ebola, një sëmundje e rëndë virale, që është jashtëzakonisht ngjitëse dhe shpesh vdekjeprurëse. Në atë kohë epidemia ishte duke u zbehur dhe nuk kishte raste të infektimit në Irlandë, por frika në opinionin publik ishte e dukshme.
“Njerëzit ishin të tmerruar në rrugë dhe në reparte,” kujtoi kohët e fundit Murray në një artikull të botuar në New England Journal of Medicine. “Në autobus ose tren, të kishe ngjyrën e gabuar të lëkurës ishte e mjaftueshme për të tërhequr shikime të ashpra të pasagjerëve të tjerë. Një kollë ishte e mjaftueshme që të gjithë të largoheshin menjëherë“. Në Dublin, punonjësit e shëndetit po përgatiteshin për më të keqen, nga frika se mos nuk kishin pajisje të përshtatshme mbrojtëse. Kur një i ri nga një vend i prekur nga Ebola erdhi në dhomën e urgjencës, askush nuk donte të afrohej. Infermierët u fshehën dhe mjekët kërcënuan të dilnin nga spitali.
Murray kujton se ishte e vetmja që pati guximin të kujdeset për pacientin, duke u kufizuar në kujdesin paliativ, për shkak të gjendjes së përparuar të tumorit që e kishte prekur atë. Konfirmimi se burri nuk ishte infektuar me Ebola erdhi një orë para vdekjes së tij. Tre ditë më vonë, Organizata Botërore e Shëndetit shpalli përfundimin e epidemisë së ebolës.
“Ne duhet të jemi të gatshëm për të luftuar frikën dhe injorancën me të njëjtin angazhim me të cilin luftojmë virusin,” shkroi Murray, “përndryshe frika do të shkaktojë dëme të mëdha tek njerëzit më të prekshëm, madje edhe në vendet, ku nuk ka as edhe një rast infeksioni. Një epidemi e frikës mund të ketë pasoja të tmerrshme, veçanërisht nëse kombinohet me çështje që lidhen me racën, privilegjin dhe gjuhën.”
Gjatë dy mijë viteve të fundit, njerëzimi është goditur në mënyrë të përsëritur nga murtaja, një sëmundje që ka shkaktuar vdekjen e miliona njerëzve dhe ka ndryshuar rrjedhën e historisë. Çdo epidemi e murtajëss ka krijuar përherë një frikë më të madhe se ajo e mëparshmja.
Tre valë të murtajës
Murtaja bubonike, me nofkën “vdekja e zezë“, është shkaktuar nga Yersinia pestis, një bakter që gjendet në pleshtat e brejtësve, por gjithashtu mund të transmetohet nga një person në tjetrin, përmes piklave të frymëmarrjes, dhe për këtë arsye nuk mund të zhduket thjesht duke vrarë brejtësit.
Mary Fissel, historiane e Universitetit Johns Hopkins, kujton se në historinë e njerëzimit kanë ndodhur tre valë të mëdha murtajash: murtaja e Justinianit në shekullin e gjashtë, epidemia mesjetare në shekullin e katërmbëdhjetë dhe pandemia midis shekullit nëntëmbëdhjetë dhe shek. XX.
Pandemia mesjetare filloi në 1331 në Kinë. Sëmundja, së bashku me një luftë shkatërruese civile, vrau gjysmën e popullsisë së Kinës, më pas udhëtoi përgjatë rrugëve tregtare për në Europë, Afrikën e Veriut dhe Lindjen e Mesme. Midis 1347 dhe 1351 murtaja rezultoi në vdekjen e një të tretës së popullsisë europiane. Në Siena, Itali, gjysma e banorëve humbën jetën.
“Nuk është e mundur që në gjuhën njerëzore të llogaritet kjo gjë e tmerrshme,” shkruante kronisti i shekullit të katërmbëdhjetë Agnolo di Tura, “që mund të thuhet se është i bekuar ai që nuk e pa kaq shumë tmerr“. Dhe vdisnin pothuajse menjëherë. “Në Siena kufomat grumbulloheshin në varre masive.”
Në Firence, Boccaccio shkruante se “jo ndryshe ai kujdesej për burrat që vdiqën, që tani do të kujdeseshin për dhitë“. Disa u fshehën në shtëpi, ndërsa të tjerët refuzuan të njihnin kërcënimin dhe besonin se e vetmja zgjidhje ishte “pirja shumë dhe kënaqësia dhe shkonin e këndonin përreth, zbavitja dhe kënaqja e oreksit me gjithçka që mundnin, dhe çfarëdo që të ndodhte të qeshnin dhe talleshin“.
Pandemia përfundimisht mbaroi, por murtaja u rikthye në përndjekje të njerëzimit. Një nga epidemitë më të këqia shpërtheu në Kinë në 1855 dhe u përhap në mbarë botën, duke vrarë më shumë se dymbëdhjetë milion njerëz vetëm në Indi. Autoritetet shëndetësore të Bombajit dogjën lagje të tëra në një përpjekje për të hequr qafe murtajën, “por askush nuk e dinte nëse kjo gjë me të vërtetë sillte ndonjë të mirë“, kujton historiani i Yale, Frank Snowden.
Nuk është e qartë pse ndikimi i murtajës bubonike është dobësuar. Disa ekspertë argumentojnë se temperaturat më të ftohta mund të kenë vrarë pleshtat që mbartin sëmundjen. Por ky aspekt, sipas Snowden, nuk do të ndikonte në transmetimin nëpërmjet frymëmarrjes. Përndryshe, shkaku mund të jetë një ndryshim tek minjtë. Në shekullin XIX, në fakt, vektorët e murtajës nuk ishin më minjtë e zinj, por ato gri, më të fortë, agresivë dhe të aftë për të jetuar larg qenieve njerëzore. “Me siguri askush nuk i donte ata si kafshë shtëpiake“, bën shaka Snowden. Një hipotezë tjetër është se bakteri ka evoluar duke u bërë më pak vdekjeprurës. Ose mbase veprimet e njerëzve, siç është praktika e vënies së zjarrit nëpër fshatra, kanë shuar efektet e sëmundjes.
Murtaja, megjithatë, nuk është zhdukur kurrë. Në Shtetet e Bashkuara, sëmundja është endemike në mesin e qenve prateriea, brejtësve që jetojnë në jug-perëndim dhe mund të kalojë te njerëzit. Snoëden thotë se një mik i tij u infektua gjatë një qëndrimi në një hotel në Neë Mexico: i ftuari i fundit në dhomën ku po qëndronte kishte një qen, pleshtat e të cilit kishin transportuar bacilin. Rastet e këtij lloji janë të rralla, dhe sot murtaja mund të mjekohet me antibiotikë. Megjithatë, çdo lajm për një rast të ri shkakton panik.
Fundi i një epidemie
Varicela është një nga sëmundjet që kanë arritur në fundin e tyre mjekësor, por ky është një rast i jashtëzakonshëm për disa arsye. Para së gjithash, ekziston një vaksinë efektive që mbron individin gjatë jetës. Për më tepër, virusi që shkakton sëmundjen, Variola maior, nuk ka një kafshë pritëse, prandaj zhdukja e dhenve nga qeniet njerëzore ka zhdukur përfundimisht sëmundjen. Më në fund, simptomat janë aq specifike sa që ato mund të shoqërohen lehtësisht me virusin, duke lehtësuar karantinat efektive dhe gjurmimin e besueshëm të kontakteve. Në çdo rast, kur varicela ishte ende një kërcënim, efektet e saj kanë qenë shkatërruese. Epidemia ka goditur popullsinë njerëzore për të paktën tre mijë vjet. Individët e infektuar zhvillonin një ethe të lartë, pastaj skuqje që mbusheshin me qelb dhe shkaktonin plagë të thella pasi të thaheshin. Sëmundja vriste 30 përqind të personave të infektuar, zakonisht pas vuajtjeve të mëdha.
Në vitin 1633, një epidemi e madhe e varicelës midis amerikanëve vendas “shokoi të gjitha komunitetet autoktonë në verilindje dhe sigurisht lehtësoi vendosjen e britanikëve në Masaçusets“, shpjegon historiani i Harvardit David S. Jones. William Bradford, drejtuesi i kolonisë së Plymouth, “na ka lënë një llogari për efektet e varicëlës tek vendasit, duke thënë se puçrrat shpërthejnë duke “ngjitur” lëkurën e të sëmurëve në shtretër. Kur pacienti kthehet përreth, një anë e tërë e trupit i është zhveshur lëkura. Ajo është e mbuluar në gjak, është një pamje e frikshme. Personi i fundit që kontraktoi varicëlën në mënyrë naturale ishte Ali Maow Maalin, një kuzhinier nga një spital në Somali, në 1977. Maalin u shërua, por vdiq nga malarja në 2013.”
Gripet e harruara
Gripi i vitit 1918 shpesh propozohet si një shembull i dëmit të shkaktuar nga një pandemi dhe dobia e karantinës dhe distancimit shoqëror. Para se të zhdukej, gripi vrau mes pesëdhjetë dhe njëqind milion njerëz në të gjithë botën. Virusi preku të rriturit e moshës së re dhe të moshës së mesme, duke lënë fëmijë jetimë dhe duke privuar familje nga mbështetja, përvec trupave të dërguar në front në kulmin e Luftës së Parë Botërore. Në vjeshtën e vitit 1918, mjeku me famë Ëilliam Vaughan u dërgua në Camp Devens, afër Boston, për t’u marrë me një grip veçanërisht të dëmshëm.
Vaughan pa se “qindra të rinj të veshur me uniforma nga vendi i tyre shfaqeshin në korridoret e spitalit në grupe me dhjetë ose më shumë njerëz. Ato shtrohen derisa çdo vend i disponueshëm të jetë i zënë, por më shumë vazhdojnë të arrijnë. Shpejt fytyra e tyre merr një çehre të kaltër dhe ata zhvillojnë një kollë të fortë me gjak në gëlbazë. Në mëngjes, kufomat janë grumbulluar në morg, të grumbulluara si copa drunjsh”. Sipas Vaughan, virusi demonstroi “inferioritetin e shpikjeve njerëzore në krahasim me natyrën, në shkatërrimin e jetës njerëzore“.
Pas përfshirjes së të gjithë planetit, gripi humbi fuqinë e tij derisa u bë një variant i gripit të butë që përsëritet çdo vit. “Ndoshta ky ishte një zjarr që digjej pasi digjej gjithë druri lehtësisht i arritshëm“, spekulon Snowden. Në atë rast kishte edhe një përfundim shoqëror. Lufta e Parë Botërore mbaroi dhe njerëzit ishin të gatshëm për një fillim të ri dhe të etur për të lënë pas tyre makthin e sëmundjes dhe konfliktin e luftës. Deri disa muaj më parë gripi i vitit 1918 ishte vetëm një kujtim i venitur.
Që atëherë, njerëzimi ka përjetuar pandemi të tjera të gripit, shpesh serioze edhe pse kurrë të krahasueshme me atë të vitit 1918. Gripi i Hong Kongut i 1968, për shembull, rezultoi në vdekjen e një milion njerëzve në të gjithë botën, përfshirë njëqind mijë në Shtetet e Bashkuara. Në atë rast viktimat ishin kryesisht të moshuar. Sot virusi ende qarkullon si një grip sezonal, por vështirë se dikush kujton ndikimin e tij fillestar dhe frikën që pasoi.
Si do të përfundojë Covid-19?
Sipas historianëve është e mundur që në rastin e Covid-19 përfundimi shoqëror i pandemisë të dalë para asaj mjekësor. Njerëzit mund të lodhen nga kufizimet në pikën e “deklarimit” të mbaruar të pandemisë edhe nëse virusi do të vazhdojn të godasë popullsinë dhe para se një vaksinë të jetë e disponueshme për kurim.
“Unë mendoj se duhet të marrim në konsideratë aspektin e rraskapitjes dhe zhgënjimit nga pikëpamja e psikologjisë sociale“, nënvizon historiani i Yale Naomi Rogers. “Mund të vijë një kohë kur njerëzit thonë se “mjaft, unë duhejj të kthehem në jetën time normale.”
Në një kuptim ajo tashmë po ndodh. Guvernatorët e disa shteteve amerikane kanë hequr disa kufizime duke lejuar rihapjen e salloneve të bukurisë dhe palestrave, duke injoruar paralajmërimet e ekspertëve të shëndetit. Ndërsa kushtet ekonomike përkeqësohen për shkak të virusit, gjithnjë e më shumë njerëz do të ndiejnë se u bë mjaft. “Ky lloj konflikti po shfaqet,” konfirmon Rogers. Autoritetet shëndetësore tregojnë për përfundimin mjekësor, por disa njerëz e kanë në mendje përfundimin shoqëror. “Kush do të jetë përgjegjës për shpalljen e përfundimit të pandemisë?“, Pyet Rogers. “Kur themi ‘nuk ka mbaruar ende’, çfarë kuptojmë saktësisht?” Sipas Brandt nuk do të ketë fitore të papritur. Përcaktimi i përfundimit të pandemisë aktuale “do të jetë një proces i gjatë dhe i vështirë“.
Përgatiti: Nacionale.info
