Me rastin e vdekjes së njërit ndër ikonografët tanë më të shquar, Josif Drobonikut
Bisedë me piktorin e ikonografin Josif Droboniku, që jeton dhe vepron ndër arbëreshët e Kalabrisë, Itali
(Në vend të In memoriam, po botojmë këtë bisedë të bërë në shkurt të vitit 2003)
Në ngulimin arbëresh, në Ungër (Lungro), rreth 70 kilometra larg Kozencës, tash dymbëdhjetë vjet jeton dhe krijon piktori dhe ikonografi, Josif Droboniku nga Fieri i Shqipërisë. Gjatë kësaj kohe punoi në 43 kisha arbëreshe dhe jo arbëreshe, duke krijuar një varg veprash artistike të një rëndësie dhe vlere të madhe. Puna e tij artistike e frytshme dhe e një niveli të lartë si dhe lidhja shpirtërore me veprat artistike të Onufrit të famshëm, të cilin e mban si drejtues shpirtëror dhe artistik në veprimtarinë e tij, dëshmon se ai shkon gjurmëve të Onufrit të madh. Dëshmi më e drejtpërdrejtë e kësaj janë veprat që ka krijuar deri më tash. Dorë e djathtë në punën e tij është gruaja, Lilana, ndërsa dy vajzat, Mirlinda dhe Alba, janë duke u shkolluar në Romë dhe në një të ardhme duhet t’u bashkohen prindërve në këtë punë. Josifi në një të ardhshme do të hapë edhe një shkollë për përgatitjen e të rinjve në artin e mozaikut e të ikonave.
Për ta njohur lexuesin e revistës me punën e tij të deritashme, bëmë këtë bisedë.
0 Ju keni lindur në Fier. Sa ka lënë gjurmë vendlindja dhe bota e saj në punën dhe në shpirtin tuaj prej artisti?
– Vendlindja ime, Fieri, gjendet në një rreth, brenda të cilit përfshihet edhe qyteti i vjetër i Apolonisë, që akoma vizitohet nga turistët. Në atë qendër ka lindur nëna ime dhe ky ka qenë motivi që aty kam shkuar shpesh. Në Apoloni ka pasur mozaikë të shumtë, që më tërhiqnin dhe kështu lindi dhe pasioni për kulturën vizive, për artin figurativ, për mozaikun në veçanti. Përveç kësaj ka qenë edhe një arsye tjetër: babai im ka qenë shumë fetar, ishte ikonomat i Kishës së Shën Llirit. Ai kishte marrëdhënie miqësore me një ikonograf që quhej Todi. Këto kanë qenë dhe këto mbaj mend nga fëmijëria për sa i përket asaj që lidhet me punën time të mëpastajme.
0 Jeni specializuar në pikturën monumentale. Si është shprehur kjo në formimin dhe në punën tuaj krijuese të mëpastajme, veçmas në fushën e ikonave e të mozaikëve?
– Si mozaiku, si piktura murale, si afresku si ikona janë degë të pikturës monumentale. Duke mësuar për këto në shkollë, kjo gjë më ka ndihmuar shumë për përgatitjen profesionale, sidomos për mësimin e artit të ikonave e mozaikëve. Pra, në shkollë mësuan për punët kryesore: për gjuhën dhe për teknikën e pikturës monumentale.
0 Cilat ishin punimet e para në fushën e artit dhe kur filluan ato?
– Si edhe të rinjtë e tjerë, punimet e para kanë qenë të lidhura me Skënderbeun. Ishte edhe një shenjë patriotizmi. Ato filluan në shkollë.
0 Para se të kalonit në Itali ju kishit bërë një përvojë në fushën e artit. Në cilat ekspozita kishit marrë pjesë dhe sa ndikuan ato në punë tuaj të mëtejshme?
– Në Shqipëri, përgjithësisht, në atë kohë organizoheshin ekspozita kolektive dhe unë kam qenë pjesëmarrës pothuajse i përhershëm. Pjesa më me peshë, si kontribut dhe vëllim dhe si cilësi, ishin punimet që bëheshin jashtë aktivitetit të ekspozitave. Rasti i Peshkopisë, mozaiku i Muzeut kombëtar ose në Lushnje, këto janë piktura, janë afreske të aplikuara, janë mozaikë të aplikuar brenda pikturës monumentale. Kështu, ky aktivitet jashtë ekspozitave kishte një peshë më të madhe personale dhe artistike. Një pikturë në ekspozitë nuk dihet ku përfundon, kurse një mozaik, fjala vjen, është i destinuar të jetë në një vend të caktuar, të themi për gjithmonë. Këtu qëndron përgjegjësia dhe detyra e artit monumental.
0 Nga gjithë kjo punë e bërë në Shqipëri, sidomos në Tiranë, çka do të veçonit nga mozaikët e bëra atje?
– Nga mozaikët do t’i kisha dalluar dy që janë më të rëndësishëm: ai në fasadën e Muzeut kombëtar (vepër e pesë autorëve) dhe një mozaik që unë ia kam dedikuar Lidhjes së Prizrenit. Është një emblemë dhe tash nuk e di se ku është. Aty kanë qenë portretet e figurave kryesore te Lidhjes.
0 Ç’farë paraqesin për ju sot mozaikët e bërë në Lushnje, në Peshkopi, në Tiranë, sidomos në Pallatin e kulturës dhe në Muzeun kombëtar të Tiranës?
– Një pjesë të aktivitetit tim. Në një kuadër më të madh ishin reflektim i asaj jete që kalonin atje me të mirat dhe me këqijat e saj.
0 Nje vepër arti e shenjtë ose fetare kërkon përkushtim të shumtë. Çka do të thotë të bësh një afresk, një ikonë ose një mozaik të shenjtë?
– Kur flasim për një vepër të shenjtë artistike duhet thënë se, fjala vjen, të gjithë kanë të drejtë të bëjnë një ikonë, kurse ne që kemi mbaruar një lloj shkolle dhe të them, kemi kënduar në korin e profesionistëve, e kemi vështirë të lejojmë të krijohet diçka që profesionalisht e cenon atë art. Në këtë punë kryesorja është: duhet të zbatohet edhe një lloj besnikërie ndaj përvojës së shekujve në artin fetar, edhe një lloj ndjeshmërie për atë që bën. Duke ia shtuar kësaj edhe profesionizmin, patjetër që vepra që krijon do të ketë një rezultat pozitiv.
0 Çka është e shenjtë në një vepër të këtillë të krijuar?
– I shenjtë është subjekti i një vepre, i shenjtë është mesazhi dhe shenjtërimi i saj bëhet mbasi ti të kesh mbaruar punën; është dikush tjetër që atë e shenjtëron: është bekimi që i jep peshkopi ose një person kishtar me përgjegjësi më të lartë. Unë nuk mund ta shenjtëroj një vepër.
0 Sa frymë e aftësi të mëvetësishme (origjinale) dëshmon autori në veprat e karakterit të këtillë. Me një fjalë, cilët janë përbërësit (elementet) që shprehin origjinalitetin e krijuesit në veprat e këtilla?
– Këto janë çështje të komplikuara, sidomos kur flasim për artin fetar. Çështja e parë: duke qenë këto kanune, skena në kuptimin e mirë të fjalës, është shumë e vështirë që vizualisht spektatori ose besimtari kur shikon një ikonë ose një mozaik, të dijë të dallojë saktësish se kjo është ikonë e këtij ose e atij autori. Pjesa që e bën një ikonë të cilësohet ose të përcaktohet e këtij ose e atij krijuesi janë disa elemente që secili artist i shpreh brenda modelit përkatës. Çdo artist ka veçantitë e veta profesionale, që dëshmohen në komponim, në ngjyra, në teknikë etj. Kështu, gjatë punës artisti, dashur e padashur, shpreh ndjenjat e veta, botën e tij të brendshme. Kjo e bën punën e një artisti të dallohet nga puna e tjetrit. Për këtë arsye, ikonografi ynë i madh, Onufri, pikërisht me të kuqen e tij u shkëput prej të gjithë të tjerëve. Edhe detajin e ka qëndisur në maksimumin e tij.
Ndoshta në këtë kontekst duhet përmendur diçka rreth punës sime është përpjekja që të kompozoj e të vizatoj në mënyrë profesionale një subjekt të dhënë në një vend të caktuar ose në një kuadër të një ikone të caktuar. Kjo ndoshta është diçka që, mendoj, duhet të merret e imja; domethënë kompozicioni i një skene në çfarëdo lloj formati dhe në çfarëdo lloj sipërfaqeje që realizohet. Pra, këtu bëhet fjalë për aftësinë që t’ia japësh një ikone ose një mozaiku tingëllimin tënd; domethënë konstrukti, proporcioni, vizatimi, impostimi i skenës në një kuadrat dhe në një vend të caktuar. Kjo, mendoj, është arma më e fortë si linjë profesionale.
0 Sa është i rëndësishëm në këtë punë krijuese i ashtuquajturi “frymëzim antik”, përkatësisht njohja thellësore e traditës paraprake?
– Njohja thellësore e traditës paraprake ose siç thoni ju “frymëzim antik” është një element i rëndësishëm. Kjo duket si abstrakte, por njëkohësisht është edhe konkrete. Është ndryshe të specializohesh për disa ditë e muaj, e ndryshe të njohësh traditën, të kaluarën. Ky është një ushqim i vazhdueshëm. Si një letrar që mëson nga paraardhësit, ashtu edhe një piktor dhe një ikonograf mëson nga e kaluara. Ne kemi fatin e madh që, siç e thashë, jo vetëm në Apoloni, në Durrës, në Butrint e në vende të tjera të vendit tonë kemi shumë mozaikë, por kemi Onufrin që është një mjeshtër i madh, që ka lëshuar dritë arti në gjithë botën.
0 A ekziston ndonjë autor – artist që ka ndikuar në botën dhe në punën tuaj artistike?
– Me vonesë kam arritur të shkëpus nga ajo që vjen nga historia, jo vetëm ajo shqiptare, por edhe botërore, mjeshtrin tonë të madh, Onufrin. Ky ka qenë ai që mua më ka bërë dhe më bën të ndihem gjithmonë modest karshi çdo lloji imazhi fetar që bëj. Onufri është një pasqyrë që më tregon rrugën time. Me një fjalë, ai më shërben si një mjeshtër që të drejton edhe për gabimet, edhe për atë që arrin ti në punën tënde. Sa më shumë kalon koha, aq më shumë e ndjej se ai është njëmend një mjeshtër i madh.
0 Sa kanë komunikuar veprat e Onufrit gjatë kohës së diktaturës dhe ju si i keni përjetuar dhe shijuar ato?
– Veprat e tij gjendeshin nëpër kisha. Mënyra se si ato komunikonin me shikuesin, kjo është histori më vete. Arti bizantin dhe Onufri ishin tepër të përçmuara për arsye se destinacioni i tyre, që ishte besimi i popullit dhe kishat, ku do të vendoseshin këto ikona ishin të mbyllura në Shqipëri ose të shkatërruara. Kështu, Onufri si personazh ka ekzistuar vetëm nëpër letra, nëpër botime tepër të kufizuara ose të trajtuara jo me rëndësinë që i takonte atij. Me fjalë të tjerë, veprat e tij nuk merreshin e nuk çmoheshin seriozisht. Si të tilla ato nuk depërtonin në opinion. Kështu, në shkollë veprat e tij nuk merreshin si shembull dhe me atë jetë të kufizuar ishte shumë e vështirë që të komunikoje me mjeshtërinë e lartë të këtij piktori.
0 Çka mendoni, Onufri ishte i madh për shkak të temave që trajtonte ose për shkak të teknikës që përdorte, për shkak të përdorimit mjeshtëror të ngjyrave?
– Janë të gjitha këto që përmendet, me përjashtim të së parës. E para është e paraparë për të gjithë ne. Ai dallohet për teknikë, për shpirtin dhe për aftësinë e tij të fortë si dhe për talentin e tij të madh. Natyrisht edhe për një besim të fortë në Zotin.
0 Çfarë rëndësie ka për origjinalitetin e një afresku, një ikone ose një mozaiku “vallëzimi” ose “loja” e hije – dritës dhe e ngjyrave?
– Në artin bizantin nuk ekziston dritë dhe hije. Ekziston errësirë edhe dritë. Domethënë, ti nisesh nga ngjyrat më të errta dhe me tri – katër duar ngjyrash më të çelura arrin te maksimumi i dritës. Po jo se objekti lëshon dritë. Ai nuk lëshon dritë. Në artin bizantin nuk ekziston drita dhe perspektiva është e kundërt. Ne, që shohim objektin, ne shohim perspektivën që vjen nga prapa deri tek sipërfaqja e objektit; është e kundërta e perspektivës.
0 Mos domethënë se pikësynim është errësira?
– Nuk është pikësynim errësira. Këto nuk janë personazhe reale. Ky është ndryshimi midis një pikture fetare e artit bizantin përballë një pikture të një arti tjetër fetar, katolik ose çfarëdo. Në një pikturë në një kishë katolike, Krishti bëhet i bukur, bëhet më flokë të verdhë, Shën Mëria bëhet më sy bojëqielli; shprehen të gjitha reflekset e mundshme që kap fantazia e piktorit. Në artin bizantin drita ekziston si dritë, në kuptimin e zbardhjes së sfondit të artë, kjo është drita. Po nuk ka hije. Personazhet nuk kanë hije. Ata janë në një sfond të artë dhe ky sfond i artë është drita që vjen nga qielli.
0 Nga viti 1990 jetoni dhe veproni në Itali, në mesin e arbëreshëve të Kalabrisë. Cilat ishin punët e para dhe ku i bërët ato?
– Punimet e para i kemi bërë me gruan time Lilanën në ngulimin arbëresh, Fermë, pastaj në Shën Benedhit. Në Fermë nuk jemi kthyer më, në Shën Benedhit, po, ku, mbas dhjetë vjetësh, kemi bërë një mozaik. Më vonë kemi bërë punime të ndryshme në shumë kishat arbëreshe dhe jo vetëm arbëreshe. Janë 43 kisha ku kemi punuar.
0 A ndikoi dhe a ndikon bota arbëreshe në punën tuaj prej artisti?
– Ndikon për arsye se ekziston arbëreshi, ekziston riti bizantin. E për rrjedhojë janë edhe kishat që mbrojnë dhe dëshmojnë këtë rit. Duke qenë këto kisha, atëherë kanë nevojë për ikona. Ikona si art bizantin është manifestim shpirtëror artistik i arbëreshit.
0 Keni bërë një varg veprash vlerash të rëndësishme: piktura të mëdha muri, afreske, ikona, mozaikë. Çka do të kishit veçuar, qoftë për kohën që ua keni kushtuar, qoftë për pasurinë shpirtërore që keni derdhur – shprehur në to?
– Punën që e mbaruam në fund të vitit të kaluar: Gjyqin e përbotshëm në Katedralen e Shën Kollit në Ungrër; një punë shumë e gjatë, shumë e madhe dhe me shumë përgjegjësi. Po në këtë Katedrale kemi bërë edhe kupolën, që ka qenë një ballafaqim shumë i fortë në kuptimin artistik. Me këto punë edhe fillon njohja më e mirëfilltë e punës sime.
0 Sa hapësirë kap mozaiku i Gjyqit të përbotshëm në Katedralen e Ungrës?
– Janë rreth 90 metra katrorë mozaik. Po përmend me ketë rast se vetëm në Katedralen e Ungrës janë realizuar 400 metra katrorë mozaikë të artit bizantin.
0 A mund t’i veçoni dy – tri ekspozita më të rëndësishme në Itali?
– Një ekspozitë, ku me të vërtetë kemi ndjerë një kënaqësi profesionale, ka qenë organizuar para katër vjetësh nga provinca e Katanxarës, ku kemi qenë të ftuar nga presidenti, që ishte me origjinë arbëreshe. Ishte interesante për arsye se aty u prezantuan punët që ishin bërë në laborator dhe ato të bëra në kisha të ndryshme. Kjo i përket periudhës së fundit. Nga periudha e parë, domethënë më 1991, po përmend ekspozitën e organizuar në Fermë, ku i paraqita edhe disa punime, që i kisha sjellë nga Shqipëria.
0 Në krijimin dhe kryerjen e veprave tuaja artistike dorë e djathtë është gruaja juaj, Lilana. Si përmbajtësohet apo si shprehet dhe çfarë rëndësie ka ky bashkëpunim?
– Nëse do të flisja me gjuhën e notave, atëherë duhet të përmend maksimumin. E kam vështirë të gjej fjalët që do ta shprehnin rëndësinë e këtij bashkëpunimi. Jo pse Lilana në këtë çast është e pranishme këtu, por ka qenë dhe është një ndihmë shumë e madhe. E pse unë i firmos ato me emrin tim, kjo, dashur e padashur, nënkupton një formë egoizmi. Nuk mund të them përqindjen e punës së secilit prej nesh, pra, nuk dihet ku fillon e ku mbaron përqindja e punës sime dhe dora e Lilanës. Së këndejmi, me punën që bën, ajo edhe mund të firmoste veprat që i bëjmë së bashku. I këtillë është kontributi i saj në punët që bëjmë.
0 Çfarë domethënie dhe çfarë qëllimi ka formimi i institucionit “Arberart”?
– Arbër art është një sintezë e historisë së familjes sime. U bënë më se dymbëdhjetë vjet, duke qenë mes arbëreshëve. Për italianët edhe unë, në një kuptim, quhem arbëresh (Albanesi). Ata kur thonë arbëresh, nuk e bëjnë dallimin me shqiptarët e Shqipërisë ose të trojeve të tjera shqiptare jashtë kufirit politik. Pra, fjala arbër dhe art, shpreh mirëfilli këtë sintezë të aktivitetit tonë. Shqiponja, si simbol, është shqiptare, më saktë e Kastriotëve. E para se të ishte e Kastriotëve ishte e traditës bizantine. Kështu, në këtë shenjë, është edhe arbri, edhe shqiponja, edhe sfondi kuq e zi, edhe arti bizantin.
0 Cilat janë planet tuaja për këtë vit?
– Do të plotësojmë ato punë që kanë mbetur pa u përmbushur në disa kisha arbëreshe, meqenëse mozaiku i përmendur i bërë në Katedralen e Ungrës, na i kishte shtyrë disa punë. Deri kah mesi i vitit duhet të mbarojmë ikonostastin në një kishë të re që është ndërtuar kohëve të fundit në Ungër, kryesuar nga peshkopi, Erkole Lupinaçi. Pos kësaj duhet të mbarojmë një ikonë të Shën Josifit në katundin e Çiftit, pastaj një pikturë tjetër murale të Zotit Krisht në Rexho Kalabria, tri ikona në Sardenjë, edhe disa punë që pritet t’i rimarrin në kishën e Shën Kostantinit (në Bazilikatë). Po punojmë edhe në përgatitjen e një katalogu dhe një siti internet. Po përmend këtu edhe një gjë të rëndësishme të punës sonë: këtë vit hapim një pikë tjetër ekspozimi në Altomonte, ku mendojmë të krijojmë një shkollë për përgatitjen e të rinjve për artin e mozaikut. Altomonte është një qendër turistike e rëndësishme në Kalabri, me muze, amfiteatër dhe me institucione të tjera të rëndësishme që merren me kulturë dhe më art. Në një hapësirë të mjaft të gjerë e të përshtatshme, ngjitur me muzeun, do të jetë një ekspozitë e përhershme, për të mos i thënë një galeri e përhershme e punës sonë.
Çfarë janë gjasat e organizimit të ndonjë ekspozitë në Shqipëri ose në Kosovë?
Për punën e hapjes së ndonjë ekspozite në Tiranë dhe në Prishtinë nuk kam menduar. Ndoshta vitin që vjen mund të mendohet më përafër rreth kësaj. Për punë të tillë duhet përgatitje. Nëse do të kërkohet një aktivitet i këtillë, pse të mos bëhet. Njeriu, pra edhe krijuesi, kudo që të ndodhet, është i lidhur me njeriun e tij, me botën dhe me kulturën që i përket. Për këtë arsye prezantimi i veprave para njerëzve të botës së tij është një prehje dhe kënaqësi shpirtërore ngushëlluese.
Ungër, më 9 shkurt 2003
Bisedën e bëri
LABINOT BERISHA
