Gjuha e flakës

Fatmire Duraku

(Insert nga romani “Ora me qostekë”)

Tashmë agu kishte prekur qiellin, diku-diku i kuqërremtë, diku-diku ende i murrmë. Qielli sa vinte e merrte ngjyrë gjaku, ngjyrë flake. Njëmend, nuk vonoi dhe qe pikërisht ashtu. Papritur shpërtheu një predhë, pastaj një tjetër e një tjetër. Minarja e xhamisë nuk shihej më. Qiellin e mbulonin gjuhë të flakës…
– Ja, vetëm dhe pak të vonoheshim, do të mbesnim aty përgjithmonë, – tha Iliri.
– Varre, – tha Tringa dhe e vërejta nga dridhej.
– Ka fat, ka, – tha gruaja e moshuar.
– Ka zot, – tha Tringa.
Unë nuk fola. Zot, mendova në vete, çfarë zoti!? Qemë stepur dhe po e shikonim flakën dhe tymin nga ngriheshin lart-lart dhe e lëpinin qiellin. Në largësi – ende hetohej kolona e gjatë me gra, fëmijë e të moshuar, me traktorë, me qerre kuajsh, me karro dore… ndiqnin udhën, që nuk e dëshironin aspak, por ecnin, ecnin, përkundeshin – të thyer, për ta shpëtuar kokën. “Vakti e ha kashtën”, më zgjohej një thënie e ngulur në mendje kaherë dhe dashtë e pa dashtë më shponte shpirtin e trupin, pikërisht tash, anë e përtej. Ende po shikonim të nemitur kolonën larg, kurse – vetëm disa hapa larg, tingëlloi një krënde e thyer, pastaj u dëgjua një shushuritje.
– Heshtni, – tha Iliri dhe la dhiaren e hyri ngadalë, ngjashëm me hajnin, në mal. Përgjoi për një kohë dhe pastaj u kthye. – Nuk është kush. Mund të jetë trembur ndonjë kafshë pylli, asgjë tjetër. – Ecim, – tha pastaj.
– Ecim, – ia bëra.
– Babai yt, – më pa Iliri, – më rrëfeu për daljen nga kolona që kishte mësyrë për në Shqipëri. Është kështu, apo jo?
– Po, – fola të vogël.
– Pse e bëtë këtë?
– Qemë të rraskapitura, – ndërhyri Tringa.
– Të mos ndaleshim do të vdisnim diku gjatë rrugës, – tha gruaja në moshë.
– Ka këtu edhe diçka tjetër, – ia bëra. – Ishte e pamundshme të ecje tutje nga dhembja.
– Çfarë dhembje?
– Nuk mund të ikje, ndërsa një pjesë jotja mbetej këtu. Aty e kam kuptuar qartë sa e pamundshme është të ndahet shpirti prej trupit.
– Ama, – më pa ai. – Trup dhe shpirt yt, njëjtë siç është dhe imi, nuk është vetëm Kosova. Është dhe Shqipëria, është dhe Toplica, është dhe Çamëria, është dhe Ilirida. E gjithë gjeografia e Ilirisë!
– Po, ashtu është. Veçse, mish të ngjitur për thua e ndieja para çdo pjese tjetër – Kosovën, shtëpinë, dheun në të cilin fle nëna ime… – më rrodhën lot.
– E kuptoj, e kuptoj, – tha Iliri dhe hetova t`i vinte keq pse biseda arriti deri aty ku edhe do të mbyllej tërë dhembje e lot.
Ecëm për një kohë të gjatë në heshtje. Asgjë nuk dëgjohej, vetëm aty apo këtu ndonjë cicërimë zogu apo shushuritje gjethesh. Te një bërryl i udhës malore-gurore, nga tashmë po futeshim thellë në mes drurësh të vjetër, dëgjuam përsëri një thyerje krëndesh, hapa nga binin mbi gjethe të thara dhe shushurimë më të theksuar degësh.
– Dikush është aty, – tha Tringa me një zbehtësi dhe frikë të theksuar në fytyrë.
– Jo, – ia bëra dhe desha të ecja pa e zgjatur.
– Është…
– Po, është… – pohoi gruaja e moshuar.
-Të shohim, – tha Iliri dhe kërceu e hyri në mal. Ra në gjunjë. Pastaj ngadalë gjeti hapësirë të shtrihej duke qenë i mbrojtur po të shtinte ndokush në të nga thellësia e pyllit. Qëndroi i heshtur për një kohë me pushkë në dorë, të gatshme për zjarr.
– Mos shtini, mos shtini… – erdhi një zë nga brendia e pyllit.
– Kush jeni ju? – tha Iliri.
– Mos keni frikë aspak, – ra prapë zëri.
– Kush jeni… – e tha prapë Iliri.
– Jemi dy fëmijë, pa armë, pa asgjë…
– Pse nuk shfaqeni?
– Kemi frikë.
– Mos keni frikë… dilni.
Gjethet prapë u dëgjuan nën këmbët e tyre, të cilët të zverdhur, dolën nga strehimi i tyre.
– Jeni të UÇK-së, – folën nga po afroheshin.
– Po, e ju? Ju… kush jeni, ç`bëni këtu? – hyri mes tyre Iliri e ua përkëdheli flokët e ngatërruar. – Ç`bëni këtu ju, – i pyeti prapë Iliri dhe i shikoi ngrohtë.
– Asgjë… – tha i pari.
– Ikëm, të shpëtojmë kokën, – foli i dyti.
– Si ashtu, vetëm!?
– Ç`të bënim tjetër? Ata na u futën në shtëpi, ia lidhën gjyshit duart prapa shpine dhe ia vunë litarin rreth fytit…
– Qenkeni frikësuar, – foli Tringa.
– A nuk sheh ti… – e shikoi i pari. – Nuk jemi frikësuar, kemi vdekur…
-Po, po… po shoh. Qetësohuni pak e na tregoni më afër pastaj, – tha Tringa. – E si guxonit të rrinit këtu?
– Çfarë tjetër do të mund të bënim? – thanë me një zë.
– Sa kuptova unë, gjyshin e keni të lidhur duarsh dhe me litar rreth fyti, – i pa Iliri me dhembshuri.
– Ndoshta tash lëkundet në litar, – ndërhyri i pari.
– Do ta kenë mbytur, sigurisht, – i ndritën lot të dytit.
– Mos e mendoni të keqen. Mund të jetë të mos ketë ndodhur ajo që e thoni… – i shikoi gruaja e moshuar.
Ata heshtën. Asnjëri nuk ngrehu kokë të na shikonte. Humbën në lot. Në fytyrat e tyre vizatohej një hije e rëndë. Asnjëri as tjetri nuk e kishin të qartë ç`bënin. Dridheshin. Donin të thoshin edhe diçka, por kot. Nuk ia dilnin. Frika i kishte pushtuar dhe e kishin të vështir të liroheshin.
– Ngadalë… merrni frymë, – i pa Iliri, – pastaj shohim e bëjmë.
– A mund të vini deri te shtëpia, ku e mbajnë gjyshin… – tha i pari.
– Ndoshta ende s`e kanë varur, – shtoi i dyti.
– Sa vetë janë. Unë jam një, me një pushkë…
– Jo, – foli i pari, – s`je vetëm.
– Ç`do të thotë kjo?
– Në afërsi të stallës, është arma e fshehur e gjyshit. Ai më ka mësuar ta përdorë… “Mësoje si përdoret, – thoshte. – Ndoshta na hyn në punë…”
– Kaq i vogël… e përdorë armën? – e shikoi gruaja e moshuar.
– E kapi cakun çdo herë, – tha.
– E … – ndërhyri i dyti. – Nuk është aq i vogël, si thua ti. Sa i ka bërë 17-të vjet.
– Oh, qenka e mundur kështu mirë t`ia shkrepje, – e shikoi me ngrohtësi motra e vogël.
Ai ktheu kokën nga Iliri.
– Fol, ç` mendon, – i tha.
– Sa vetë janë.
– Tre… një serb e dy romë, – u përgjigj i pari dhe mori të rrëfente tërë atë që e kishin përjetuar. “Mos flisni fjalë, vetëm provoni të ikni nga këtu, – pëshpëriti gjyshi dhe e hapi kapakun në dysheme, që përmes shkallësh të zbrisnim në bodrum, i cili me një tunel jo të gjatë lidhej me stallën…
– E pastaj, ç`ndodhi? – zgurdullova sytë unë.
– Ne ia dolëm të zbrisnim shkallët deri në bodrum, pastaj nga aty ikëm në stallë…
– E gjyshi?
– Dëgjuam vetëm rrapëllimën e kapakut që ra në vendin e vet, në dysheme… Gjyshi ia doli të çel udhë të iknim, ama vetë mbeti në dhomë, në shtëpi…
– E dëgjuam hapjen e derës së shtëpisë dhe futjen e tre vete brenda.
– Qe natë, vetëm për dritë të llambës dallonim hijet nga lëviznin, – qante i dyti. – Vërejtëm gjyshin nga çmbërthen qostekun e ua jep orën e xhepit. As unë e as ky, – pa ai nga vëllai më i madh, – nuk mësuam deri në mëngjes çfarë ndodhte, nga kush qemë rrethuar dhe kush e mbante gjyshin të lidhur duarsh, me litar rreth fyti.
– Kërkonin diçka nga ai, flisnin me zë të lartë. Ia ofronin thikën herë në fyt, herë mbi zemër… – tha i pari.
-Kah t`ia mbajmë… duhet bërë diçka? – foli i dyti, pas një heshtje të mundimshme dhe tepër të padurueshme, të rëndë.
– Çka mund të bëjmë!?
– Ta marrim armën e gjyshit e të provojmë…
– Çka është ajo, të provojmë,- ia bëra prapë.
– Të provojmë, t`i dalim krah, ta shpëtojmë, – tha i dyti.
– Jemi krejt vetëm… sall mund ta rrezikojmë edhe më shumë jetën e gjyshit, – tha i pari.
– Ashtu është, – ia bëra, pastaj dolëm nga stalla dhe ecëm pyllit.
– Duhet t`ia bëjmë disi, – tha vëllai i madh, sapo dolëm në udhë, të cilës nuk vonoi dhe dëgjuam zëra dhe hapa. Qenë zërat dhe hapat tuaj. Ikëm dhe u fshehëm prapë në pyll, të shikojmë kush kalon.
– Ja … e tëra kjo është… – e shikoi Ilirin ai që fliste dhe priti ç` do t`i përgjigjet.”
– E çfarë duhet bërë tash, – fola
– Më mirë do të jetë ta themi shkurt – çfarë kërkoni ju, – tha Tringa.
– A nuk e kuptoni ende… – shikoi me habi i pari.
– Mirë, – tha Iliri. – Do t`i afrohemi shtëpisë ngadalë – ju të dy dhe unë, e pastaj, sipas gjendjes, do të veprojmë…
– E ne, çfarë të bëjmë, – ndërpreva fjalët e tyre.
Iliri më shikoi. Ngriti vetullën e majtë dhe shpërthekoi pullën nën fyt. Ndiente zagushi. Me dorën e djathtë ma la në dorë valixhen time që e barte e s` foli.
– E ne, çfarë të bëjmë, – e përsërita dhe i ngulita sytë në këmbët e tij të baltosura. Palltoja e gjatë i vinte deri mbi gjunjë. Dukej shumë i bukur, i gjatë e i hollë, me uniformën e UÇK-së që i shihej nën pallton e mbërthyer. Më shikoi i heshtur e eci me dy djemtë e frikësuar për brez të pyllit. Ca më vonë, ktheu kokën edhe njëherë drejt meje, gruas së moshuar dhe Tringës, sikur deshi të thoshte diçka, apo e ndjeu papritur frikën që mbeti me ne. Ndoshta frikën se mund të mos shiheshim më.
– Ikni nga udha e strehohuni diku në pyll, – tha pastaj me një zë që i dridhej. – Do të kthehemi për ju, gjithsesi.
– Ndoshta, – ia bëra e shqetësuar.
– Mallkuar qofshin ata që pinë gjakun tonë, që djegin tokën tonë, – tha gruaja e moshuar dhe i shikoi të tretë nga humbën në brendësi të pyllit. Heshti pastaj pak dhe prapë, me lot në sy, më pa. – Na dëbojnë edhe nga këtu… siç bënë herë e herë më parë. Po ku në djall të ikim? Këtu kemi varret, krojet e udhët… Nuk mund të vdes diku tjetër, kurrë. Nuk më ka qetësi trupi në tjetër dhe, – tha ajo e eci ca, mbështeti krahun për trungun e një lisi të vjetër dhe qau me zë. Fytyra e saj e pikturuar nga rrudhat e shumta dhe e larë nga lotët ndriste përafërsisht si e një të vdekuri; me plot shenja të vuajtjes e të dhembjes, që i kishte përjetuar në jetë. Buzët e mavijosur i dridheshin pandërprerë. Qante dhe shfaqte shqetësim të thellë.
– Të ecim nga ikën ata, – fola dhe e mora për krahu gruan e moshuar. Ajo më pa e humbur tërësisht. Çfarë iu zgjua në zemër, ç`humbje përkujtonte, ndërsa qante, heshte dhe ecte pyllit. Kështu, fare në heshtje morëm të ecnim pyllit, të rreshtuara si në njësh kolonë. Në të dy anët – të mbytur në heshtjen e vet të thellë, qëndronin lisa të vjetër. Ecnim nën mbikëqyrjen e tyre kështu, pa pasur mundësi të iknim askund, sado që të donim të merrnim botën në sy, të iknim e të mos shiheshim më dot. Shkelnim mbi gjethet të thara, me shushurimë, pa ndjenjë dhe dritë, që prisnim t`i prek fytyrat dhe shpirtin. Ndiem ngarkesë të madhe në vete. Sa nuk shpërthenim. Shikonim me mllef, të heshtura, ndërsa brenda vetes digjeshim flakë. Ende nuk dihej kah na dërgonin sytë e këmbët e rënduara.
– Do të arrijmë para atyre të treve te shtëpia e plakut, – tha gruaja në moshë. – Ta ngadalësojmë pak hapin.
– Mirë do të ishte, – ia bëra.
– Jo, ecni… – tha Tringa, ndërsa më përftohej gjithnjë hija e Ilirit nga ecte para nesh, sado që tashmë ai nuk shihej dot. Ai ecte, ecte, i mbushur frymë e pastaj ne- të tria, fare të humbura. Gjithnjë me ngarkesën në kokë – ku kemi mësyrë, ku do të arrijmë? Apo, pse nuk presim aty, ku na porositi ai para se të ikte.
– Ndoshta është mirë të ndalemi ca.
– Pse?
– Na ranë copë këmbët… Të marrim pak frymë.
Të ndara nga çdo gjë që e përbën botën, të shkëputura nga qielli, udhët e vetvetja, vendosëm të ndalemi, të presim derisa të bjerë terri. Nuk vonoi dhe vendimi që morëm na ndau tërësisht.
– Nuk bën të presim këtu. Pyll është dhe nata mund të jetë me rrezik.
– Çfarë rreziku, – ia bëra.
– Mund të na copëtojë ndonjë bishë…
– Ti nuk e ke me gjithë mend. Apo jo, – e shikova motrën e vogël.
– Ata tashmë mund të jenë larg, – futi gishtat në gojë e frikësuar gruaja e moshuar.
– Më mirë është të ecim, – tha motra e vogël.
– Nga të shkojmë? – i shikova.
– Andej nga shkuan ata të tre, – tha gruaja në moshë.
– Jo, – ndërrova mendje, – të presim këtu.
– Kë të presim, – tha Tringa.
– Iliri kthehet, – fola e bindur.
– Kurrë, – tha gruaja në moshë.
– Jo, vjen Iliri. Vjen…
– Nuk vjen.
– Vjen…
– Nuk vjen!
– Vjen!…
Kështu, pikërisht aty ku duhej të ishim të një mendimi, aty dhe u ndamë…
– Ti bëja si të duash, unë do të ik, – tha gruaja e moshuar, e mori valixhen e vet në dorë e mori të ecte pa cak..
– As unë nuk pres këtu për asnjë çast, – tha Tringa, e cila mësyu të kthehej te udha, prej nga ikëm dhe u futëm në pyll disa orë më parë. I shikova gojëhapur, me mosbesim dhe befasi të theksuar.
– Po, – ia bëra, – kemi gjak të njëjtë dhe asnjëra nuk e duron gjakun e tjetrit. Vetëm siç i teket. Ikni. Do të ik dhe unë…
Kështu, ndërmjet frikës dhe një vendimi të pashpjeguar, ia kthyem shpinën njëra-tjetrën e ecëm, pa qenë të vetëdijshme çfarë budallallëku bënim. Krejt nga kryeneçësia. Secila morëm udhë – vetëm, andej nga i thoshte mendja. Morëm të ecnim plot hidhërim, pa kthyer kokën as të përshëndeteshim me njëra tjetrën. Për fat, pa u larguar shumë nga njëra-tjetra, ua bëra me dorë të ktheheshin. Më shikonin e nuk reagonin. Prapë ua bëra me dorë. Ashtu, si njëra dhe tjetra, këtë gjë të pritur e morën me frikë. Mësynë nga unë vetëtimthi.
– Çfarë ndodhi, – ma bëri gruaja në moshë nga afrohej.
– Ndodhi diçka, – më pa e habitur motra e vogël.
– Nuk keni pse merakoseni, jo, – ua bëri. – Ja, shikoni… – bëra me dorë, – nuk jemi larg nga atje, ku duhet të arrijmë.
– Ku?
– Te shtëpia, ku e kanë robëruar… apo vrarë, gjyshin e atyre dy djelmoshave të bukur, – i shikova e qesha me ngashërim. Unë, tashmë, jo larg nesh vëreja një dru të rrëzuar dhe aty Ilirin, i cili pëshpëriste diçka të vogël, herë me njërin e herë me tjetrin nga dy djemtë. Fliste diçka që nuk mund të kuptohej nga kjo largësi, ku qemë ndalur dhe shikonim me habi. Ai fliste dhe zgjaste herë njërën e herë tjetrën dorë. U shpjegonte nga të zbritshin, nga cila anë t`i afroheshin shtëpisë. Si të prisnin shenjë nga ai, para se të sulmonin.
– Kështu, pra, – e dëgjova tashmë Ilirin dhe njëri djalë këmbadoras zbriti nga ana e majtë e stallës, ndërsa tjetri pak nga pak, me kujdes të madh, tashmë i ishte afruar shtëpisë dhe priste shenjë nga Iliri, që të lëvizte ende përpara apo të kthehej. Çështja – me sa kuptoja, ishte si të arrinin deri aty, ku ende e mbanin gjyshin e tyre – më këmbë në një karrige, me duar të lidhura prapa shpine dhe me litar nën fyt. U afrova te druri i rrëzuar dhe pastaj u shtriva mes aty. Pranë meje dëgjova frymën e gruas së moshuar dhe shtrirjen në të majtë të Tringës.
– Pse bëni kështu… – pëshpëriti Iliri e na shikoi i mllefosur. – Mund të na vrasin, – uli kokën dhe ofshani. Më pastaj, ngrehu kokën dhe i kërkoi me shikim të dy djemtë. E ngriti pak dorën dhe ra sërish në heshtje. E shikoja në fytyrë dhe dëshiroja t`i thosha diçka të papritur, t`ia përmendja sytë dhe dritën e tyre të pashuar. Natyrisht, as qe koha as vendi që do të mund ta bëja një gjë të tillë. Ndërkohë, nga lëvizja e ngadalshme e buzëve të mavijosura të Ilirit kuptova t`i thoshte tjetrit djalë të dilte nga prapa shtëpisë dhe nga aty të futej me kujdes në stallë. Iliri priste me pushkë të gatshme për zjarr. Djali… siç do të qenë marrë vesh më parë- sigurisht, doli më pastaj nga stalla, mori të mihte bri një lisi, për ta nxjerrë armën e gjyshit. Nuk vonoi dhe hetova të vetëtinte në dorën e atij një pushkë e kuqërremtë. Eci me të në duar përbri murit të shtëpisë dhe iu afrua dritares. Djali tjetër qëndronte bri derës së shtëpisë, me një diçka në dorë, që nuk ia dilja ta definoja çfarë ishte ajo. Papritur – i pari, theu xhamat, që pastaj ai dhe Iliri të shkrepnin – të dy në të njëjtën kohë nga pushkët. Shkrepën prapë pushkët dhe të tretë vetëtimthi iu afruan derës së shtëpisë. Në dritën e zbehtë të dhomës hetova hijen e një burri të moshuar. Qe gjyshi, i cili paprituri kërceu nga karrigia,ku gjatë kohë do të ketë qëndruar me duart të lidhura prapa shpine dhe me litar rreth fyti, ndërsa – i shastisur, në derë – në të njëjtën kohë, u pa një burrë me duart lart. Iu afruan të tre dhe të përlyer me baltë trupit e fytyrës, e futën brenda.
– Çfarë ndodhi, – tha e trembur gruaja në moshë, e tërësisht e shtangur lëvizi pak, m`u afrua ende.
– Motër, motër, Eda… – u dëgjua të thërriste Tringa, – çfarë ndodhi.
– Ia dolën, – i mora në përqafim. – Ia dolën me sukses aksionit dhe e shpëtuan gjyshin. Të tria zbritëm përbri stallës dhe iu afruam shtëpisë.
– Ilir, – i thirri Tringa. – Ilir, – e përsëriti ajo.
Iliri hapi derën e na tha të futeshim brenda. Në dhomë, shtrirë mbi gjakun e vet, qëndronin dy kufoma. I treti, që doli në derë me duart lart, heshte në kënd të dhomës. Me duart të lidhura prapa shpinës shikonte i dalë tërësisht jashtë vetës.
– Kush je ti, – ia bëri Iliri.
Ai shikoi dhe ra në gjunjë.
– Kush je ti, pse je këtu, – iu afrua nipi i madh i gjyshit.
– Unë jam vrasës, – tha. – Jam vrasës… – u përmbys me kokë në dysheme ai.
– Fol. Ç` kërkoje nga ky plak, – iu afrua Iliri, ndërsa e shikonte gjyshin, të liruar nga litari rreth fytit dhe me duart e zgjidhura i përkëdhelte nipat e vet nën një dritë të thellë të buzëqeshjes dhe në të njëjtën kohë me sytë gjithë lot… – Nuk ke udhë tjetër, veç të na tregosh çdo gjë. Pse doje ta vraje plakun. Çfarë kërkoje nga ai, – e rrëmbeu Iliri atë nga flokët dhe e përplasi për muri. Ai pastaj u ngreh dhe shikoi i humbur. Iliri iu afrua prapë, ndërsa ai mbuloi kokën me duar të mbrohej nga grushtet që frikohej t`i merrte. Iliri u përmbajt, lëshoi duart poshtë dhe e pështyu… – Ke ardhur nga dreqi i nëmur t`i vrasësh gratë, fëmijët, të moshuarit… në shtëpinë e vet, në tokën e vet. E tash hesht. Shikon si një buf majë trungut gjysmë të kalbur. Ose do të tregosh pse je këtu ose do të ikësh në varr me këta dytë që të presin pa frymë në dysheme… – tha Iliri dhe iu afrua prapë. – Fol, ose do të notosh në gjakun tënd, tash… – ngrehu lart duart-grushte Iliri.
– Mos më godit, – tha. – Do t`iu tregoj çdo gjë që kërkoni… Iliri u spraps dhe kërkoi një karrige të ulej.
– Eh, – e shikoi, – fol…
Ai mbylli sytë, u luhat para dhe prapa. Sa s`i binte të fikët. I hapi prapë sytë…
“Çdo gjë qe mashtrim. Më nxorën nga burgu i Nishit e më thanë të vija, të vrisja, të dhunoja kë të hasja- vashat më të bukura, të plaçkitja, t`i jepja flakën çdo gjëje që është shqiptare… Krijuam njësit të veçantë, vrasës. Digjnim e dhunonim, vrisnim e prisnim… Ama, pak ose fare kishim të plaçkitnim. Ua prisnim gishtat atyre që bartnim unaza, t`ua merrnim, ua shkulnim veshët t`ua merrnim vathët. Mblidhnim qaforet e arit, rruazat e qelibarit, bylyzykët… Ua zhvishnim rrobat, ua grisnim, i lenim pa asgjë – të lëkurta, para nesh e i merrnim për qejf, secili sa donte dhe si donte. I poshtëronim, e ato – sulmonin lart zotin me grushte. Donin të vriteshin, por s`kishin me çfarë ta bënin një gjë të tillë. Ndonjëra, me zemër të thyer dhe ashtu – pa asgjë në trup, merrte vrapin të ikte. I vrisnim. Ndonjëra e plagosur mbetej aty – në mes të udhës, apo të fushës, të përpëlitej me plagët e veta derisa t`i mbyllte sytë përgjithmonë. Urinonim mbi to, mbi secilin të vrarë, femër apo mashkull qoftë… Ndonjëri mbushte torbën me veshët e tyre, që ua priste ndërmjet klithjesh të tmerrshme, me sytë e tyre, që ua nxirrte, ndërmjet klithjesh të padëgjuara deri atëherë… e – pastaj, i shponte, i fuste një nga një në ndonjë tel, t`i tregonte trofe lufte-trimërie sapo të kthehej në Serbi… Asnjëri nga ne nuk ngjanim në njerëz, por në bisha, në krijesa tërësisht pa tru-pa vetëdije. Me vetëm një qëllim, të vrisnim sa më shumë, të digjnim sa më shumë, të dhunonim sa më shumë… të pasuroheshim e të ktheheshim nga kishim ardhur me shpresë të nisnim jetë të re mbi gjakun e atyre që derdhnim, krejt për qejf të dikujt, për ta lënë Kosovën tokë të djegur, siç e lamë kohë më parë… Zot, edhe kafshët, delet, lopët, edhe fluturat, zogjtë iknin nga ne, nga kundërmimi që binte nga fryma e secilit …”
– …fliste dhe përpihej thatë. I djegur tërësisht në flakën e vet të brendshme, nga e cila priste të binte hundë-e-buzë në tokë.
– Fol, çfarë ndodhi, – u ngreh më këmbë Iliri.
– Pak ujë, – tha. – Një pikë ujë…ujë! Vetëm një pikë.
– Ti, u dhe mundësi ta shuanin flakën e etjes atyre, që i vrisje, që i prisje në fyt, që ua pije gjakun, që ua prisje veshët, ua nxirrje sytë, atyre që i dhunoje e i varje… i dhe ndonjërit ujë? – e shikoi tërë mllef.
Më pastaj, duke shtrënguar kraharorin me duar, ra në gjunjë. E kapi kollë e gjatë, e gjatë… i vinte të nxirrte jashtë çdo gjë që kishte brenda. I merreshin mendtë. Mjegull e dendur i binte mbi sytë.
– Ujë… – tha prapë serbi.
– Zot, – ia bëri Iliri, – nuk mund më ta shoh, as ta dëgjoj… – iu afrua ai disa herë serbit me duart grushte lart ta grushtonte deri në pamëshirë, ama në çastet e fundit ndërronte mendjen dhe nuk e bënte një gjë të tillë. – Oh, zot… – bëri më pastaj. – Më vjen të vjell! Le ta vrasë dikush… menjëherë le ta vrasë, – mbuloi kokën me duar ai – i zverdhur. Iu afrua murit dhe mbështeti kokën aty, ndërsa jargë e jargë i iknin nga goja. – Le ta vrasë dikush… le ta vrasë… – klithi. Bashkë me klithjen e thekshme u dëgjua dhe zëri i nipit të madh të gjyshit.
– Do ta vras… Tash, – foli dhe ktheu pushkën të shkrepte në ballin e serbit.
– Jo, – tha gjyshi e i doli përpara. – Nuk mund të lejojmë të bëhemi një me ta. Lere…
– Ama… dëgjoje çfarë kanë bërë, dëgjoje dhe mbaje veten, – e ktheu kokën Iliri dhe e shikoi gjyshin.
– Çfarë do të bëhej bota po të ishim të gjithë të tillë?!– iu afrua gjyshi, ia mor kokën e ia mbështeti në kraharorin e vet. Dy pika lot i ikën nga sytë dhe i rrëshqitën mbi mollëzat e fishkura. – Askujt… kurrë, askujt, të mos i ngjajë ajo që na bëjnë ne…
– Do ta vras, do ta vras, – shpërtheu nipi i madh sapo vërejti vijnë e lotëve mbi mollëzat e gjyshit.
– Jo! – e përsëriti gjyshi, – jo!
– Ashtu është, gjysh, – ia bëri Iliri, eci pak nëpër dhomë, pastaj e shikoi serbin, nën tatuazh-përgjatë qafës e fytit, nëpër fytyrë. – A nuk e sheh veten sa i mjerë je, – e shikoi prapë.
– Ujë! – foli mbytur ai.
– Ti, a i dhe ujë kujt?
– Askujt, – tha ai dhe uli kokën, ofshani.
– Le t`ia jep dikush një pikë ujë.
– Unë… – tha motra e vogël e i dha ujë. Ai piu dhe pjesën që e la në gotë, motra ia hodhi fytyrës me mllef.
– Çfarë pret tash, – tha Iliri e u ul. – Fol…
Ai nuk hezitoi të fliste.
“Gjë të parë, me të shkelur në Tokën e Kosovës, përveç vrasjes, dhunimit, djegies… kisha të arrija të hetoja kush ka para, ar, gjëra të vogla, të vlershme. Aty pastaj të bëja kërdi, t`i mbush xhepat e të ikja në Serbi prapë… Me dy të vrarët, që tashmë këtu – para nesh, kanë ngrirë mbi gjakun e vet të mpiksur, mësymë shtëpinë e një shqiptari, për të cilin – ky, jevgu, e shikoni tash pa frymë në dysheme, na tha se ka qypa të mbushur me ar. Me të rënë të natës, mësymë te ajo shtëpi. Prapa na u vunë edhe katër të liruar nga burgu i Nishit …të shfryjnë epshet këtu, të dhunojnë, të vrasin e të djegin këtu. Kështu, në heshtje, shtatë vetë, njëri prapa tjetrit, iu afruam shtëpisë së shqiptarit. Gjithnjë me droje, të mos na hetonte kush as nga tanët më, sepse do ta e përgjysmonin gjahun, e as nga ndonjë shpirt i shtëpisë, të cilën e rrethuam. Një gabim kushtonte me jetë. Ende pa e parë veten mirë-ku arritëm, ku gjendeshim, çfarë duhet bërë ende t`i tronditnim, shkrepën pushkë nga brenda. Hapëm zjarr edhe ne. Për disa orë nuk mund të kuptonim çfarë ndodhte. A do të humbnim ne apo ata. Asnjëherë nuk gjeta guxim të shikoja sa të vrarë ka mes nesh. Zjarri qe i ashpër dhe herë-herë dëgjoja vetëm një gjëmë, atë gjëmën serbe, që të ndezte tmerrin, – oh, majko moja (nëna ime)! E kështu, pastaj prapë flakë e zjarr, nga të dy anët. Nuk guxoja të ktheja kokën e të shihja – a mbeti ende gjallë ndonjëri nga ata të farës sime, apo jo?!…” Heshti pastaj papritur ai për disa çaste.
– Çfarë u bë, – u ngreh më këmbë Iliri.
– Asgjë.
– Fol e mos gënje pra, mos shtrembëro asgjë.
– Asgjë… – tha.
– Kush të tregoi se kryeplaku i shtëpisë …shqiptari, që e sulmonit, është i pasur?
– Më tha… ky, – bëri me dorë nga kufoma e jevgut. Më tha ky jevgu që tash rri shtrirë mbi gjakun e vet.
– Ky, a?! – pështyu Iliri.
– E tërë kohën mori frymë në këtë tokë, shikoi këtë qiell, hëngër bukën e këtij dheu, shijoi ngrohtësinë e gjirit të Kosovës…
Plaku iu afrua Ilirit.
– Është mirë, – ia bëri, – t`i nxjerrim dy kufomat nga dhoma. U vjen erë e rëndë. T`i hedhim diku në pyll, apo në ndonjë greminë.
– A ka ndonjë greminë afër?
– Po, ka.
– Atëherë, t`i nxjerrim nga këtu kufomat dhe të pastrohet dyshemeja. Këtu… për një kohë, do të mbesin edhe dy vashat e gruaja, – tha Iliri e ma zgjati pushkën e vet mua. – Mbaje në thumb, – më pa. – Ai do të bëj përpjekje të ik…
– Nuk do të ik, jo, – ia bëra dhe ktheva grykën e pushkës nga serbi.
I liri e rrëmbeu jevgun për krahësh ndërsa plaku për këmbësh dhe e nxorën kufomën jashtë. Gruaja në moshë menjëherë iku në kuzhinën e shtëpisë prej nga doli me një enë me ujë dhe një arën. Ajo ra në gjunjë- të pastronte gjakun në dysheme
– Jo, – ia bëri Tringa. – Jo, pse jam unë këtu, – ia bëri dhe i ndihmoi të ngrihej.
Papritur, nga po ngrehej e zuri një kollë e thatë.
– Oh… – ofshani gruaja në moshë, – të mos ua ndiejmë as erën më! – tha gjithë mllef.
Tringa ra në gjunjë dhe filloi të fshinte gjakun në dysheme. Nuk vonoi e gjyshi me Ilirin u kthyen prapë në dhomë. E morën kufomën e të vrarit të dytë e dolën. Tringa vazhdoi ta pastronte dhe pjesën tjetër të dyshemesë. Ndihej freski tjetër, binte dritë tjetër në dhomë. Tringa mbaroi me punën dhe mori të dilte ta derdhte ujin e ndyrë jashtë. Në të dalë i erdh të kthente.
– Ç`ke, – iu afrua gruaja në moshë. – U lodhe?
– Jo, jo… – ia bëri ajo e doli, pak e zbehtë.
– E ka turbulluar gjaku, – tha gruaja në moshë.
Unë buzëqesha dhe në të njëjtën kohë vërejta nipin e madh të gjyshit, nga e mbante në thumb me pushkë serbin.
– E ti, – ia bëra. – A nuk e sheh, atë gjë e bëj unë.
– Eh, – tha. – Nuk u dihet… Gjejnë mënyrë të ikin… papritur.
– Nuk ka nga të ik, jo, – ndërhyri nipi i vogël i gjyshit, i cili po ashtu me revole ia shënonte pikën e ballit serbit…
Në jehonte më vinte pandërprerë një varg i një kënge popullore, të cilin e sillja disa herë në kokë “Me i pas krahët me fluturue nëpër tri pushkë nuk mund me shpëtue!” Serbi, i mbytur në tatuazh, vetëm shikonte fare bardhë. Nuk mund të kuptoja asgjë nga gjendja e tij shpirtërore, po qe se do t`i ketë mbetur ndonjë pikë shpirt në vete! Më dhembnin muskujt përgjatë shpinës nga qëndrimi i ngrirë, me pushkë në dorë, para serbit. Çdo lëvizje do t`i kushtonte me plumb në kokë. Ai, me sa e lexoja, këtë gjë e kishte fare të qartë. Nuk e lëvizte as kokën, as këmbët. Hapja e derës nga Iliri, i cili kthehej në dhomë me gjyshin, më liroi shumë. Mora frymë thellë e ia afrova pushkën.
– Nuk qenke e pushkës, – qeshi ai, para se të ulej. – Shihej lodhje në fytyrat e tyre.
– Hë, – ia bëra. – I varrosët?
– Po, i hodhëm në një vithisje të tokës, por u desh të mihnim edhe një pjesë të dheut, për t`i mbuluar…
– Pse u lodhët për atë punë.
– Eh, – ndërhyri gjyshi. – I vdekuri duhet respektuar…
– Më mirë thuaj vrasësi, – tha me urrejtje Tringa.
– Ashtu është. Ke të drejtë ti, ama… t`i lenim pa i mbuluar me dhe, do të qelbeshin, do të kundërmonte gjithë brezi i malit e më gjerë. Nuk do të durohej një gjë e tillë.
– Kjo gjë mbaroi, – tha Iliri. – Harrojeni…
– Dilni në kuzhinë, – i shikoi Tringën dhe gruan plaku. – Miell ka, ka pak vaj e ndonjë gjë tjetër. Përgatisni diçka të hamë… Tringa e gruaja në moshë u ngrehën dhe ikën në kuzhinë. Unë nuk lëviza vendit.
– E ti, – më pa Iliri. – Ti, me sa hetova nuk je shumë e pushkës, po tash po del se nuk je as e kuzhinës…
– I zotëroj të dyja, po të ketë nevojë, – e shikova, – por, dua ta dëgjoj rrëfimin për krimet që ka bërë ai. – Shikova me mllef nga i mbyturi në tatuazh.
– Vetëm do të ndiesh mundim, – tha gjyshi.
– Jo… – ia bëra. – Unë shkruaj nga pak. Ndoshta do t`i bëj libër ato që dëgjoj. Le të mbesin për brezat, ta kujtojnë golgotën nëpër të cilën po kalon populli ynë. Le t`i kujtojnë tmerret që na shkaktuan dhe të mos i harrojnë kurrë!
– Ke shkruar deri tash ndonjë libër? – më pa Iliri.
– Po, tri… –
– Punë e mirë është ajo, – tha e iu kthye serbit.
– Të vazhdojmë të flasim ende me ty, – ia bëri.
Serbi tundi kokën.
– Fol pra… Lidhu aty, ku e këpute rrëfimin… Serbi me kokën ulur, mendoi ca e pastaj e shikoi Ilirin.
“… Asnjëherë nuk gjeta guxim të shikoja sa të vrarë ka mes nesh. Zjarri qe i ashpër dhe herë-herë dëgjoja vetëm një gjëmë, atë gjëmën serbe, që të ndezte tmerrin, – oh, majko moja (nëna ime)!… Ca më vonë thirra të lajmëroheshin ata që ende janë gjallë, Përveç jevgut, që më kishte thënë për pasurinë që ka shqiptari që e sulmonim, do të lajmërohet edhe ai tjetri, i vrari këtu. Kishim – nga shtatë vetë sa ishim, katër të vrarë. Kjo gjë më tmerroi. Nxora nga torba bombat dhe një nga një i hodha për dritare në brendinë e shtëpisë. Dëgjoheshin gjëmë dhe vaje fëmijësh. Shtëpia mori flakë në çdo cep. Krye-shtëpiaku doli dhe kërkoi t`i lejonim t`i nxirrnin fëmijët.
– Jo, – fola unë. – Nuk do ta lejojmë të shpëtojë askush.
– Vetëm fëmijët!
– Askush, – ia bëra dhe ndërsa ai po përpiqej të thoshte edhe diçka e godita me breshëri plumbash dhe ai ra në gjunjë, shikoi diku larg, pastaj e ktheu fytyrën nga qielli dhe me fjalën zot në gojë ra me fytyrë në tokë. I hodha dhe disa bomba brenda në shtëpi dhe ca më vonë pushoi rezistenca, pushuan gjëmat, klithjet e vajet… Hymë brenda në shtëpi. Shoku im i shikonte të gjithë të vrarët me radhë. U ndal te një grua e cila kishte rënë mbi fëmijët e saj. Nxori thikën dhe ia këputi kokën nga trupi pastaj vazhdoi te burri në moshë të re, edhe atij ia morri kokën që më pastaj të ndez një zjarr në mes të oborrit e t`i ziejë kokat për t`ua larguar mishin nga to. I duheshin vetëm kafkat për t`i marrë me vete në Serbi, për të bërë shandan me to në dhomën e tij të gjumit. Qëllimin e kishte të krekosej në ndejat me raki mes banorëve serbë në fshatin prej nga vinte. Kafkën e burrit thoshte se do ta vendoste në anën ku flinte gruaja e tij, ndërsa kafkën e gruas ta vëntë në anën ku flinte ai. ”
Unë eca nga një trastë që ishte aty. E mora në dorë.
-Hape, hape, – më tha. – Aty ende janë kafkat.
Nuk më bënin duart të hapja trastën. Nipi i vogël i gjyshit më mori nga dora dhe e hapi. Ngriu i tëri.
Ushtari serb heshti për ca çaste, pastaj na shikoi me radhë.
– E shuamë kështu një familje, për dëshirën e tij të çmendur dhe timen! – tha.
– Do ta vras, do ta vras… – kërceu nipi i vogël dhe iu afrua, ia puthiti grykën e revoles në ballë.
– Mos, – ia bëri Iliri. – Mos. I dridhej dora, dridhej i tëri. Shikonte i çartur.
– Do ta vras, – tha nipi i vogël dhe e hapi trastën nga e cila ranë para këmbëve tona dy kafkat e zhveshura nga mishi i tyre. – E sheh në trastë janë kafkat për të cilat na foli ai.
– Mos, – u ngreh më këmbë gjyshi, e u nis nga ai.
– Gjysh, mos u afro, mos. Do ta vras!
-Ne s`jemi vrasës, – tha gjyshi.
Iliri iu afrua ngadalë dhe ia mori revolen nga dora. Ai qante, i binte murit me grushte. Qante. -Vijnë prej dreqit të mallkuar këtu, në shtëpinë tonë, e na çnderojnë, na i nxjerrin sytë, na i presin veshët e gishtat… të kthehen prej nga erdhën me pjesë të kurmit shqiptar në varg, me dritën e heroit ekspozojnë trofetë e tyre të luftës, shkruajnë libra për qejfet e bëra me gratë e vashat e gjakut tim… E, tash, të mos e vrasim njërin nga ata. Pse? Pse? Pse?!
Iliri e mori me ngrohtësi dhe e mbështeti në parzëm.. Ia ledhatoi flokët.
– Do të kalojnë të gjitha. Nuk guxojmë, për shkak të ulërimës së bishës të ulërimë edhe ne. Nuk është e lehtë kjo të cilën po e jetojmë, por do ta kalojmë… – tha ai, pastaj shumë i shqetësuar u ul. E fërkoi fytyrën me duar dhe në sy i ndritën dy pika lot.
– Hë, pse shikon si bufi… Fol! – ia bëra.
Ai, ndoshta e tirrte më vete fundin e rrugës së vet, shikoi krejt pa ndjenjë, pastaj ngjashëm me ndonjë mekanizëm pa shpirt, ra në kornizën e zezë të rrëfimit. “… I hodha dhe disa bomba brenda në shtëpi dhe ca më vonë pushoi rezistenca, pushuan gjëmat, klithjet e vajet… Flaka gëlltiste çdo gjë, e me këtë edhe shpresën ta gjenim floririn për çfarë vramë e dogjëm. I tërhoqëm të vrarët serbë deri ndanë udhës, e prisnim të iknim me ndonjë automjet serb, të cilët qarkullonin në atë segment..
– T`i lëmë…
– Kë, – ia bëra jevgut.
– T`i lëmë të vrarët, – m`u afrua e më tha te veshi.
– Unë do t`iu shpie te një shtëpi tjetër. Aty gjithsesi do ta gjejmë gjahun që e kërkojmë!
– Ama, vrasja po na bëhet pjesë e domosdoshme e etjes, – e shikova.
– Po pse ke ardhur ti këtu, – më pa jevgu.
– Për ta mbrojtur tokën serbe…
– E kujt është kjo tokë kaherë nuk e ka të qartë as zoti, – qeshi ai, pastaj më tha prapë. – E mira është të shikojmë ne hesapin vetjak.
– Ashtu thua, apo jo?