Nexhat Halimi
Silueta e vetmisë së gurit (VII)
(Fragment)
Miniera nën det
(Tridhjetë dhjetor `79)
-… u bë, -shkëput fjalë minatori. – Zbresim!
-Zbresim, – e përsërisin disa zëra përnjëherësh dhe më pastaj pllakos një heshtje e thellë. I afrohen afër shoku shokut kaq sa t`ia ndjenjë trokitjet e zemrës, erën e trupit dhe duhmën e rëndë të duhanit. Lëvizin pak –pak. Lëvizin njëri pranë tjetrit, ngjashëm të radhitur siç qëndrojnë peshqit në konserva. Ashensori ndërsa ik thik teposhtë. Me ritëm të përhershëm dhe me zhurmë.
E mësuam këtë ritëm të zbritjes për të tretën, apo për të katërtën herë me radhë në kohë të fundit. Ekipi i gazetës “Rilindja” , prej katër vetash, tashmë e njihte mirë udhën për në nëntokë. Kaq herë zbritëm me minatorë në thellësi dhe kaq herë përjetuam kënaqësi të papërshkruar, veç herë herë dhe ndonjë dridhje, ndonjë eksplodim të shkëmbit të xehes, të ashpër, që të mbetet gjatë në kujtesë e të dridh sa herë të të ik mendjes e përgjatë gjithë trupit. Sidomos gjatë procesit të shkrimit për gazetën “Rilindja”, gjatë përshkrimit të barsoletave të derdhura me të qeshura, përshkrimit të minatorëve, të syve të tyre, të ëndrrave e etjeve të tyre . Të fluturimeve të tyre në hapësira fare të panjohura, larg – larg në shtresat e fjetura brenda secilës copëz të xehes. Secili ia njeh tjetrit ëndrrat, dëshirat ia njeh, etjet dhe zjarrin, me të cilin lëvizin në nëntokë.
-U bë, – do të dëgjohet prapë zëri dhe pastaj do të përsëritet ajo tradicionalja e përhershme e atyre që e mbajnë nëntokën në shpirt e zemër, me Fat! Bie dhe fjala, me rrëmbim, të cilën e mbajnë të parën në mendim. Bie dhe urimi i ndonjërit nga ata, ndërsa e shtypë pullën, me të cilën e ndez lëvizjen vertikale gjatë zbritjes në thellësi.
-Me fat! Apo dhe punë të mbarë!
-Me fat!- përsëritet dhe –ja, ashensori merr rrugë të zbres në zemër të tokës. Ik me rrapëllima të thekshme, zbret thellë, e te ti zgjohet një parandjenjë e bukur. Të kujtohet deti. Çudi, pse deti? Ç`lidhje ka uji, kripa, guacat e polipet e koralet me xixat e ndritura të xehes, me nëntokën? Ç` lidhje ka guaca me perlën brenda, të nxjerrë në rërë, siç ndrit dhe xehja me ëndrrën e me nëntokën?!
Kaq e largët kjo dhe njëkohësisht kaq e afër.
Cila është lidhja e tyre, vallë?!
-Ka, lidhje të thellë, ka, -më shikon habitshëm minatori, i cili çdo ditë zbret thellë, vertikalisht, brenda në tokë, t`i vjedh shkëmbit të ashpër tone e tone xehe. Unë e dëgjoj e përsëri më shfaqet deti. Pse? Prej cilës rrjedhë përvidhet e vjen para e ti shikon kaltër, shikon verdhë, kuqërremtë e gjelbër, shikon hirtë dhe zjarrtë… Shikon kaq pakuptueshëm e çdo gjë është kaq e qartë. Ashensori zbret dhe ti je në të, lëshohesh brenda në nëntokë. E humb lidhjen me tokën nën dritë dielli, mbi të cilën bie borë, ik, lidhesh me një botë tjetër tepër të panjohur, e cila çilet para teje e në ty me kaq xixa xehesh të plumbit, të argjendit e grimcave të vogla të arit, nga ndrisin në errësirën e thellë ngjashëm me fluturat…
Më shikon në sy një minator, me të cilin gjendem ballë për ballë. Ndoshta do ta ketë kuptuar mendimin tim të ikur lidhur me universin, lidhur me thellësitë, lidhur me afërsitë e largësisë, me lashtësitë e çuditshme, me xehen.
E lashtë është epoka e shkëputjes së xehes nga zemra e nëntokës. Në historikun e vet ende të pa definuar mirë, por megjithatë, dihet kaherë si nisi e tëra, ma sëpatën apo me çekanin e parë . Nuk është trill, në “Trepçë”, kazma e parë ka rënë, është ngulur, ka çarë shkëmbin e ashpër të xehes, vjet e vjet më herët, të cilën e nguli në këtë tokë Bajram Mustafa, ra në rrjedhën e përzierjes së legjendës me historinë,që më pastaj, në mjegullat e dendura të kohës, të dëgjohen kazmat e para e kaq me radhë… e, në këtë mënyrë, kazmë pas kazme, dysheme pas dyshemeje, tavan pas tavani, horizont pas horizonti, të zbresin njerëzit vertikalisht në thellësi e t`ia vjedhin zemrën. Në beteja të ashpra, të përditshme. Copë pas cope të xehes ecën me vullnet, të fitojnë. Iku minatori ndër fyte e nyja të forta, të ashpra, thellë e më thellë, hapi deri më tash afro njëqind e tridhjetë kilometër korridore, galeri e punishte, shumë hapësira tek shkëputet xehja, në mënyrë që Stan Tërgu, të bëhet liqen, deti më i njohur i plumbit e i zinkut.
-E tash, nga ik ajo që ndrit? Herë afër e herë tjetër larg dhe prapë aty është.
– Ja, tash prapë e njëjta gjë.
Prapë më lëviz parandjenja për dertin. Cila është afërsia e ujit me xehen, mendoj më vete. Cila është zemra e ujit me zemrën e tokës, përmes cilës urë lidhen dhe a lidhen fare? – Lidhen, shkëputen, prapë lidhen e bëhen një, prapë shkëputen, – flet udhëheqësi Salih Istrefi. – Megjithatë, shikoje me kujdes renditjen e fjalëve,do ta kuptosh pak nga pak sesi lidhen.
Ashensori ik pingul nga errësira, nga vendbanimet e ndritura të tokës, nga shkëmbinjtë e ashpër të xehes. Të shpërndahen xehetarët e të derdhin djersën e tyre në vend punishte, në galeri … në horizonte, të cilat tashmë kanë arritur me mihje të përditshme të arrijnë me pëllëmbë nën ujin e sipërfaqes së detit.
-Sa e sa herë kam zbritur, – e vazhdon fjalën e vet të mbetur gjysmë kohë më parë Salih Istrefi. – Veç ky është udhëtimi më i gjatë, vertikal në fshehtësitë e zgafelles së Stan Tërgut, gati arrijmë nën minierë. – Flet ai dhe kollitet, bëhet gati të dalë në horizontin e dymbëdhjetë tek punohet me dinamikë të paparë. Ditët janë të lidhura zinxhirë me punë, me djersë, me etje dhe vetëmohim. Nuk shkëputen as të dielat. Punë dhe vetëm punë, nga mëngjesi në mëngjes, gjatë gjithë motmotit.
Përzihen fjalët e ritmet e punës.
Ndalet ashensori. Pushon pak zhurma e lëshimit të horizontin e mësyrë, të niset prapë të ngjitet në fillim, në hyrje të zgafelles, të mbushet me minatorë të gatshëm për ciklin e ri të punës. E prapë lëshohet, më pastaj minatorët shpërndahen në horizonte. E gjithnjë në rreth të përhershëm, lëshim e ngjitje. Lëshohet me zhurmë, shkruar me qeshje dhe batuta të derdhura nga minatorët e tubuar në një ashensor nga shumë vise të Kosovës e ndoshta dhe më larg.
-Hape derën, të dalim, – dëgjohet një zë, zhurma pushon për pak çaste. Ashensori ndalet. Dalin minatorët Beqir Jaha, Mile Milosavleviq, Shaban Islami, Milazim Zeneli, Bejtush Ahmeti, e me radhë, pastaj ecin fuqishëm, shkelin në tokën e horizontit të dymbëdhjetë, thellë, ballë për ballë me shkëmbinjtë e xehes, të cilët do të rrëzohen nga muskujt e tyre të fortë. Secili me etje për të prekur nën nivelin e sipërfaqes së detit. Të gjithë minatorë të vyer, të zgjedhur. Më të mirët nga më të mirët…Të zgjedhur një nga një.
-Është shumë vështirë të bësh me gisht nga ndonjëri, e të mos i mbetesh borxh tjetrit, e të mos i hysh në hak tjetrit… – rrëfen shoqëruesi, me krenari. – Secili është hero i punës në mënyrën e vet, në hapësirën e vet, në cilësinë e të shfaqurit të dëshirës, për të arritur maksimumin, me djersë. Ai flet e flet e zëri i përzihet me zhurmën e ashpër, që buronte e zgjonte ashpër në të gjitha degëzimet. Valë e shpërthyer e punës, e cila paralajmëron hapësirë të re të pushtuar në vend punishte. Llambat e tyre ndrisin ngjashëm me xixëllonjat, të cilat ndriçojnë në hapësirën e pafund, të mbushur me kallinjtë e grurit të hepuar në krah të njëri tjetrit, të rënduar e të valëzuar gjatë rënies së territ të dendur. Kjo krijon pamje mahnitëse, shumë flutura të arta, të veshura shkëmbit, nga i cili rrjedhë një vadë e lehtë e ujit. Ritmet e zgjuara të vagonetave, të autoloderëve, të turjelave, janë gjithnjë në jeh në të gjitha frontet.
-Ritmet e akorduara të angazhimit janë vetë rrjedha të jetës.
-Tashmë jemi dyzeteshtatë metra nën nivelin e detit. Mund ta cekni pa hamendje në këtë shënim atë që shikoni. Kjo është minierë nën det, – buzëqesh me kënaqësi minatori e një flatër e ndritshme e dritës së rënë nga llamba e varur mbi kapelë ia prek fytyrën me rrudha, fytyrë e vuajtur, e shkruar me gjurmë të thella, me vraga nga lakimet, ecjet dhe arritjet në synimet e rënda të jetës. E shikoj e nuk flas. Veç i paramendoj ardhje shkuarjet, lakimet e fytet e kaluar gjatë jetës. – Kush mund t`ia mësojë peripecitë, fshehtësitë, të cilat i ruan brenda në vete në këtë çast të lumtur të arritjes në maje të kodrës, apo në pemën e mollës, për ta kapur pemën e pjekur, – mendoj gjatë në vete i heshtur.- Ja, kjo është afria me detin, – i bie një copëze të shkëmbit me mbathjet e veta. – Është minierë nën det, – e përsërit me dashuri, Salihu, ndërsa i afrohemi profilit të një hapësire të një korridori. – Qëllimi i hapjes së horizontit të dymbëdhjetë nuk është tash për tash të shkëputet xehja . Ai është një lidhje kuçe, e domosdoshme, për të krijuar kushte për rrjedhjen e punimeve në horizontin e dhjetë e të njëmbëdhjetë.
Është ndërmarrje tepër me interes.
Është rrjedhë për ta begatuar përgjithësisht minierën.
-Do të ma vizatosh konkretisht këtë rrjedhë?
-Më afër, ja. Qëllimi është që të tërhiqet uji nga të gjitha galeritë në kotën më të ulët, në mënyrë të lirohen punishtet për eksploatimin e xehes. Ja, merreni për bazë një pikë uji. Të mbetur në tavan. Ajo bulë e ujit duhet krijuar mundësinë të bjerë aty ku do të planifikoni, për të mos i prishur gjërat që keni rreth. Merreni me mend, në horizontin e njëmbëdhjetë janë bërë pikë e pikë gati kaq liqene të vërteta, me ujë të pastër, që fle aty nën kotën e horizontit. Aty tashmë mblidhet uji, prej nga me pompa speciale nxirret jashtë. Ky proces ka kohë punon pandërprerë.
-Rrjedh uji?
-Po rrjedh…
-Rrjedh, rrjedh uji, – e përsëris në vete ndërsa shaloj një kalë të çmendur mes përmes barit të paprerë, të mbushur me lule të xhenetit, me qiellin e stolisur me yje e flutura të bardha dhe me kaq shqerra të uritur, të cilët vrapojnë në radhë të pinë ujë e të argëtohen qiellit të pafund. E shaloj kalin e çmendur nga mrekullia, mes ëndrrës e afshit të ndezur të largësisë e afërsisë, ndërmjet të cili vjen e derdhet vija e udhës, nëpër të cilin ti shalon kalin të arrish te qëllimi i vetëm, deri te ura, t`i lidh të gjitha kuptimet në brigjet e luginat e sferat e tretura larg. Arrin rrugës me atin e çmendur e arrin gjithnjë te fusha me plot dritëza metalesh të rrëzuar. Ja, tashmë fillon prapë ritmi i punës.
Derdhja e djersës, puna, është aorta kryesore, është kuptimi i çdo gjëje.
Në nëntokë, do ta keni të qartë, natën e ditën punohet. Krejt ngjan në një kantier të madh, në një koshiqe bletësh, apo në një tubë buburrecash, të cilët s`ndalen dot. Vijnë e shkojnë e prapë shkojnë e vijnë. Rrahin në të njëjtën udhë, në të njëjtin shkëmb dhe kanë të njëjtin qëllim, siç mbledhin dhe sjellin mjaltë bletët në koshiqe, ndërsa buburrecat bartin ushqim tjetër, të domosdoshëm për kohët me borë. Në të katër anët bëhet betejë e madhe, e paparë. Veç betejës me xehen bëhet betejë dhe me ujin, që ka një shtypje prej njëzetekatër atmosferësh…
-Luftë me thellësitë, me tokën, me xehen, me muret, që ngrihen për të siguruar ata që punojnë, në të dy krahët murohen korridore harkore, të rrjedh uji i pastër… E natyrisht, uji në galeri është gjë e pashmangshme. Uji e burimet, rrjedhat nëntokësore nuk ndalen, veç duhet krijuar liqene, apo dhe det të tërë të grumbullohet e të krijohet hapësirë për punë, – përsërit shumë gjëra një minator, tashmë të thëna me zë dhe qartë nga shoqëruesi.
-E gjithë kjo bën të depërtojë ajri në horizontin e njëmbëdhjetë, të lirohen hapësira për eksploatim që bart në supe një të nesërme, një të ardhme, shumë më të ndritshme, shumë më produktive e më cilësore, – flet i tretur në mendime shoqëruesi e shikimi i ik nga shkëmbi te tjetri, nga korridori te tjetri, nga galeria del te punishtja. – Në thellësinë dyzeteshtatë metra nën nivelin e detit punojnë minatorë që e njohin xehetarinë mirë. Ecin e vijnë ata, kalojnë afër nesh me përshëndetjen në mënyrën tradicionale të tyre, me Fat! Asnjëri nuk ankohet. Asnjëri nuk thotë mjaft është kjo për ditën që ikën. Asnjëri nuk thotë u lodha. Secili e ka të qartë udhën që të shpien te kjo punë nesër, e ka të qartë pse derdhin djersën, e cila nesër do të lulëzojë me efekte të larta. Nesër kjo do të mundësojë hapjen e punishtes së horizontit tjetër, të njëmbëdhjetit, me hapësira të reja, me çfarë bëhet i mundshëm shtimi i prodhimtarisë për afro tre mijë ton xehe në vit. Afrohemi te punishtja e afër. Aty projektohet udha dhe punët rreth një profili të hapësirës së një korridori, tek përgatiten punët paraprake për të shpuar. Aty e takojmë xehetarin Milazim Zenelin, me një hije të rëndë të rënë fytyrës.
-Vështirësitë janë të mëdha. Nuk e kam idenë në ç` mënyrë do t`i kapërcejmë. Sasia e ujit që mund të shpërthejë ka një presion prej pesëmbëdhjetë atmosferësh. Kjo është e rrezikshme, e furishme. Uji mund t`i përmbys muret, t`i rrëzojë pengesat, t`i bart lehtë makinat, ta rrezikojë jetën e tërë horizontit me të gjithë përpjekjet e atyre që frymojnë aty.
-Kjo nuk mund të ngjajë, – nxjerr fjalë me një të kollitur të thellë Bejtush Ahmeti. – Vështirësi ka, veç njeriu është i gatshëm të matet me çdo gjë dhe në fund të dalë fitimtar. Ai mund t`ia ndalë hujet e hilet të keqes, t`ia pres vrullin e egër ujit në secilin rast, në secilin çast pa lejuar të bëj dëme të mëdha.
-Vetëm do të duhej t`i mbyllim dyert mbrojtëse, të cilat e pengojnë ujin të mos vërshojë nëpër galeri, – dëgjohet një zë.
-Rrezik ka, – flet një tjetër.
-Rrezik të madh…
-Ka të specializuar dhe për këtë punë!
-Harku i punës këtu nuk është i një specializimi të ngushtë, – ndërhyn shoqëruesi. – Puna do dije dhe fuqi. Vetë natyra e punës dhe kushtet janë tash për tash të tilla. Me rrezik! Megjithatë, çdo gjë po ecën mirë përpara, të prirë nga ekspertët çekosllovakë, të cilët krah për krah me ne nuk po e kursejnë djersën në këtë front të madh dhe specifik të punës, – flet me brengosje Shaban Islami. – Kjo ka zgjuar zjarr të ri dhe tashmë është bërë e përditshme në këtë pjesë të minierës. Secili punëtor është i angazhuar me gjithë zemër që pa e kursyer veten të derdhin djersë, të kryhen punët dhe të lëshohet horizonti në eksploatim. Sado që tashmë nuk është paraparë të nxirret xehja nga këtu. Ky horizont tashmë do të shfrytëzohet vetëm për lidhje me rrjedhat e punimeve në horizontin e mësipërm. Deri në këtë orë, siç lajmërojnë minatorët me përvojë të gjatë e njohje të thellë të minierës, veç në turnin e parë janë shpuar afro njëqindepesëdhjetë metra korridore lidhëse në hark, por natyrisht punë ka ende.
-Punët nuk ndalen kurrë, – ndërhyn një tjetër.
-Veç dëmet mund të mënjanohen.
– … kjo nuk është krejt. Me të mbaruar punët në horizontin e dymbëdhjetë, do të fillojnë valët e reja të përleshjeve për hapjen e të trembëdhjetit, i cili , ja, do të ikën nën sipërfaqen e detit në thellësi horizontale përmes shumë horizontesh, – ndërhyn i mërdhezur një minator. – Ndoshta për dyqind hapa të zgjerohet horizonti, apo dhe për më shumë, – flet dhe ndihet shumë i kënaqur me lëvizjet e reja, të suksesit të minierës, të cilat tashmë priten brenda një kohe të shkurtër.
-Synimet për t`i pushtuar thellësitë e nëntokës nuk janë vetëm dëshirë, më tepër mund të radhiten nevojë e Kosovës, për të ecur përpara, për të arritur suksese, për ta ndërtuar të ardhmen e ndritshme, – ndërhyn Sami Hasani, i cili për çdo ditë, me ag zbret nga fshati i vet të arrijë me kohë në minierë dhe të derdhë djersë për prosperitet dhe mbarëvajtje të punës në resorin ku punon.
-Ja, tash, nën ritmet e zgjuara të makinave e ushtimën e mbytur të nëntokës, beteja e madhe me ujin vazhdon, beteja e madhe me nëntokën nuk ndalet,nga e cila do të nxirret prej zemrës së shkëmbit xehja. Rrjedhat këtu nuk shkëputen. Punohet çdo ditë deri në arritjen e qëllimit që i kemi vu vetes. Punohet dhe të dielave, ndërsa njerëzit pushojnë dhe kënaqen në ndonjë piknik. Minatorët kanë tjetër lexim të jetës dhe të shkrimit të punës.
-Ja pse shkrimi i jetës dhe punës së secilit minator është i veçantë.
-Patjetër të tillë duhet ta pranojnë ata që e mësyjnë nëntokën…
-Mes të mirës së madhe, rrezikut për jetën dhe kafshatën e kotheres së hidhur të bukë që fiton, rrjedhë kjo punë tepër e veçantë.
-Err e terr, siç thonë në male, nuk ndalet puna. Ajo lidhet dhe zgjatet. Zinxhir i gjatë e i pashkëputshëm, në mënyrë që e nesërmja të jetë më e bardhë dhe më e harmonishme për ne dhe për brezat që do të vijnë.
-Këtë gjë e ka thënë bukur një poet… Eh, sesi ta kujtoj tash atë të urtë. Ah, po, m`u kujtua. Pra, siç thotë dhe Esad Mekuli, të mos këndojmë më poezi për gjyshërit e stërgjyshërit , për baballarët e dashur veç të varfër, të cilët nuk na lanë asgjë veç varreve dhe padijes.
-S`na lanë vetëm padije, – flet me pezëm një minator tjetër.
-Na lanë gjëra të rralla, të cilat të tjerët atëherë vetëm mund t`i ëndërronin, – ndërhyn një i dytë.
-Poeti e tha në atë mënyrë me një metaforë, – tha një i tretë. –Ai mund të thoshte se veç varreve dhe padijes na lanë dhe ndonjë armë për t`u mbrojtur nga asimilimi!
-Ai nuk e tha këtë të fundit, veç ajo gjë vetëkuptohet, – e përmbylli bisedën për metaforën e poetit, ndërsa unë nga i shikoja sesi lëviznin ngjashëm me siluetat , papritur humba në mjegullën e marramendjes që më pushtoi. E shikoja para vetes kipcin tim, të ulur në një copëz të shkëmbit të rrëzuar me përplot drita me ngjyra të theksuara. Rrija aty dhe e shikoja kipcin tim të ngrirë, të prekur nga ngjyra të gjalla dhe e mendoja një poezi për minierën, një poezi që i flet siluetat e gjalla, të cilat bredhin në punët e përditshme. Tërë këtë pamje e zgjonte ritmi i një fryme të veçantë, të cilën e zgjonte fyelli, me të cilin shumë nga këta kishin ecur në orët dhe çastet e tyre të bukura të jetës, para se të burrëroheshin dhe tashmë të mendonin për hallet e mëdha të jetës.
*
Qëndrojmë sy më sy me minatorin, të cilin kishte çaste ta kërkonim, të bënim fjalë me të për përpjetat dhe zbritjet e ndryshme mes shkëmbinjsh të xehes.Drita, e varur mbi ballë në secilën lëvizje i krijonte ndonjë vinjetë të veçantë, më pastaj prapë ndriste e shkëputur prej llambës e shkrihej buzëqeshjes, kënaqësisë që e shprehte fytyra e minatorit me kualifikim të lartë. E shikoja ngul në sy e në të njëjtën kohë më jehonte zëri i shoqëruesi, ndërsa më fliste për të.
– Është, njëri ndër minatorët më të vjetër, por edhe më të mirë të xeherores së Stan Tërgut.
E vërej, është pak hijerëndë, veç dritë e llambës ia humb atë peshë. Ka shumë stoli në ballë, shumë vragë, shumë rrudha, që vetë flasin për të dhe motet që rrëshqitën e ikën në beteja të ashpra, flasin aty për aty për ditët që u harruan nëpër katet e nëntokës: ato rrudha të palosura te ai janë dhe përvojë e çmuar brenda galerish të shumta të nëntokës.
-Ky është Blagoje Stepanoviq, – e prezenton shoqëruesi derisa e përshëndesnim, “Me fat”, minatorin e vjetër. – Ky njeri me punën e minatorit filloi të merret që në ditët e hershme të rinisë. Është, me ide të reja. Është mjeshtër për shumë punë në nëntokë. Tashmë, me muaj të tërë derdh djersë në mihjen te Tuneli i parë , të arrijë te Horizontet e nëntokës. Të bëhet një lidhje e re, në trasenë e kalimit të ri, sipas grupit të zgjedhur të minatorëve, të cilën konstruktojnë udhëtim nëpër binarët tashmë veç të vendosur. Ky udhëtim, për transportin e xehes në Flotacionin e ri, do ta bëjë shumë më të lehtë punën dhe transportin e mineralesh të çmuara…
-Puna që bëj tash është shumë e ndërlikuar, – flet Blagoje. – Ajo kërkon angazhim të madh, të përhershëm. Vendosja e binarëve të rinj duhet të bëhet mirë, precize dhe me mjeshtëri. E ne po ia dalim në krye dhe gjithnjë. Po punojmë pa pra dhe në mënyrë cilësore. Në këtë ka dorë edhe norma, e cila gjithnjë është e lidhur me cilësinë, por dhe me fitimin. Ky stimulim e rrit dëshirën të jepesh i tëri në punë.
Në ndërkohë, ngjashëm me ndonjë të plagosur gjëmon Horizonti, nga të rënat e fuqishme të minatorëve, nga sulmi i njerëzve që ia nxjerrin zemrën tokës.
-Tash ndërrohen turnet, – na flet Sahiti, – do të dalim!
Vlugu i punës ende është i madh. Zhurma e makinave që mbushin me xehe vagonetat- zinxhir nëpër korridore, nuk pushon.
Ja, gjëma e fundit dhe fillimi i ndërrimit tjetër, – prapë flet shoqëruesi, – me ritëm të rrjedhës së ujit.
– Asgjë nuk ndalet. Do ngritje të angazhimit në punë. Duhet t`i vejmë gjërat në drejtpeshim. E çdo gjë do të rrëshqet siç duam.
-E qartë, veç tashmë duhet të shkojmë.
-Nuk mund të largohesh gjakftohtë, meqë dhe ti e ke lënë një ndërrim në nëntokë, – thotë njëri nga minatorët, bri Blagojes. E shohim prapë në sy Blagojen, minatorin e vjetër, njërin ndër shtatë xehetarët më të mirë të “Trepçës”.
-Shtatë sa një horizont?! – flasim me zë të lartë ata që i ka përkrah.
Blagoje buzëqesh.
-Në nëntokë nuk mund të zbret njeriu me dy mendje, duhet të zbresësh i tëri dhe me një qëllim: të kacafytësh pa pra me shkëmbin e egër të xehes, e atëherë do të shohësh se si mundet ai. Ndryshe nuk bën…
-Doni të kuptoni sesi ngjau kjo: shtatë sa një horizont, apo? Më dëgjoni me vëmendje…
-Ngeci prodhimtaria nga një avari e shkaktuar në stabilimentin e transportuesit e kjo ndikoi që dy muaj të jemi jashtë radhëve të sulmit të punës. Menduam e menduam, çfarë të bënim? Vendosëm pa kursyer, të zbusim atë ngecje prodhimi. U organizuam mirë, të gjithë hapëm kraharorin , ballë për ballë me shkëmbin e xehes, u zumë fytafytas, dhe copat e shkëmbit të fortë u rrokullisën nën këmbët tona. Suksesi qe i madh: vetëm për tre muaj mihëm e përgatitëm aq xehe sa ishte e tërë prodhimtaria e një viti në horizontin e tetë.
Ndihmoi në këtë rrjedhë secili, jashtë orarit të punës. Me dëshirë. Me vullnet.
Ndihmoi dhe ai, më pastaj ai tjetri, i treti. Ndihmoi dhe ai, i cili për çdo ditë zbret shkallët e plumbta, udhëton vertikalisht për në zemër të tokës, thellë me frymëmarrje të thellë, me ëndrrat e gjërat reale që i bart në vete, me dhembjet e gëzimet që i sjellë jeta. Zbret me të gjitha fshehtësitë e pazbuluara para askujt, të ballafaqohet me shkëmbin, me horizontet e galeritë, të cilat vetëm për pesëmbëdhjetë metra pezullojnë mbi nivelin e detit. Ai është Veton Isaku, me sy deti, me shikim të ndritur dhe me sipërfaqe të pafund të ëndrrës në netët me yje e hënë, ndërsa qielli është i ndritur dhe i mbushur me shqerrat, të cilët i afrohen burimit. Te burimi e shikon me vëmendje një dru të vjetër, të gjelbër, lart rreth e rreth qëndrojnë malet me mjekra të bardha. Ai, shkëputet nga ëndrrat e bie në ëndërr të re, zbret t`i palosë tetë orë punë në nëntokë, zbret të derdhë djersën lumë, zbret për çdo agim të kacafytet me shkëmbin, në punishtet që degëzohen me fshehtësi të papara, me baritjen e pasurisë që e shfaqin ato para syrit të mahnitur.
Ja, gjendet aty, në mesin e kaq shpirtrave të hedhur në vlug të punës, në kotën 130. Gjëmojnë pistoletat, rrëzohen shkëmbinjtë e xehes, autoloderët nuk pushojnë… Vagonetat ikin e vijnë. Ikin të mbushur me xehe e kthehen të zbrazët. Të mbushen prapë. E gjithnjë në të njëjtin rreth magjik. Çdo gjë
është në lëvizje. Puna nuk guxon të presë.
Minatori tjetër, afrohet me buzëqeshje të venitur në fytyrë.
Pret e s`flet.
-… ndodhi ndonjë gjë, që të ka vrarë kaq shumë, – i thotë ky.
-Ndodhi.
-Fol, çka ka?
Autoloderi, i cili nga mëngjesi gjëmonte me gjallëri tashmë pret i heshtur.
-Përnjëherë pushoi. I mbet ndonjë kafshatë e xehes në fyt, apo diçka tjetër i dhemb, – buzëqeshet minatori, për ta kthyer dritën e fytyrës së përhershme. Mendohet thellë Vetoni, çfarë mund të ketë?
Para vetes i kam dy thellësi. E kam zemrën e minatorit dhe shkëmbin e xehes. E kam dhembjen e bukur të lindjes së papritur të vetëtimës së heshtur dhe galeritë e kotat, faqet me xehe plumbi, argjendi e ndonjë grimcë ari. E kam dhembjen e pashuar të njënjëshme, që të ndjek tërë jetën dhe ritmin e mendimin e poezisë së krijuar nën muzikë. E kam gjithë universin e çelur dhe poezinë e dhembjen e pashpjeguar nga rrëshqet bukurisë së vet e ndalet, të krijohet në të njëjtën kohë një amshim. E kam detin me xehe dhe sytë e minatorit, për të kompozuar një rrjedhë, një amshim.
Ai shikon i mërzitur.
Me mendim larg nesh dhe njëherësh afër.
E përtypë pamjen para vetes dhe e shkruan në vete poezinë e jetës. Ai e ka të qartë pse poezia e dhembja janë një amshim.
-Fol, ç`ke… ku e ik kaq larg mendjen!
-Nuk gjeta shkak pse e ndali ritmin e punës autoloderi, – tha minatori.
-Makinat kanë kaluar përdorimin e vet, janë kaherë të pensionuara. Kështu, – flet i qetë Vetoni, – na paraqiten papritur dhe shpesh herë vështirësi. Kërkohet aty për aty të intervenojmë, t`i mundim pengesat, të mos humb koha e punës. Prodhimi për çdo çast vonese do të jetë më i vogël e kjo e prek dhe xhepin e secilit nga minatorët…
-Mos u merakos, – i thotë minatori i ri, nga Kqiçi i madh.
-Kjo nuk është ndonjë gjë e re. Bukur shumë janë vjetruar makinat, me të cilat ende punojmë. I riparojmë, e prapë nisin të mihin. Qe, kjo, tash ndali punën dhe kërkon kohë të lëviz prapë…
Te autoloderi arrijnë punëtorë e mekanikë të sprovuar. Shpejt e shpejt çmontohet makina dhe saldohet hekuri i thyer. Autoloderi nis punën përsëri, ndërsa unë dua ta mbaj në bisedë ende Vetonin. Të bisedojmë për frymëmarrjet e këtushme, për çastet sesi harrohen gjatë punës ku gjenden, për lëvizjet e shpejta në raste të caktuara, për rrymat e ftohta, që ngjajnë me tmerret e Siberisë dhe për valët e ngrohta, që ngjajnë me vapën e padurueshme të Saharës. Flasim. Fjalët fluturojnë. Ja, ndërsa fjalët e këputura ikin e mbështillen e kthehen me jehonë prapë nga rrodhën, vërejmë minatorët, të cilët nuk ndahen nga sulmi. Betejë e ashpër. E përditshme. Ballë për ballë me shkëmbin. Gjithnjë. Gjatë kohë, me orë e orë, derisa shkëmbi të mundet, të copëtohet, i bërë copë e trokë, të bie pa frymë për tokë.
Djersa, e buruar nga thellësitë e shpirtit, gjithnjë del ngadhënjyese.
E ndjek me vëmendje ritmin e lëvizjes së autoloderit secili e ndihet i kënaqur që nuk u desh të presin gjatë për ta vënë në veprim, siç ngjet jo rrallë herë. E ndien, siç i troket zemra, njëjtë dhe trokitjen e lëvizjes së makinës. Një flatër e ndritshme i shkrihet nëpër fytyrë. Është i lumtur që nuk humbën shumë kohë ta aftësojnë makinën për punë të mëtejme.
-Makinat tashmë janë të vjetra, veç mjeshtrit e riparimit i kemi të zanatit. Pak kohë humbin t`i lëvizin përsëri, – këput bisedën minatori me përshëndetjen e përhershme Me Fat e vetëtimthi gjendet te makina, e cila zgjohet me gjëmat e veta të thekshme. Ai gjendet mbi të dhe niset t`i afrohet grumbullit të xehes së rrëzuar, e cila papritur seç ta përkujton gjithësinë me gjithë yjet e ndritur dhe hënën nga lozin hijedritës së qiellit të pafund.
Një pamje e rrallë. Një pikturë e ndonjë mjeshtri të veçantë, me motiv qiellin e bukur të verës,të cilin natyrisht do të kesh dëshirë ta shikosh përsëri dhe gjithnjë. E aty në mes është dhe burimi, mbi të dega e rrapit të vjetër dhe lart hapësira e bukur për t`i kënduar dashurisë dhe jetës së përjetshme.
*
-Shkojmë, – na thotë shoqëruesi.
-Ku?- zgurdulluam sytë përnjëherë. –Ku?!
-Koha rrodhi. Nuk kthehet më. Tashmë ikën çastet, ngjarjet, përjetimet dhe skicat që i mblodhët në nëntokë. Është koha të ngjitemi lart dhe t`i shkruani ato që mendoni të jetë e nevojshme të mbesin një dëshmi e vizitës në Stan Tërg, një fletë ditari, një grimcë e historisë mes reales e imagjinatës, të cilën do ta fusni veç në zemër dhe në faqet e ndonjë libri, apo në reportazhet e gazetës “Rilindja”.
Dritat e verdheme të varura mbi kokat e secilit, llambat që ndrisin në helmetat e bardha e të verdha, ndrisin fundin e korridorit tek është ashensori, që do të na kthej përsëri atje prej nga para shtatë ditësh, secilën herë nga një orar tetorësh të punës, na lëshoi brenda në nëntokë, t`i ndiejmë frymëmarrjet e atyre, që e kanë të përditshme zjarrin e vapën në këtë pjesë. Natyrisht, ta ndiejmë dhe rrahjen e zemrës së tyre në thellësi, t`i ndiejmë dhe dhembjet e dashuritë e tyre, të cilat lulëzojnë me vrull dhe pemët e ndërrojnë për çdo ditë stinën … i heton ndonjë herë të lulëzuara, herë të shkrepura nga vetëtimat, herën tjetër pa gjethe të verdheme apo me gjethe të argjendta.
Tash jemi në ashensor, por pikërisht tash hetojmë në vete se kemi lënë diçka këtu, kemi harruar një pjesë që një kohë të gjatë të lidhë me thellësitë e horizontit të njëmbëdhjetë, me minatorët-luanë të nëntokës, me ato fytyra të djersitura, me ato kristale e thepa të ashpra, me vagonetat që ikin papra nëpër paralelet e veta.
Derisa ashensori ngjitej, ne ende jetonim me minatorët. Çuditërisht kuptojmë se vetëm tash, duke dalë në botën e dritës, duke lëshuar thellësinë, po hynin dendur më thellë në të, në shpirtin e secilit minator, në botën e atyre që jetojnë në zemër të tokës, në botën e atyre që derdhin djersë në katet e galerive të Stan Tërgut.
Gjëja e parë, me të dalë nga goja e përrallës dhe gojëdhënës për zgafellen, qe të hetonim nga fluturojnë zogjtë e metaltë qiellit të përhirtë mbi malet tashmë me borë të Shalës së Bajgorës. Një e një, varg, iknin mbi malet nën mjegull të dendur të arrijnë në punishtet e shkritores, të përpunohen e të përgatiten në kallëpe për t`u ngurtësuar e paketuar. Rrëshqasin me ritëm dhe largësi të njëjtë, ngjajnë në vargje kojrrilash të nisur në vendet e largëta nga malet prej nga janë nisur.
-Secila kovë përkundet nga rrëshqet litarit të metaltë, – e dëgjoj zërin e Faikut.
– Varen porsi zogj në një radhitje për një nga fluturojnë të mbushura xehe, të arrijnë në Zveçan e të derdhen në shkritore, për ta shpërndarë namin e “Trepçës” në mbarë botën. Ikin një e një, pa e huçur asnjëherë këtë mrekulli, në ritëm të njohur kaherë nëpër teleferik. Udhëtojnë zogjtë dhe e sjellin nga një copëz të pranverës, sado që tashmë është dimër dhe nata e Vitit të Ri.
– Ndoshta Maksi do të na dërgojë prapë të bëjmë një raport për orët që lidhin dhe ndajnë dy vite, të shënojmë sukseset e atyre që edhe në natën më të hareshme dhe më të gjatë të vitit e kalojnë në minierë, t`i shikojmë prapë zogjtë e metaltë në fluturim nga Shkritorja e Zveçanit, t`i shohim kovat e mbushura me xehe të larë nga djersë e minatorëve, luanë të nëntokës, në betejë me shkëmbintë, në përpjekje t`ia shkëpusin zemrën tokës…
-Me fat, gjithnjë !
-Ndoshta do të vijmë dhe nesër, të përshkruajmë minatorët në natën më të lumtur të vitit të ri sesi punojnë dhe kremtojnë me djersë. Patjetër do të vijmë të shohim nga ikin çastet e fundit të një viti dhe sesi vijnë çastet e para të vitit të ri. T`i shkruajmë sukseset e para të një fillimi të ri.
-Kjo varet çfarë plani ka paraparë Maksi, për të kremten e orëve që e mbyllin një vit dhe që e hapin vitin tjetër, – tha Çero.
-Nuk duhet të presim shumë ta marrim të njëjtën udhë, – ia shtrëngojmë dorën miqësisht shoqëruesit dhe disa nga minatorët, me dorë mbi zemër, na përshëndesin. Njëri, nuk u përmbajt të mos thoshte, pak me shpoti e më shumë me mllef.
-Ndoshta do t`i botoni fjalët dhe skenat e punës në nëntokë, pa skalitje shtesë, pa ndërrime skenari. T`i thoni ato që i thamë ne, me zemër e të gjitha, një e një, fare reale.
-Mos e teproni me rrena…- tha një minator tjetër dhe buzëqeshi pakëz.
-Ejani prapë dhe shkruani për duart tona të çara nga puna.
Shpresojmë.
-Ndoshta po, veç ngjet dhe të jetë siç thua ti, – ndërhyri Isani.
-Kjo siç them unë është skenarë i vjetër… është i përhershëm. Është censur, çfarë thua ti, – tha një tjetër minator i ri.
-Do t`i shkruajmë të gjitha e çfarë do t`i lejojnë të shtypen në gazetë, as unë e asnjëri nga ne nuk mund ta parashikojmë. Me fjalët gur në zemër ecëm, të arrinim në të vërtetën që e tha minatori, veç të cilën nuk dëshironte ta përkujtonte asnjëri, sado që ajo tërë kohën na përcillte me jehonë të thekshme dhe ajo gjë na e prishte fare ndjenjën e mirë.
– Shumë gjëra do të shlyhen. E ajo që nuk është thënë në gazetë nuk ka ngjarë në të vërtetë.
Natyrisht, e vërteta gjithherë është e hidhur dhe e rëndë.
-Ja pse kudo në rruzullin tokësor ndodhë e njëjta gjë.
-Sidomos këtu dhe veçmas këtu!
-Në diçka të tillë marrim pjesë dhe unë e ti, apo jo?
Heshta, ndërsa askush nuk foli më gjatë, veç pse e vërteta qe e qartë. Atë nuk e do askush të thënë siç e kam parë unë dhe anëtarët e ekipit të “Rilindjes”. Veç më mirë pak sesa hiç!
Me kokë të rrëzuar në sup të majtë meditoja dhe përpara më dilnin një e një minatorët, të qeshur e të pikëlluar. Të shtrirë sikur në ujë dhe të deformuar nga valët.
“A do ta shkruash atë që e kam thënë”.
“Shkruaj për duart tona!”
“Patjetër duhet ta thuash atë që e cekëm … Patjetër!”
“Asnjëherë nuk thuhet e vërteta e plotë!” – më tingëllon zëri i një minatori të vjetër.
“…Mëkat!” – dëgjohet një tjetër.
E ndiej të më dhemb një dell i qafës së zënë pisk e thellësisë së trupit më ikën një shtrëngim i ashpër, i cili sa vjen e zgjerohet në pjesë të ndryshme.
