Nexhat Halimi
Dy varre nën dy pemë
Lëviz përnjëherë te dritarja një hije e rëndë. Shikon e hesht. Nuk flet. Guri.
Më vonë dëgjohet një zë, apo veç na tingëllon e bëhet më e qartë dhe lëvizja në dritare-hije…
-Çdo gjë i ngjet ndonjë filmi të të vdekurve…
-Lere, të ikim.
-Pa humbur kohë, – tha Isani dhe ktheu shpinën e mori të ecte ca, kokulur.
-Prit dhe për ndonjë çast. Prit.
-Pse?
-Jo, nuk do të ikim. Ja, lëviz një hije brenda!
-A dëgjon sesi jehojnë zëra dhe askush nuk lëviz!?
-Lëviz dikush, lëviz. E vërej, – psherëtiva.
– As dëgjohet zë, as lëviz ndokush. Kanë frikë, nuk duan të ballafaqohen me askënd.
-Pse nuk kthen ca prapa në kohë. Secili në fshat është ngritur kundër tyre, veç pse ata s`patën të paguajnë në çastin e duhur lekët për varrim…
Isanit i ra një hije e rëndë fytyrës.
-Ajo do të qe një gjë tepër e pashpjeguar.
-Njëjtë mendoj dhe unë.
Morëm të ecnim me hamendje të madhe e iu afruam ndopak derës së shtëpisë. Trokitëm tri apo katër herë e pritëm. Në çastin e vendimit të kthimit prapë në rrugë, të ecnim për ku qemë nisur, nga shtëpia rrodhi një zë, i shqetësuar. Zë fëmije.
-Kush është?
-A mund të dilni vetëm pak, – do të përgjigjet Isani, ndërsa më shikonte mua pakëz i hutuar.
Dera e shtëpisë ndërkohë do të hapet me pingërim. Në derë do të shfaqet një grua e moshuar, e cila mbahej në bastun. Në kokë kishte një shami ngjyrë hiri. Vijat e fytyrës tregonin një bukuri të rrallë, natyrisht të tretur me moshën.
-Dëgjuam… – deshi ta zgjaste Isani.
-E çarë tash?
-Merremi me gazetari. Vijmë nga gazeta “Rilindja”, e vetmja e përditshme në gjuhën shqipe në botë. S`kemi asgjë. Vetëm deshëm të mësojmë pse s`e varrosët djalin në varret e fshatit?!
-Burrat e rëndë nuk deshën, jo unë!
-Kaq deshëm, – nisëm të tërhiqemi duke e shikuar gruan në prag të derës. – Do të na falni, zonjë, – ecëm e dolëm në rrugë.
-Pse nuk hyni pak brenda. Apo s`keni guxim?
Pa asnjë fjalë tjetër ecëm e ia mësymë prapë derës së shtëpisë, në të cilën qëndronte gruaja në moshë, me bastun në dorë. Hymë brenda.
-E keqja këtu ka filluar kaherë, – tha gruaja e na luti me kafe. Fëmijët, njëri pas tjetrit, me respekt na përshëndetën, e dolën në dhomën tjetër. – Në yrt i vërejtët dy varre nën dy blirë.- E burrit dhe e djalit… – do të ulet ajo përballë nesh, fytyrën e lëshoi në shuplaka e duajt i mbështeti në gjunjë.
“Çdo gjë e padëshiruar ndodhi në një mbrëmje të vonë.
Unë thurja çorape e ndonjëherë e ngrehja kokën të shikoja për dritare. Ndihesha çuditshëm. Hetoja të ndodhte diçka e pashpjeguar. Ndihesha , me pamje të një gjendje të pa definuar. Prapë e tërhiqja perin nga lëmshi e thurja. Herën tjetër ta shikoja ndezullinën e hënës mbi kodrinë e mendjen e kisha në vitet e ikura… e shihja një vajzë të lumtur në jalli nga ngarend hareshëm t`i zërë fluturat. Jallia ishte e gjelbër, tufa drite ngjyra-ngjyra, përbri ikte lumi, e kaq lule çelnin me pranverën. Ikja e vija e mbushur frymë barit të freskët. Lozja. Do të kem qenë vashë e lazdruar. Mjaft e gjallë… – fliste herë herë qetë dhe me ndërprerje të gjata. I prekte rrëshqitas dhe dy varret në yrt. Rrëfente sidomos për ngjarjen e birit të vdekur tashmë. Të ndalej pak e të meditonte. Të lidhte fjalë më vonë për ardhjen në shtëpinë e vjetër të tyre në Bosnje të një djaloshi nga Kosova. E thërrisnin Ali. Me sy të kaltër e fytyrë të ndritshme, plot jetë.
-Çfarë bën ky te ne, – i fola me një rast nënës.
-Ky do të jetë burri yt, – tha ajo.
Shtanga. Nuk ndihesha fare e gatshme të martohesha me dike pa e njohur mirë më parë, pa ia kuptuar ritet e zakonet.- Do të jetë ai, me të cilin do ta kaloj jetën.-Ia fola nënës të gjitha brengat, veç kot.
-Ndoshta e kupton, – foli nëna me gur të rëndë në zemër. – Veç jemi kaq të varfër. As bukë nuk kemi ndonjë herë. Ai ka ardhur të martohej. Është nga Kosova. Ka ardhur me pak para në një arën të palosur në gji. Ai do të ketë ardhur të gjej një grua, me të cilën do ta krijonte familjen, në shtëpinë në të cilën lidhte jetën i vetëm.
Veçsa kishte përfunduar lufta.
Askush nuk mund të parashihte çfarë do të ndodh të nesërmen.
E zura për dore Aliun e morëm udhë për në Kosovë. Arritën në këtë gurishtë, te shtëpia gati e rrëzbitur. Shikova yrtin rreth. Hënën lart, gjysmë të harxhuar. Yjet ngjanin në yjet e mbetur në Bosnje. Filluam jetë të re, ai punonte dhe e lidhnim bregun me breg. Ikën ditë, data, ngjarje e çaste të lumtura. Qemë të lumtur sidomos për lindjen e fëmijës së parë. Djalë. Njëjtë, siç ngjet në Bosnje, njëjtë dhe këtu bëhej festë për lindjen e djalit. Dolëm nën degët e mollës, të dardhës e të pjeshkës e i uruan fat. Te blirët e ngrehëm lart djalin, për shëndet e fat të mirë në jetë… Loznim me të e ai provonte dita më ditë të thoshte ndonjë fjalë, nuk ndalej, e përsëriste kaq bukur sa dhe tash më tingëllojnë fjalët e para të shqiptuara. Pak e kisha mësuar gjuhën shqipe dhe unë. Loznim me të deri në orët para perëndimit të diellit, rrezet e të cilit në yrt binin të kuqërremta. Nën tufa drite me ngjyra të bukura dhe zgjoheshim në mëngjese të verës. Krijuam një dashuri të thellë, pa leqe dhe pa llafe të askujt. Ai i krijoji dhe disa vargje për harmoninë e dy të dashurave në male. Kaq shumë malet dhe gurtë dhe drunjtë dhe qielli dhe mërmërimat i ngjanin atyre të vendlindjes nga vija. Nuk kishte ndërruar shumë ambienti që e ndërrova me këtë që e gjeta në Shalë.
Një natë, pak para mbrëmjes që e përjetonim thellë e bukur, ai ngjiti qetë në zgjedhë, vuri disa thasë me drithë guri e misëri në kaleshnik e mori udhë për në mulli. Unë mbeta me djalin, i cili tashmë i apostrofonte me kujdes disa fjalë. I shqiptonte ngrohtë dhe unë kaq shumë i pëlqeja. Ra nata. Ikëm nga yrti, tek qëndruam gjatë nën degë pemësh dhe hymë brenda të darkonim.
Pak çaste më vonë, ndërsa djali fjeti e unë shtriva ppak në ecp të shtratit, dëgjova dikush qetë trokiti në derë. Më qe e qartë që burri nuk mund të jetë, ngaqë mulliri ishte larg e duhej kohë të arrish e të kthehesh prapë, ndërsa duhet të presësh gjatë dhe në radhë për të bluar drithin. Më iku një dridhmë e thellë dhe e ftohtë shpirtit.
–Kush mund të jetë? Pse troket kaq qetë, të mos hetohet nga fqinjët…
Trokitja pak më e fortë ra prapë në derë.
Me dridhma të përhershme mora të vishesha dhe desha ta çelja derën. Në këtë synim më ndali trokitja e re, shumë më e ashpër. Me trokitjen do të shpërndahen dhe fjalë të egra.
-Çile derën, ç` pret! Ose do t`iu djegim të gjallë?!
Më hyri frika në asht, veç s`u dorëzova. Të jetë mik nuk do të vinte në këtë pikë natë kush në derë. Është ndokush që nuk na e do të mirën. Ndoshta burri do t`i ketë mbetur borxh dikujt e tash ai vjen të na e kërkojë hesapin e vet!?
… Apo, kush mund të jetë.
Në këtë hamendje timen, ai nga jashtë i ra shqelm derës e nuk ia doli ta lëviz nga vendi. Derën e kisha mbyllur veç me një dru të gjatë, të përforcuar për njërin nga shiritat e metaltë, që i mbanin dërrastat të lidhura në formën e vet.Druri ndali dhe në njërin nga lendët e vëra në dysheme. Vëshirë qe ha hapte kush pa përpjekje të madhe dhe të gjatë.
-Çile derën nënën e nënës, – tha në ndërkohë e i ra prapë me shqelma derës, e cila përsëri megjithatë nuk lëvizi. Disa herë i ra shqelm derës, kaq fuqishëm sa unë e shihja nga përvidhej drita e hënë brenda dhe ndriste një pjesë të murit. Në të njëjtën kohë do të jetë zgjuar dhe fëmija im, natyrisht bashkë me vajin e thekshëm dhe trembjen e tmerrshme. Nuk i kishte ende dy vjet. Zgjata duart dhe e mora në parzëm. E putha dhe lotët më përziheshin me lotët e çilimiut.
-Kush është? Çfarë doni në këtë kohë… – e ngreha zërin artificial me një të folur shqip.
Askush nuk foli. Dera ndërsa shqelmohej pandërprerë filloi ta lëshonte dritën e hënës Brenda me të madhe. Krijoheshin figura të thurura. Pamje të çuditshme të dritës, hije lëvizëse, të tmerrshme hapeshin e iknin në murin e dhomës. Dera tashmë vetëm sa nuk binte dhe të hyjnë brenda ata, që as i kisha parë, as e kuptoja pse e bënin këtë gjë kaq të pakuptimtë.
Fëmija qante në zë.
Tashmë I vëreja dhe hijet e tyre të deformuara, të cilët I binin derës me pamëshirë.
Bashkë me klithjet e çilimiut ra me rrapëllimë dhe dera e shtëpisë.
Askush nga fqinjët nuk lëshoi zë. Askush nuk lëvizi dhe nuk u afrua të shihte çfarë ngjante. Secili i mbyllur në kasollen e vet e tregoi fytyrën e vet të mjerë. Ata , rrufeshëm m`u afruan dhe ma rrëmbyen fëmijën nga parzma. E hodhën në shtrat bashkë me vajin e thekshëm dhe e mbuluan me një copëz jorgani, ndërsa mua ma lidhën gojën me një dizgë, të cilën e shqyen nga jorgani. M`i lidhën duar prapa e më urdhëruan të ikja me ta.
-E fëmijën, ku ta lë, mjerë unë!
Ikja para pushkës së tyre kaq e mbytur në vajin e fëmijës tim të mbetur vetëm, përderisa babai i vet të kthehet nga mulliri. Morëm udhë pa udhë mjedis malit. Ikëm lart, kthyem në të majtë. Më vonë ecëm në të djathtë një dhiearje të këputur aty-këtu dhe arritëm brenda një shpelle, të vogël.
Qe tmerr t`ia ktheja shpinën fëmijës dy vjeç e të shkoja me ata njerëz të egër. Në shpellë e ndezën një fanar, kryqëzuan disa drurë njërin mbi tjetrin e ia dhanë flakën. M`i zgjidhën duart, ma hoqën copën e shiritit nga goja e më thanë, ti tashmë do të jesh e jona kaq sa të qëndrojmë në mal, komitë, kundër pushtetit, të cilin nuk e njohim .
-Tash ngrehu dhe bëna bukën.
-Do të më dëgjosh vetëm mua, – tha njëri që hapi një shtrojë bri zjarrit dhe fërkoi mjekrën gjysmë të bardhë. –Do të flesh pranë meje. Do ta përgatisësh bukën, kafjallin, drekën, darkën, me atë që e sjell unë. E ke të qartë…
Më ikën vadë lotët fytyurës dhe dridhjet gjithnjë më kaplonin varg e vijëç tupit.
-Unë jam nënë. Më ka mbetur fëmija i vogël vetëm në shtëpi. Më liro. Çfarë të duhem unë… – arrita të këpusja fjalë me dridhje të thellë.
-Harroje fëmijën, përgjithmonë. Do të jesh hija ime, kudo dhe në çdo situatë qoftë!- më tha preras.
Nuk bëzëva dot.
Tërë natën gjëndrova më këmbë aty ku qesh ngrirë me të hyrë në shpellë. Hetova të agonte jashtë. Nihesha e bërë tërësisht dru. Nuk mund të lëvizja… Më qe përzier truri me mendime të rënda, të mjegullta dhe pa kurfarë udhe të dilja nga ai labirith.
Ai me mjekër të bardhë fjeli tërë kohën bri zjarrit, I çeli sytë e më pa.
-Çfarë bën aty? A nuk ke fjetur fare, – tha e më rrëmbeu për krahu ditën e nesërme. Më shikoi e mori të ikte, ndërsa tërë kohën qëndrova me roje në shpellë. Ata dolën, të ktheheshin me natë. Me të arritur, ai me gjysmën e mjekrës të bardhë deshi të më afrohej. Ika, ndërsa dridhesha ngjashëm me putrën në ujë të rrëmbyeshëm…
Hijet që i qëndronin në këmbë afër përnjëherë nisën të largohen me sy të zgurdulluar.
Mbetëm vetëm unë e ai pranë zjarrit. E shtroi një lëkurë të regjur të deles pranë zjarrit e më tha të shtrihesha aty.
-Jo, – ia plasa vajit
-Zgjidhje tjetër nuk ka, – tha.
Pandërprerë e dëgjoja vajin e fëmijut të vogël nga qante me tërë fuqinë dhe zgjaste duart të më afrohej, të më puthte e të më përqafonte. Qaja në vete. Fshihesha të mos më shihte ai në lot. Ai nuk i njihte lotët, ai nuk njihte ndjenjë, ai nuk kishte as fe as atdhe. Sa herë më prekte, ajo qe prekje e gjarprit të ftohtë të gurit. Përshkrimi i jashtëm i atij qe i ngjashëm me një krijesë të tmerrshme, të dalë nga përrallat, nga i cili mbyllte dyert secila shtëpi e katundit të mos e shikonte dot. Të vinte të vjellësh. I vinte erë e rëndë e ndonjë kafshe të ngordhur kaherë… Më duhej të bëja çfarë kërkonte. Prisja çastin të dëgjoja për vrasjen e tij e të atyre që e shoqëronin. Nuk luftonin ata për kauzë të shtetit të tyre. Ata ishin tradhtarët më të mëdhenj të popullit të tyre. Natën lëviznin. I binin në shtëpi ndokujt. Ia fiknin oxhakun. I hynin në stallë, apo në vath e ia merrnin ndonjë lopë. Aty për aty e prisnin lopën, apo delen dhe e merrnin ndonjë pjesë të mishit. Pa ia hequr kokën fare kafshës. E lënin pa një pjesë të trupit, pa ndonjë këmbë. E merrnin mishin e ma sillnin mua. Ta ziej, t`iu përgatis drekë, apo darkë. Dilnin prapë e për qejf e vrisnin ndokënd. E thërrisnin veten komitë. Patriot. Kush është ai që të keqen më të madhe ia sillte popullit të vet?! Ditën zhdërvajeshin shpellës. Qelbeshin. Lëshonin gjëra të rënda e qeshnin me të madhe. E tregonin me lavd ndonjë rast që do t`u ketë ndodhur mbrëmjen e kaluar. Jeta e tyre u ngjante qenve endacakë. Kafshonin tinëz.
Pordheshin dhe sheshnin me atë gjë me të madhe.
Mes tyre qenë dhe disa djem të mirë. U qenë bashkuar atyre varfanjakëve për luftë kundër atyre, që lirinë e popullit e kishin robëruar. Pushteti me kohë njoftohej për të gjitha lëvizjet që i bënin. Natyrisht, ndonjëri prej tyre, bashkpunonte me armikun, me njerëzit e pushtetit. Pa hamendje, aty, gjithnjë, e kishin dhe spiunin e vet. Ai e gjente rastin, t`i informojë për sjelljet e tyre të përhershme, për lëvizjet e gjithsecilit. Patrullat i hetonin dhe pritej rasti t`i sulmonin, t`i likuidonin. Lëviznin të çakorduar. E dëmtonin shqiptarin e mjerë. Askush nuk ndiente asnjë respekt për ta. Veç urrejtje. I njihnin shtëpitë dhe pikërisht të pafuqishmit i sulmonin, ua vidhnin bagëtinë, apo dhe i plagosnin e i vrisnin. Pa asnjë shkak. Për pikë të qejfit.
Prisja çastin të ikja. Të kthehesha te djali im, te burri.
Vuaja. Çdo damar i trupit më vuante. Sa do të ketë arritur të gjendej burri me djalin e vogël. Më qenë verbuar sytë për ta. Qaja brenda vetes. Më thahej fyti. Më dhembte shpirti. Më dhembte zemra. Gjithnjë me mendje te të dashurit e mi . Te djali i vogël, dy vjeç. Patjetër do të ik. E vetmja gjë që më ndalte qe egërsia e njeriut me gjysmën e mjekrës të bardhë. Ai mund të vijë të hakmerret. Të ma vras fëmijën, apo burrin.
Natën dilnin për gjah, ndërsa ditën flinin, krejt të këputur.
Me kujdes të thellë eca nga hyja, të prekur nga drita e ditës.
-Do të ik e të dalë ku të dalë.
Eca në maje të gishtave e dola nga shpella, në të cilën qëndrova e mbytur shpirtërisht shtatë javë. Shikova malet e ashpra rreth. Më kishte marrë malli për ajrin e pastër e pamjet e bukura të bjeshkëve. Eca në të majtë, më pastaj në të djathtë, të eci lart, ndërsa nuk gjeja në cilën anë të iki. Asgjë nuk më shpinte në udhën për në fshat. Mora të ndjek një dhiare. Ndoshta kjo rrugë më nxjerr te fshati D., të arrij e mbushur frymë, plot mall t`iu trokisja në derë, dalit nga më kërkonte e burrit të mërzitur. I paramendoja nga më presin, me lot në sy. Eca e eca, krejt e humbur. Në një udhë qorre, m`u morën mendtë. E ndjeva të luhatesha para e pastaj prapa, të bie me fytyrë për tokë. Pak më vonë dëgjova fjalë nga këpusnin njerëz të panjohur.
-Prej nga ra kjo?
-A do të jetë e anës sonë apo nga larg?
-Ku shkon?
I çela pak sytë dhe vërejta të më kenë afruar afër një guri të madh, më kishin mbështetur për të dhe më shikonim me habi.
– Shiko, – tha njëri. -Ajo i çeli sytë?
-Ndoshta i kujtohet nga arriti këtu?
-Do të na tregojë…
-Apo ta marrim ndonjëri nga ne në shtëpi e më vonë shohim e bëjmë!
-Jo, jo… – nxora zë të ngjirur. Më kapi kolla rëndë dhe i shikova në sy. – Nuk ka pse të shqetësoheni. Unë vetëm e kam harruar rrugën për në shtëpinë time. Jam nga fshati D. Dua të arrij atje para mbrëmjes.
-Po. Të tregojmë nga të ecësh. Nuk e keni larg fshatin.
-Je shumë e lodhur. Ke ecur gjatë kot.
-Tërë kohën në rreth, – ia bëra e mora fuqi të ngrihem në këmbë.
-Kthehu prapa, të njëjtës rrugë ku ke ecur dhe do të dalësh në udhëkryq. Aty merr në jug dhe pak-pak do të arrish te fshati yt… – Foli njëri pa e ngritur kokën të më shikojë në sy. – Po deshe të shoqëron ndonjëri nga ne?
Me siguri do t`i jem dukur fare e çakorduar, e shprishur nga flokët dhe mendimet që përpiqesha kaq kot t`i lidh mes veti, në mënyrë që çdo gjë të duket me kuptim dhe e rëndomtë.
-Ec pra, poqe se je e gatshme. Zoti të ndihmoftë!
Malësorët ngelën nga e sjellin kokën me habi, prej nga ra kjo grua kaq e çartur, flokëshprishur dhe me shpirt tërësisht të thyer. E vetme, në një rrugë qorre. Ajo tashmë lëviz dhe i falënderon ata për ndihmën që ia ofruan. Ec, ec… e ec. Merr të largohet, të dalë aty, ku i thanë ata të lëviz.
Para mbrëmjes arrita te shtëpia ime, me derën kryesore të riparuar dhe heshtjen e mbytur tërësisht. Nuk dëgjohej as zë, as vaji i fëmijës së vogël, për të cilin ndjeja dhembje të përhershme, ndieja dhembje të hapur sa qielli, të rëndë sa bjeshkët rreth të mbuluara me borë.
Binin fijet e para të territ. Dridhesha. Me duar në gji. E putha derën e shtëpisë, të burrit dhe të fëmijës tim të vetmuar. Do të hamendem, të trokas në derë apo të marrë malit e krisur tërësisht, të ik, të ik, të ik, nga të më shpien këmbët, të mbys vetes diku larg, në ndonjë vend të panjohur, të shkretë. Askush kurrë as eshtrat të mos m`i gjej. Shikova vjedhurazi nga dritarja. E vëreja hijen e tyre për dritën e zbehtë të fanarit.
-Ata janë të zemrës sime. Nuk ka kush të më ndajë nga ta, – më vetëtoi një mendim.
Nuk hezitova më.
Trokita në derë tri herë.
Prita, pa frymë.
Askush nuk m`u lajmërua.
E kuptova të bëhej gati Aliu, të mbrohej me ndonjë gjë, apo të merrte djalin e të dilte për dritare jashtë. Të kërcente mes pemësh të yrtit e të ikte malit lart e lart. T`i ikte të keqes së serishme. Të mos takohej me bisha, të cilat e kishin përcjellë largimin e tij për në mulli dhe e kishin rrethuar shtëpinë, e kishin thyer derën dhe ia kishin lënë fëmijën dy vjeçar vetëm, të plasë së qari apo dhe të vdes pa askënd afër. Fqinjët për asnjë çast nuk ishin dëgjuar. Ata, të malit, frikacakët dhe të mjerët, me dhunë ia kishin thyer derën e ia kishin marrë gruan, të cilën e donte dhe e respektonte tepër shumë. Ia kishin dërguar malit lart e ia kishin mbyllur për shtatë javë, pa e lejuar të dilte jashtë nga një shpellë e ftohtë, t`u shërbente dhe ta keqpërdornin tmerrësisht. Tërë kohën e ruanin me një roje të çalë.
-Unë jam. Nëna e fëmijës tënd, – më shpërtheu vaji në zë.
Përnjëherë dera u çel me pingërim. Ajo pingërim kaq e dashur për mua tash e tre vjet.
Në derë vëreja Aliun, me fëmijët tim në parzëm.
Ia rrëmbeva fëmijën e mbytur në lot. E putha e putha e ia krisa një klithme të ashpër, e cila do të ikte lart, lart, të përplasej qiellit dhe ta thyente copë e copë, ta çante tërë sipërfaqen tashme të errësuar ndopak dhe ta godiste hënën e ndarë në katër copë. Ajo ndriste lart dhe tufat e dritës ngjyra-ngjyra i derdhte në murin e dhomës përherë, ndërsa unë e burri i shikonim e i preknim me gishta yjet, t`i këpusnim një e një të gjithë e t`i derdhnim mbi mbulesën nën të cilën shkrinim zjarrin e dashurisë. Kujtimet, puthjet dhe klithjet ende shpërthen e qielli binte. E askush nuk shfaqej lart. As atë natë nuk qe kund ai, në të cilën besoja! Asgjë nuk u vërejt, në kohën e duhur, ndërsa ata më morën desha e s`desha e më dërguan në udhë të panjohur. Më rrëmbyen të thyer , ndërsa fëmijën e lanë të vetëm, të pëlciste së qari, të vdiste në shkumën e vet.
Aliu më shikonte i mbytur në djersë.
-Ç`më ka marrë malli për djersën tënde, – e shikova dhe e putha. Ai më tërhoq për dore e unë me djalin e skuqur zjarr në parzëm u futa brenda në shtëpi.
Hëna prapë gjatë natës me dritën e vet, me të gjitha ngjyrat e ylberit, binte në murin e dhomës dhe krijonte trëndafila, asfodela, vjollca e rrjedha uji të freskët të malit, të ngritur aty – aty në shkulma të mrekullueshme. Fëmija flinte dhe ëndërronte diçka të bukur. Unë e Aliu i preknim me gishta yjet dhe i derdhnim mbi mbulesën, nën të cilën shpërthente dashuria.
Ia tregova të gjitha Aliut.
Ai vetëm më dëgjoi. Shikoi lart dhe tha, – nuk mund t`i besoj më askujt. Aq më pak atij që e ka krijuar hapësirën, ajrin dhe besimin në të. Tha, preras. Ai dhe fliste për çdo gjë preras. Me një fjalë i mbyllte gjërat dhe i niste. Cilat do qofshin ato. Më rrëfeu për pushkën e futur në mur kaherë, të cilën me t`u kthyer nga mulliri, me të gjetur gjendjen e rrënuar të shtëpisë dhe djalin e vetëm, të mbytur në klithje e dënesje të gjata, e nxori armën dhe ra në gjunjë me të në dorë, të bëj përgjërimin të vdiste apo të vriste kushdo të jetë, kushdo t`i shfaqet para familjes, shtëpisë dhe atdheut. I kërcëlloi dhëmbët, shikoi larg përtej dritares e më tregoi me dorë nga pushka, të cilën e kishte lënë në trekëndëshin mes lidhjes së mureve, te dera e shtëpisë. Ajo, e heshtur aty, shkëlqente sikur një zhapin lëvizës, i gjallë, ngjyrë verdhë në të kuqërremte. Aliu, qe trim dhe këtë e kisha hetuar çdo ditë nga pak. I besoja deri në fund dhe frikohesha, në të njëjtën kohë për djalin, për të e më pak për veten. Me shpikjen e pushkës, burrëria, thoshin në Bosnje, përfundimit përfundoi. Frikacaku më i madh del e ta zë pritën dhe të vret. E ka pushkën dhe besimi në të e bën të fortë.
Më tregoi, t`i kenë vdekur të gjithë meshkujt e trungut të familjes nga pushka.
-Ti je një, – ia bëra,-ndoshta nuk do të duhej ta përdorje këtë më.
-Pa të këtu nuk ecën, nuk bën, – tha.
-S`do të ndodhte të mos shkoje në mulli. Ata të kanë përcjellë dhe pastaj ia mësynë shtëpisë!
Ai nuk tha asnjë fjalë lidhur me këtë.
-Kjo është temë e mbyllur. E kam të qartë çdo gjë…
-E ke fëmijën e vogël. Kanë mundur ta vrasin dhe atë dhe mua e të të presin dhe ty e … të mbarojë oxhaku i shtëpisë sate përgjithnjë.
-Hesht, të lutem, hesht, – tha.
-Më dhemb zemra. Kam ndjenjë të keqe.
-Vetëm ata të varfrit, ata të dobëtit, ata do të mund ta bënin një gjë të tillë, me një grua!
-A nuk the është temë e mbyllur? Harroji…të ikurat,çfarë të mire ke t`i zgjosh, t`i kujtosh. Harroje çdo gjë që ngjau. Të ka kafshuar papritur qeni ty dhe mua. Qoftë e kaluar. T`i kthehemi birit,t`i kthehemi jetës. Ja, unë për çdo mëngjes kam dalë të mbledh lule të malit, për të bërë çaj. Tash do ta pimë nga një çaj dhe do të kënaqemi me birin kaq të gjallë e të lumtur!
-E do një çaj mali?
-Po, – tha.
Do të ngrehem me gur në zemër ta bëj gati çajin.
Ai më dëgjonte e fliste rrallë. Meditonte. Vetëm përgjigjej në fjalët që ia thosha. Bluante diçka të rëndë në vete. Mendja më ikte gjithnjë te diçka të keqe,e cila do të na ngjajë prapë. E keqja e ndjell të keqen…
E bart zvarë udhë më udhë derisa të eksplodojë, derisa të shpërthejë fuqishëm!
Ikën ditë e javë nga ajo që i ndodhi familjes. Gjithnjë më përhitej nga hetoja diçka të paqartë. Më përcillte. Aty për aty prapë zhdukej. Ndoshta më përcillte ndonjëri nga ata. I tregoja Aliut. Ai nuk fliste. Më dëgjonte e bluante heshtje në vete.
Vendosi të shkonte prapë në mulli, të bluaj ca grurë e misër. Para mbrëmjes i ngjiti në qerren e drunjtë qetë e mori të ndiqte rrugën prapa yrtit të shtëpisë. Pse ik andej, mendova. I dola para dhe ia ndala qetë.
-Pse kërkon bela, – fola.
-Unë nuk mund ta ngushtoj lirinë time për dikë, – tha. –Më shkohet në mulli, do të shkoj. Fundja, duhet të jetoj. Shkoj për nevojë, jo për qejf…
-Ata nuk kanë hequr dorë nga ndjekja e familjes.
-Unë nuk e flijoj lirinë time për askënd, – i nisi qetë, të cilët ecën duke e tërhequr qerren e drunjtë. Ai ecte para tyre i qetë dhe i heshtur , me një hije të rëndë fytyrës.
– Ata, disa herë më përhiten, thuaja më ndjekin nga lëvizi. Do të na ndodh ndonjë gjë, që ta harrojmë të kaluarën e afërt. Ja, veç sa kemi vënë ritëm të ri të jetës. Tash shtatë javë arrita t`u ik e të vij te ti e djali. Mund të ma mbysin djalin. Çdo gjë është e pritur nga ata…
-Ka zot edhe për ata.
-Ata nuk kanë zot!?
-Kanë zot. E i ndjek dhe pushteti, – tha, ndërsa unë vërejta ta ketë futur pushkën në një thes dhe e kishte vendosur ta ketë afër dorës. Ti kujdesu për djalin e mos çaj kokë për asgjë. I tërhoq qetë dhe e nisi qerren, udhës nga nuk kishte ikur asnjëherë.
-E kuptova me gur në zemër çfarë do të ngjajë. Prapa shtëpisë e kishte lënë pa ngujore dritaren. Ta përdorte në rast të duhur. Asgjë s`i kishte shpëtuar pa hetuar. I kishte hetuar hijet e tyre nga më përcjellin pandërprerë, sado që nuk lëvizja fare jashtë yrtit të shtëpisë. As ai nuk lëvizte kund. Qëndronte gjithnjë pranë meje e djalit. Qe një djalë, të cilin as për gjakmarrje të mos e vrisje.
-Unë jam shtatzënë, – ia përkëdhela dorën me ngrohtësi të rrallë.
-Ti do ta lindësh djalin tjetër timin, – tha. – Patjetër.
Unë pohova me kokë.
-Mos e vrit ende pa lindur, mos!- më pikën lot.
Aliu eci, i heshtur, me kapistrat e qeve në duar. Me fytyrën e kthyer nga unë ikte për në mulli, ndërsa unë me djalin Shpatin në parzëm e shikoja derisa më humbi sysh. Kisha parandjenjë të keqe, për çdo gjë që do të rridhte në vazhdim të valës së jetës… – E ndërpreu ajo rrëfimin kaq të detajuar për ngjarjen e vjetër dyzetvjeçare e i thirri të resë së vet, e cila ishte në dhomën tjetër me tre djemtë e djalit të Aliut.
Gruaja doli nga dhoma e na përshëndeti nga larg.
-Ç`emër ka nipi yt i madh? – mërmëriti Isani.
-Shpëtim.
-Emër i bukur. E mbajt me nder, – fola unë.
-Nipi i dytë e ka emrin Ali, për ta kujtuar gjyshin, – i rrëshqitën nga sytë plakës dy pikë lot.
Heshtëm pa shikuar nga ajo fare.
Ajo e iku shikimin larg për dritare e tretur në shtresat e rënda të jetës e i foli resë së vet.
–A do të mund t`na përgatisësh nga një çaj mali.
-Gjithsesi, – u nis ajo të hynte në dhomën prej nga doli pak më parë.
-Çfarë po bëjnë fëmijët?
-Po i kryejnë detyrat e shtëpisë… – tha ajo dhe e mbylli derën.
-Ti e ke dhe një djalë në perëndim.
-Ai përkujdeset për të gjithë ne këtu. Na dërgon veshë e mbathë. Nuk na lë pa para asnjëherë. Ai,Mali, djali im i dytë. Zemra ime. Vendosi të ikte, kah sytë këmbët. Mori botën në sy për bukë në shtëpi, iku në largësi plot mall e dhembje. Në krah i mori lulet e rinisë, fuqinë dhe ritmet e jetës së djaloshit, në kohën e lulëzimit të vet. Iku dhe derdh djersën e vet deri në pikën e fundit për kafshatën e gojës në dheun e nënqiellit të huaj. Vite me radhë është atje, e kërkon bardhësinë e shtegtimit dhe portën e lumturisë, larg nënës së vet, larg vëllait e nipave të vet.
-Ndoshta e gjen lumturinë, bardhësinë e perëndimit, – tha Isani.
-Ç`bardhësi? Për cilën bardhësi e ke fjalën. Të vetmen gjë të mirë e bën pse asnjëherë nuk na lë ta shtrijmë dorën, t`i lutemi ndokujt për asgjë. Të gjitha na i dërgon, veç vet vuan. E vret bardhësinë e lirisë së vet, larg dashurisë së nënës, – thotë ajo e shikon larg, ndërsa vijat e lotit të vakët i rrëshqasin mbi mollëzat e faqeve tashmë të vyshkura.
-Pse derdh lot, – i them plakës. – Ai është mirë atje. Ka mundësi dhe t`iu ndihmojë.
– Shtegtimi e ka udhën e hidhur, ajo është rruga më zigzage që të mbështillet e sa e sheh përsëri nuk e sheh, të humb nëpër gishta, nëpër duar, nëpër kurm. Një rrugë e rëndë që të kafshon egër pak nga pak, gjithnjë…
-Askush asnjëherë nuk ik nga të afërmit e vet, nga shtëpia për qejf, – fola unë.
-E qartë është pse shkon atje. Shkon për kafshatën e bukës dhe natyrisht fiton mirë, veç malli për shpirtin, malli për malet,për rrugët janë të përhershme. E kudo të gjendesh, askush kurrë nuk të do më shumë sesa aty ku i ke gurtë, varret, dashurinë, aty ku i ke trungjet, degët që e prekin qiellin, e zogjtë nga fluturojnë, nga shkojnë e vijnë erës së jugut. Aty tek i ke të gjitha ëndrrat e dashuritë, aty ku është guri yt, rrembat e dheut tënd , që rrisin drurët e gjatë e të gjelbër, aty tek rrah zemra jote. Aty je ti. E në botën e jashtme, je ti vetëm sa të kesh fuqi. Të la fuqia të la çdo gjë. Mali, në çdo letër e dërgon edhe dhembjen e vet larg nesh, e dërgon edhe dhembjen e vet pa fjalën nënë, pa belbëzimet e nipave të vegjël. Në çdo letër e dërgon shuplakën e vet të vizatuar dhe kërkon çdo herë t`i shohë shuplakat e tre nipave të vet t`i dërgohen atje, të shohë sesa janë rritur…
Plaka hesht për një çast.
Sytë i notojnë në lot.
Tashmë i shkoi në atë botë dhe vëllai, dashuria më e madhe e Malit, shembulli i treguar afër, me zemër, sesi duhet dheu yt, sesi duhet qielli dhe guri, në të cilin ka lindur. Ne, nuk arritëm t`i lajmërojmë për vdekjen e djalit të madh, Shpatit. Ndodhi papritur. Punonte në “Trepçë”. Ndodhi një incident e na la me buzë në vaj. Veç, falë zotit, la tre djem, secili i ngjan mollës në rremb.
Gruaja flokëthinjur flet e shqetësuar. I bie tokës para vetes me bastun. Vij nga larg dhe këtu krijova jetë e udhë të rëndë, të arrij te vendi në të cilin tashmë qëndroj… Përjetuam nga disa vdekje gjatë jetës unë e burri im Aliu. Ndoshta, apo e them me bindje, ajo që përjetuam do të pushojë vetëm me vdekjen. Ja, dhe vdiqëm e prapë zullumi nuk na u këput. Ra burri, më pastaj njëri fëmijë. Iku ende i ri. Fëmija tjetër, njëjtë, do të ec zbathur në këta gurë. I ngacmuar nga moshatarët , të cilët s`ndaleshin të lehnin orë e çast. Ti je rrënjë e dikujt tjetër . Nuk je gjak i babait tënd! Kaq herë, i mërzitur, vinte në gjendje të çakorduara. E puthja, ta qetësoja e t`i shpjegoja, fije e për pe, i kujt është. E lusja, të mos i përjetojë kaq rëndë ato llafe. Ta them unë, që këtë gjë, i kujt je, e kam të qartë veç unë e zoti! Vetëm i Aliut je, siç është i dashurisë dhe kurrë i dikujt tjetër. Për vete nuk pata kohë të kujdesem. I hodha prapa shpine të gjitha barrët e rënda që më ranë në supe. Përjetova çaste, të cilat më sollën kaq herë bri vdekjes, të cilën më ndihmuan ta mënjanoj herë Aliu e herë tjetër fëmija i madh, Shpati.
– Vdekja nuk është për ty, – më thanë.
-Kjo tokë e ashpër nuk pranon bukuri të tillë, çfarë ke ti, – qeshnin.
-Ti je nëna ime dhe dashuria e babit, – thoshte Shpati.
-Ti je copëza e qiellit,nënë, me yje dhe hënë, krijonin hapësirën e besimit të madh në njëri tjetrin, sidomos në shpirtin tim, – më thoshin me një zë, pëshpërit gruaja në moshë,ndërsa ik nëpër kujtime, t`i kthehet serish gjërave që preken, me vendime dhe mendime të palëkundura. Ajo njëmend reflektonte dhe tashmë bukuri natyrale, klasike. E shikoja kaq me përqendrim. Vërtetë ajo do të ketë qenë shumë e pashme. Blejtë e flokëve të ikur nga nën shamia i binin fije- fije anës së fytyrës dhe ndërsa qeshte zgjonte rininë e vet të rëndë, por me një bukuri të paparë.
Dera e dhomës tjetër u çel serish. Doli gruaja e djalit,e Shpatit, vdekja e të cilit me vdekjen e hershme plakës ia ka djegur deri në fund zemrën.
-Na e solle çajin, – i tha plaka, ndërsa gruaja na ofroi nga një gotë me çaj mali. Me kokën të ulur, pa folur gjatë i la gotat mbi tryezë e mori të ikte.
-Iu bëftë mirë , – tha e prapë hyri në dhomë te fëmijët, të punonte me ta lidhur me detyrat e shtëpisë. Plaka, e ikur diku e përziente e hutuar pandërprerë çajin dhe udhëtonte prapë në fijet e rënda të mjegullës së kohës, e cila i kishte marrë nga shpirti shumëçka e kishte dhënë kaq pak. Ndërkohë ajo prapë u kthye aty tek e shkëputi rrëfimin e me sy të përlotur foli…
-Koha, megjithatë, më mori shumë dhe më dhuroi shumë, – foli ajo. – M`i dhuroi sytë e Aliut, të cilët për asnjë çast nuk mund t`i harroj. Ja, dhe tash, i kujtoj…Sytë nga i shndritën Aliut, sidomos, ndërsa më tha para se të ikte me qerre për në mulli. – Ti do të lindësh djalin tim të dytë. Kij kujdes, mos e vrit ende pa lindur, mos! –Qenë fjalët e fundit me të cilat iku, ndërsa te unë tingëllojnë përgjithmonë me jehonë fjalët, – Mos e mbyt pra ende pa lindur, mos! Pse tha ashtu, mendoja. I bluaja fjalët dhe ikja me Shpatin në parzëm të hyjmë brenda në shtëpi dhe përvoja më mësonte ta mbyll derën me dërrasa të gdhendura keq, me ngujore.
E vendosa djalin në shtrat dhe ika t`i kryej punët e shtëpisë.
Nuk vonoi e dëgjova një zë të çjerrtë te dera e shtëpisë. Më kumboi zëri i të çalit, të cilin në shpellë e linin të më ruante, të mos ia dilja të ikja papritur. Qëndroja dhe ashtu me veshë në krah, sa herë mungonte Aliu në shtëpi. E përqendrova veten dhe prita mos do të përsëritet prapë i njëjti zë. Apo ai zë veç tingëlloi kot, nga meraku pse Aliu nuk qe aty.Prita kot. Asgjë nuk hetova. Vazhdova t`i laja enët. Prapë ndërkohë e dëgjova zërin e të çalit dhe të qeshurat e tij të shfrenuara.
-Çile derën, – foli të vogël, po me një qeshje të tillë, që të tërbonte.
Tashmë e kisha të qartë pse më përhiteshin herë-herë ata, herë aty e herë atje, jo larg yrtit të shtëpisë. Natyrisht, do të më kenë përcjellë ditë më ditë, të më grabisin prapë.
-Çile derën, – foli të vogël përsëri dhe ra e njëjta qeshje e çakorduar.
-I përplasa enët e ika te djali. Të mos ma çmendin djalin. Ende po e merrja në parzëm djalin, ndërsa e dëgjova thyerjen e dritares, me rrapëllimë të kujdesshme, të mos dëgjoheshin larg zhurmat. Frikoheshin nga patrullat e shtetit , të cilat i ndiqnin. E vërejta nga dritarja e vogël, nëpër të cilën nuk do të mund të përbirohej askush brenda, hijen e atij mjerimit me mjekrën gjysmë të bardhë e gjysmë të përhirtë. Shpërtheu në të njëjtën kohë dhe shkrepja e pushkës dhe ai ra, duke rrëshqitur nga dritarja e vogël. Nuk u dëgjua as zëri i njëjtë i të çalit. Ia mbathën kah sytë këmbët, apo zënë vend aty ku arritën të sulmonin ende.
Në dhomë e ndjeva frymën e një të treti. Ktheva vetëtimthi kokën dhe e vërejta aty Aliun, me pushkë në dorë.
fshihej prapa rrethit të pusit. E vërejta, të binte mbi gjakun e vet me një klithmë të rëndë. E njëjta klithje u përzije me një britmë të thekshme të të çalit, i cili kërkonte ndihmë.
– Na sosi dikush. Nuk mbeti askush i gjallë më. Të ikim.
Të shtënat nuk pushonin. Fishkëllenin pa ndërprerë. I binin murit të dhomës.
Aliu doli në dhomën tjetër të shtëpisë dhe shkrepi nga dritarja nëpër të cilën kishte hyrë i gërvishtur brenda ndërkohë një tjetër. Ra dhe ai, veç pa lëshuar zë dot. Shtiu prapë dhe mbeti njëri në hunjtë e gardhit, i mbuluar nga gjaku. Unë frikësohesha për djalin,i cili qante me zë. E zvarrita atë e veten dhe u strehuam nën shtrat. Ia ndieja frymën e ngrohtë Shpatit e në të njëjtën kohë e dëgjova të lëvizte në mua dhe fëmijën e dytë. Unë nën shtrat ndjehesha tashmë vetë e treta. E gëzuar dhe e frikësuar në të njëjtën kohë.
-Ikni! E vranë dhe koçobashin. Ikni. Ikni! – klithte e ikte i çali, i vetmi i mbetur gjallë në këtë përballje kaq të ashpër dhe të pakuptimtë.
E dëgjova Aliun të thoshte, plot mllef.
-Do ta vras dhe atë të mjerë nga i ngjitet kodrës. Ja, është i fundit nga ngjitet shpatit me zhurmë e piskamë, ndërsa nuk ka hezituar të jetë në përbërje të bandës me i keqpërdorë gratë e pafajshme, – e mbushi prapë armën dhe e shkrepi, të lëshohej më pastaj para nesh, që gjendeshim nën shtrat. I kullonte gjak mbi cicë.
-Zot, qenke plagosur, – dola nga nën shtrati me djalin dhe iu hodha sipër.
-S`është asgjë. S`është asgjë, – foli Aliu. – Kujdesu ti për Shpatin dhe tjetrin që do të vijë, Malin.
-Mal do ta emërojmë. Veç hesht. Ta ruash forcën. Të kanë goditur rëndë…
-Më varros sonte, natën, nën degë të mollës. A të kujtohet, veçsa arritëm nga Bosnja, të parën gjë që bëmë qe të uleshim nën mollën para shtëpisë dhe ta pimë nga një gotë ujë. Unë gjithnjë ta përkëdhelja dorën. Të kujtohet? Aty më varros pa praninë e askujt. – Askënd zaten nuk e kishim afër. S`u dëgjua kush të jetë gjallë në gjithë atë zallahi! – e largoi dorën nga dora ime dhe nga goja i dolën flluskat e para të gjakut. Ngadalë e humbte vetëdijen. Djali i qëndronte afër, nisi t`ia prekte gjakun, që i rridhte vadë. Ngarenda brenda dhe e mora çarçafin e bardhë. Nuk e gjeta më gjallë, ndërsa u ktheva. E kishte zgjatur dorën t`ia përkëdhelte flokët Shpatit, i cili qante në zë.
E ktheva djalin brenda, e vura në gjumë e pastaj provova t`ia flas disa lutje Aliut, disa përgjërime nga zemra, disa lutje dhe të gjithëfuqishmit, – shikoi plaka qiellin lart e plaguar në vete, – ndërsa me vështirësi e mbështolla me çarçaf. Ai qe dhe s`ishte më. E barta deri nën mollë e ia nisa ta hapja varrin aty, ku e la me gojë të vet.
Në mëngjes yrti agoi me varrin e tij ende të freskët.
Varri tashmë iu ka rrafshuar.
Kaq herë i rri pranë dy gurëve të bardhë që ia shënojnë varrin dhe tjerr copëza të jetës së ikur, të dashurisë së çuditshme mes nesh, të ecjes së rëndë dhe plot dhembje. – Hesht plaka. Hesht çdo gjë në dhomë. Hesht dhe natyra jashtë. Hesht dhe qielli i rënë mbi degë pemësh të yrtit… – Kaq vite më vonë, më ngjau ta hapi dhe një varr në yrt. Varrin e birit tim të dashur, Shpatit, i cili humbi jetën papritur në një fatkeqësi brenda nëntokës së Stan Tërgut, ku derdhte djersë.
Deshëm ta varrosnim në varre, siç duhej, veç s` lejuan malësorët trima, në krye me hoxhën… Vetëm pse ai qenka imi, e mua më paskan lodruar mbeturinat e këtyre maleve të larta, të mbuluara dhe në pikë të verës me një shtrezë bore.
-Pse nuk dolën ata trima varresh t`i vrasin ata që bënin kërdi në male!
Eh, sa marrëzitë në zemër i kanë ata!?
E sa vrasjet , zot, i hapën në shpirt…
