Klajd Kapinova
Diaspora në pasqyrë
Vitet e para të shekullit XXI, në gjirin e komunitetit të madh shqiptaro amerikanë, janë shoqëruar me botimin e librave, shkrimeve në formë dossier-ve, që i kushtohen emigrantëve të parë ose atyre që ende jetojnë e punojnë në shtete të ndryshme të ShBA-së.
Rendia pas kërkimeve serioze dhe të thellësishme shkencore, do të ishte një pikë shumë e mirë mbështetëse për hartuesit e enciklopedive të ardhshme mbarëshqiptare, që për fat të keq mungojnë.
Mikëpritja një zakon i hershëm i popujve fisnik
Si zakonisht ditë diele, sa herë që shkoj në kishën shqiptaro amerikane “Zoja e Shkodrës” në Hartsdale New York, ndalem për disa çaste, për të parë vitrinën e librave dhe sendeve të tjera, që janë të ekspozuara me përkujdesje nga aktivisti i palodhur dhe shumë i kulturuar Pjetër Kolë Smalaj.
Ai, me një buzëqeshje të një fisniku malësie, më fton brënda dhe me tregon me radhë botimet e fundit, që kanë mbërritur në institucionin shpirtëror e atdhetar nga dashamirësit e kulturës e artit shqiptar.
Pjetri, më thotë, se qëllimi kryesor nuk është tregtia e tyre, por që bashkatdhetarët, krahas lutjes shpirtërore të ushqehen edhe me nektarin e gurrës së pashtershme të kulturës shqiptare, që ka mbetur si perlë e shkruar nga pararendësit tanë të ndritur deri në ditët tona.
Buzëqeshja e përhershme, që me sa duket qenka pjesë e jetës së Pjetrit fjalëmbël, më shoqëron edhe kur unë kërkoj të di diçka më shumë mbi historinë e familjes së tij, që për 65 vjet endet udhëve të vështira të emigracionit nga vendlindja, ish-Jugosllavia, Evropa dhe deri në stacionin e fundit në New York.
Shtëpia e tij ndodhet në Bedford Park, pranë Universitetit “Lehman Colleg” në Bronx NY. Ajo është e modeluar me objekte bashkëkohore amerikane, ku, nuk mungojnë elementët me motive të pastra shqiptare.
Librat e shumta në gjuhën shqipe e anglisht janë pasioni i tij, për të cilët, ai të flet me durim e kujdes për ngjarjet e shkruar nga autorët dje dhe sot.
Në oden e pritjes, qëndron krenar flamuri shqiptar, ku ruhen fitoret e humbjet e arbërorëve gjatë shekujve të historisë. Portreti i Nënë Terezës në miniskulpturë, Gjergj Kastriotit, Dedë Gjo’ Lulit etj., janë sfondi, që hijeshojnë ambientet shqiptaro-amerikane në familje.
Historia e familjes Smalaj në rrjedhat e kohës
Një ditë, duke parë më kujdes albumet e shumta të familjes së Pjetër Smalaj, më tërhoqi vëmendjen “Pema Gjeneologjike e Familjes Smalaj” dhe evolucioni i saj gjatë shekujve. Me shumë interes e pyeta Pjetrin, të më tregonte zanafillën.
Ai, me një modesti malësori, filloj të tregoj për gjyshin Pjetër Gjon Smalaj, që në shenjë respekti banorët e kanë thirrë Gjolo.
E kështu, biseda jonë filloj për të mbaruar pas disa muajve, përmes rrëfimeve të sinqerta gëzimet, peripecitë në emigracion, hidhërimet e mëdha, vdekjet e njëpasnjëshme të 11 fëmijëve, përjetimet e babait të tij dhe deri në ditët tona në New York…
Pjetri, flet shtruar dhe me një kujtesë të freskët, për çdo gjë, që ka përjetuar familja, qysh nga koha, kur kanë jetuar në krahinën e mirënjohur të Hotit, që historikisht ka nxjerrë trima të pushkës, besës, bujarisë dhe trimërisë së papërshkruar arbërore.
Në limanin e fortë të Hotit, është rritur e pjekur ndër shekuj nacionalizmi i kulluar shqiptar. Jashtë kësaj vorbulle, nuk ka mbetur as dera e familjes fisnike të Pjetër Gjon Smalaj, që është edhe gjyshi i nipit të mëvonshëm, që mban emrin e tij, sipas traditës së moçme të maleve.
Gjyshi, është marrë me çështjen atdhetare, duke kryesuar krahinën e Hotit. Ai ka vdekur pa lindur nipi i tij. Sipas gojëdhanave popullore dhe nga disa hulumtime, që kanë bërë studiues vendas, del se Pjetri, ka luftuar me armë në dorë, kundër pushtuesve shumëshekullorë turq, sëbashku me patriotët: Dedë Elez Shabi, Prekë Nikë Smajlin, Mark Dosh Frangaj, Kolë Maçi, Nikollë Luc Drezhaj, Deli Met Bajraktari (prej shtëpisë së Çun Mulës), Gjeto Mark Ujkaj, Çokë Gjushi etj.
Nga historia shkëpusim një fragment të rëndësishëm, që ka mbetur e ngulitur thellë në kujtesën e malësorëve, kur patriotët e shkrepave kreshnike kanë zhvilluar një kryengritje të njohur në Rrapsh të Hotit, që njihet në histori si Kryengritja pararendëse e 6 Prillit të vitit 1911 e drejtuar nga fatosi i maleve Dedë Gjo’ Luli. Gjatë përleshjeve me përfaqësuesit e Portës së Lartë, spikat patrioti i flaktë i lëvizjes çlirimtare antiosmane hotiani Dedë Elez Shabi.
Ai u ndihmua nga Pjetër Gjon Smalaj. Deda, në paraqitjen e tij (sipas atyre që e kanë njohur), e kanë ruajtur në kujtesë si njeri me shtat të lartë, fytyrë të pjekur nga vuajtjet e kohës, i veshur me kostumin popullor tradicional, me qeleshën e bardhë dhe pushkën ngjeshur në krah si gjithmonë.
Edhe pse me gjashtë plagë dhe këmbë të copëtuar rëndë nga plumbat, ai nuk pranon që ta heq edhe pse rrezikonte jetën.
Nëna e tij fisnike që e dëgjonte shpesh kërkesën e miqve u përgjigj: “Ulatin tim, nuk do ta shtie copa-copa n’dhe, por te tan kur desin”.
Deda, pati një jetë shumë të gjatë, duke jetuar edhe 40 vjet të tjera. Sa herë që është përkujtuar Kryengritja e Malësisë së Madhe e 6 Prillit të vitit 1911, në shenjtë nderimi dhe respekti, ai është vënë në krye të familjeve patriotike në tribunë, duke u pasuar edhe më vonë nga i biri Gjeto Elez Shabi, i cili, ka marrë dekoratat në nderim të babait të tij.
Pjetri, ka qenë shumë aktiv. Ishte bujar, mikëpritës e fisnik në shpirt, sikurse ka qenë në traditë e hershme e gjithë fisit Smalaj e njohur në tërë krahinën.
Malësori, ka pasë një energji trupore të admirueshme. Ai ka mbajtur në shpinë bashkëluftëtarët e plagosur rëndë dhe me katër mauzere, duke përshkuar dhjetra kilometra nga Cetina deri tek spitali në Mal të Zi.
Vendosmëria antikomuniste e Kolë Pjetër Smalaj (1898-1978)
Kanë kaluar 41 vjet nga vdekja e Kolë Pjetër Smalaj, por në Hot, Kelmend ende përmendet emermiri, dashamiri, fisniku e trimi i pamposhtur Kolë Smalaj, që mundi të kalonte kufirin e territ komunist natën, nëpër minat e rojës kufitare të diktaturës.
Kola, ka lindur në Rapsh (Bajraku i Hotit-Malësia e Madhe) dhe mbas 6 muajsh, atij i vdes nëna Tereze Lucia, duke e lënë jetim. Ajo, kishte qenë e bija e Luc Gjeloshit, prej katundit të Kastratit. Kola ishte fëmija i dytë i Pjetrit dhe për mirërritjen e tij janë përkujdesur dajat e vet. Familja për 3 vjet është vendosur në katundin Bullakia të Trushit (Shkodër), meqenëse ishin të përzënë nga qeveria malazias.
Ishte koha, kur ushtritë malazias të udhëhequr nga Krajl Nikolla, janë nisur në marshin e tyre ushtarak, për të rrethuar qytetin e Shkodrës më 1913. Ata kanë qëndruar në Bullakia deri më 1915 kur trupat austro-hungareze kanë hyrë në Veri të Shqipërisë. Këtu kanë bujtur në shtëpinë e Mark Selmanit, që është kushëriri i patriotit të madh nacionalist e antikomunist Prekë Calit (1873-1945).
Tregojnë, se Marku, që ishte afërsisht 80 vjeç dhe në mëngjez herët delte në livadhin jashtë shtëpisë dhe falej, për të parët e vet, që kanë qenë të besimit islam, kurse në mbrëmje pranë sofrës së zjarrit, përpara fugurës së Pajtores së Shqipnisë (“Zojës së Shkodrës”) është lutur, duke thënë rruzaren me të gjithë robët e familjes së vet dhe me axhën e Pjetrit, Doden dhe baben e Pjetrit, Kolen…
Në fillim të vitit 1915, familja Smalaj rikthehet në trojet e veta të hershme, ku kanë jetuar dhe kanë vdekur brez pas brezi shumë njerëz të njohur të trungut familjar, që i pasqyron Pema Gjenealogjike, e ruajtur me fanatizëm nga Pjetri në New York.
Gjatë jetës së tij, Kola është marrë më shumë me blegtori dhe punët e përditshme që kishte një derë e madhe. Ai ishte krahu i djathtë i babait të Pjetrit e gjyshes Gjuke, e cila e ka dashtë si loçken e zemrës. Kur Kola mbush moshën 22-vjeçare ndahet nga familja, gjyshja e tij e dashur, që e ka ruajtur si sytë e ballit, duke i shkaktuar një plagë të thellë në shpirt.
Gjatë periudhës së nxehtë të historisë, kur shtetet fqinje kërkonin copëtimin e trojeve shqiptare secili për llogari të vetvetës dhe në vitet në vijim, më 1924, ai u bashku me lëvizjet e kohës, duke qenë përkrah imzot Fan Nolit, imzot Nikollë Kaçorri (N/Kryetar i Qeverisë së Vlorës të udhëhe më 1912), Luigj Gurakuqit etj.
Kola, radhitet përkrah forcave të opozitës popullore të asaj periudhe. Disa vite më vonë, i pjekur dhe i përgatitur për të hapur e mbajtur familjen e re të tij në vitin 1934 nis jetën bashkëshortore, duke u martuar me Terezen, vajzën e Fran Kolës nga krahina e Kelmendit e mirënjohur, për famën që gëzonte për respektimin me rigorizitet të Kanunit të Maleve (Lekë Dukagjni), vlera të spikatura patriotike.
Dasma u bë në Hot të Malësisë së Madhe, ku pati një jehonë të madhe dhe respekt për ritet tradicionale vendase. Nusja u përcoll me flamurin nacional shqiptar.
Në një shkrim të publicistit Mujë Buçpapaj, të botuar nga gazeta “RD” (Tiranë, 1996) dhe ribotuar në gazetën “Illyria” (#585, 27-29 nëntor, 1996, NY, USA, fq.53), lexojmë për amanetin, që i Kola i la Pjetrit, ndërsa po vdiste, që ta varroste në tokën shqiptare, pranë eshtrave të të parëve.
I biri e kreu amanetin, duke e rivarrosur në Hot të Malësisë. Shoqata e ish-Përndjekurve Politikë Malësi e Madhe, organizuan nën drejtimin e të birit Pjetrit ceremoninë e rivarrimit të Kolë P. Smalajt në vendlindje, ku ishte lindur dhe ishte rritur ky bir trim i papërkulur, aty ku preheshin 11 fëmijët e vdekur dhe të afërmit e tjerë.
Më 7 shtator 1993, Pjetri qetësohet shpirtërisht, se babai i tij i ndjerë pushon në lumnin e pasosun pranë tokës që e deshti aq shumë. Kolë P. Smalaj u dekorua, post mortum, me Dekret Nr. 1479, të dt. 26.4.1996, në motivacionin e së cilës shkruhet: “Luftëtar i vendosur kundër komunizmit për një Shqipëri të lirë e demokratike, masakruar mizorisht si familje nga rregjimi komunist”.
Nënshkrimi mban firmën e ish Presidenti Prof. Sali Berisha, i cili e dekoroi me Urdhërin e lartë të “Martirit të Demokracisë”. Ceremonia u organizua në praninë e mijëra malësorëve në Bajzë të Kastratit, më 17 maj 1996.
Ndërsa i biri Pjetri, pas fjalimit të mbajtur nga ish Ministri i Jashtëm Prof. Tritan Shehu, i emocionuar për shoqërimin me dhimbje, që po i bënin mijëra malësorë tha: “Dekorimi i babait tim nga Presidenti, asht nji nderim i madh, jo vetem për babain tim qi e deshi aq shum atdheun, jo vetem për familjen ton t’gjan e për njerzit e vendlindjes ton, t’cilt nuk i harroi kurr baba, dhe t’cilin nuk e harruan as ata, por për t’tan martirt e demokracis, për ata qi diktatura komuniste ua mohoi nji pllëmb tokë për t’i preh eshtnat aty ku ishin lindun e rritun…”.
Duke lexuar me kujdes librin monografik, mbi krahinën e Klemendit, të shkruar nga studiuesi gjeograf Kolë Progri, mësojmë nga shfletimet e dokumenteve historike, se kjo familje hotiane, ruan një emër shumë të mirë dhe të respektuar në histori. Kolës, iu desht për të kaluar prova të vështira në jetën e tij, për të mbetur përjetësisht i nderuar në historinë e lavdishme të krahinës në fjalë…
I vetmi nga 12 fëmijë, që mbeti gjallë si dëshmi
Kjo familje e re, gëzohet me fëmijën e parë Tonen, e cila nuk pati jetë të gjatë. Nga 12 fëmijë, që do që do të lindë sokolesha Tereze, shtatë ishin vajza dhe pesë djem.
Për fat të keq, nga kjo familje në mënyrë të herpashershme kanë mbyllë sytë para kohe 11 fëmijë. Kjo ishte dhimbje e madhe për Kolën e Terezën, të cilët me forcë të madhe mundën të përballojnë fatkeqësitë që pati dera e tyre.
I vetmi që ka mbetur gjallë si dëshmi e historisë së gjatë të familjes është Pjetër Kolë Smalaj dhe nëna 90-vjeçare Tereza (1914). Kjo familje, ka jetuar buzë kufirit politik me Mal të Zi.
Shtëpia e tyre, ka qenë ndërtuar në shekullin XVIII, me material guri, sipas stilit alpin, me një shije arkitektonike të kohës. Pamja e saj në formën e kullave me frengji sipas traditës shqiptare, i ka dhënë një paraqitje madhështore, krahas simotrave të tjera në zonë. Ndërtesa e banimit tipike malësore ka qenë dykatësh, ku kanë jetuar në shekuj të parët e familjes Gjomarku.
Në mesin e shekullit XVII deri në fillim të shekullit XIX, familja e njohur e Gjomarkut, që quhen Smajaliaj, sipas dëshmive historike dhe gojëdhënave të transmetuar brez pas brezi në kullën e madhe kanë jetuar 60 antarë.
Ata merreshin me bujqësi, blegtori, shitjen e prodhimeve bujqësore e produkteve blegtorale në qytetet e afërta.
Burrat dhe djemtë e rinj, janë përkujdesur për pronat e tyre dhe kanë administruar të ardhurat e familjes së madhe. Gratë e vajzat merreshin me punët e shtëpisë, mirërritjen dhe edukimin e fëmijëve të vegjël.
Kjo derë e madhe është e njohur edhe për miqtë e shumtë që e kanë vizituar në çdo kohë konakun e tyre. Mik i familjes Smalaj, ka qenë Padër Pali, sikurse e thërrisnin të gjithë. Kola, është takuar disa herë me Arqipeshkvin e Shkodrës imzot Luigj Bumçin, i cili nga rregjimi antiklerikal komunist pati një fund tragjik.
Gjatë periudhës së Luftës II Botërore, Kola është përfshirë në gjirin e lëvizjes nacionaliste dhe si antikomunist i vendosur. Ai asnjëherë nuk është marrë me aktivitete politike apo i zgjedhur në poste e detyra politike, gjatë kohës që komunistët dhunojnë vendin, duke marrë me dhunë pushtetin politik në Shqipëri më 28 nëntor 1944…
Si pasojë e pakënaqësisë e spiunlleqeve që bëhen ndaj familjes Smalaj dhe të afërmve, fillon periudha më e zezë e kalvarit të përbindshëm komunist, me arrestime, keqtrajtime e burgosje.
Kështu, vëllai i nënës së Pjetrit, daja Mirash Fran Rrukaj (1918-1945), në moshën 27-vjeçare, duke qenë i martuar u vra në përpjekje me forcat komuniste mes maleve, mbasi ai nuk e donte sistemin bolshevik. Ai mbeti deri në pikën e fundit të gjakut, si besnik i nacionalistit të madh të Shqipërisë Etnike Prekë Calit dhe bashkëluftëtarëve të tjerë të të njëjtave ideale të pastra shqiptare, kundër mashtrimeve të komunistëve, që me divizione sulmojnë krahinën antikomuniste të Kelmendit.
Përsekutimi ndjek me radhë edhe njerëz të afërm të tjerë të familjes Smalaj. Kështu Nikollë Dodë Smalaj (1927-2001), që është nipi i Kolë Pjetër Smalaj, është arretuar në Rapsh të Hotit në vitin 1953, në kohën kur ngordh diktatori i ish-Bashkimit Sovjetik, Stalini dhe diktatori me suitën e tij po lotonte në mes të Titonës së kuqe, duke kthyer një popull të tërë në lotues të sllavizmit…
Forcat e Sigurimit, të kryesuar nga oficeri besnik famkeqi Spiro Duka, i ardhur posaçërisht (nga Shqipëria e Jugut) për kontrolle të rrepta operative në zonën e Hotit kishte urdhëruar se nëse shikohet ndonjë shkelje të kufirit nga shqiptarët që kërkonin të iknin nga “lumturia socialiste” duhet t’i arrestonin dhe t’i dërgonte menjëherë në burg.
Nikolla, kur nuk ishte më shumë se 26 vjeç arrestohet në sy të familjes në shtëpinë e vet dhe e dërgojnë me urgjencë në burgun e Tiranës. Mbas hetuesisë së stërgjatë dhe torturave, në pretencën finale të prokurorit, iu dha dënimin maksimal me pushkatim.
Martin Smajlaj, që jeton sot në Shkodër, një ditë shkoi për vizitë për të takuar të vëllain e vet në burg.
Ai kujton: “Nikolla ne qeli, kishte çarë lëkurën e gishtit me dhëmb dhe me gjakun që i rridhte curril kishte lënë të shkruar në këmishën e bardhë këto fjalë: “Por shokve t’mi qi u besova ju fika e vet marova. N’kjoftse kush mundet me ma pshtue jeten, filan kapidan… qi kam krye ushtrin me te, se tjetër kush nuk mundet mem pshtue…”.
Martini, kur mori ndërresat e tij dhe i çoi në shtëpi për t’i larë, gjeti të shkruar fjalët që përmendëm më lart.
Si përfundim, pas shumë peripecive, dënimi me vdekje për Nikollën kthehet me 25 vjet burg. Ai dërgohet në ferrin famkeq ose Aushvicin shqiptar, që njihet sketerra komuniste e burgut të Burrelit, ku vuan vitet e privimit të lirisë civile. Asokohe herë pas here nga qeveria shqiptare janë bërë Falje (Amnisti) dhe ulje të kohës së vuajtjes së dënimit. Këtë fat, ka patur edhe Nikolla, i cili nga 25 vjet burg vuan 12 vjet në Burrel.
Arratisja nga regjimi i hienave në ditën e Sh’Markut
Pjetër Kolë Smalaj u lind më 15 gusht 1951 në Rapsh në Bajrakun e Hotit. Ai ishte fëmija i shtatë i lindur, ku deri atëherë në familje kishin vdekur gjashtë fëmijë, tre djem e tre vajza. Nga viti 1951-1953, për 3 vjet me radhë, familja ka jetuar në vendlindje (Rapshë).
Ishte koha, kur rregjimi komunist kishte mprehur dhëmbët dhe kërkonte gjahun e vet, që ishin bijtë më të mirë të popullit shqiptar. Midis shumë nacionalistëve, që kërkoheshin për t’u arrestuar, prangosur e pushkatuar ishte Kola, babai i Pjetrit, që nuk e donte rregjimin komunist. Ai kërkohej në krahinë, për arsye, se ka ndihmuar Mark Çunin (nga Merturi), që të largohet nga Shqipëria.
Marku, asokohe gjendej në Vlorë dhe një ditë kishte biseduar me mikun e vet çoban që ta ndihmonte të arratisej. Marku, që kishte ardhur në vendlindje, ka pyetur nënën e vet, se kush është në Bjeshkët e Kelmendit (Bjeshkët e Nemuna) sot me bagëti. Ajo i është përgjigjur, se është Kolë Smalaj. I siguruar në shpirtin dhe moralin e pastër të burrit fisnik Kolë Smalaj, Marku i ka thënë nënës së vet, se: “Kol Pjetër Smalaj nuk m’pret n’bes”. Dhe kështu, Marku ka lënë një herë e përgjithmonë Shqipërinë, i nxitur nga dhuna e terrori komunist në të gjithë vendin…
Më 9 Maj, Sh’Marku i Kastratit, si festë fetare lutet çdo vit në Malësi të Hotit. Tradicionalisht, familjet shqiptare në Malësi si bajraqe e kudo shkëmbejnë vizita reciproke, për të përkujtuar me devocion festën fetare të Sh’Markut në shtëpitë e njeri-tjetrit.
Edhe Kola, shkon për të uruar: “Për shum mot Sh’Markun” familjen e Pashko Pretashit, ku është e martuar motra e tij Pashka, që ishte halla e Pjetrit të vogël 3 vjeç. Nga ana e tjetër, vetë kryefamiljari Pashko, kishte pak kohë që kishte dalë nga burgu komunist, ku kaloi 9 vjet në qelitë e akullta, duke përballuar torturat më çnjerëzore, që dinin të bënin vetëm xhelatët e kuq.
Pas vizitës së zakonshme, gjatë kohës që Pashko po përcillte vëllain e gruas Kolën, sipas traditës, në pragun e shtëpisë Kola i thotë: “Mik, mbaruem me t’mir e me t’keq”. Ndërsa Pashkoja i është përgjigjur: “Kurrgja s’u ka gjet me Nikollën, nipin tand, çka ka me u gjet tash e mrapa”.
Kur është kthyer në shtëpinë e tij, kujton i biri Pjetri, babai i ka thënë gruas së vet Terezës: “Unë i gjall o dekun nuk rri ma n’Shqypni”. Mbasi ka kaluar ajo natë nën ankth, të nesërmen në mëngjez nëna e Pjetrit e ka pyetur Kolën për siguri dhe vendosmërin e tij se: “A je n’ato fjal qi m’ke than mram burr, apo ke nderrue mendje?!”.
Në muajin mars 1954 në Tiranë po zhvillohej gjyqi dhe pritej që të denohej nipi i tij Nikolla. Babai i Pjetrit, është shprehur, se nuk do të lë Shqipërinë, pa e ditur se si e sa e dënojnë nipin e vet.
Nikolla e ka pritur dënimin ose rrugën e hidhur të pafund të nipit dhe me zemër të lënduar është larguar në moshën 56-vjeçare nga toka e fisi i tij i dashur… Shën Marku, bëhet kështu shpëtimtari i Kolës, Terezës dhe fëmijës së vogël Pjetër…
Kola i qetë dhe i vendosur në idenë e tij fikse i është përgjigjur gruas së vet shkurt si burrë malësie: “Njiato fjal e tjera s’ka”. Dhe kështu, në mëngjez herët (nadje), Tereza, si një nënë e përkujdesur për të birin e vetëm Pjetrin e zgjon me kujdes prej gjumit dhe i përgatit veshjet, sikur po niset për të udhëtuar drejt shtëpisë në Rapshë.
Asokohe, malësorët shoqëronin bagëtitë e tyre për dimërim në stare të Hotit. Fëmija i vogël Pjetri, veshet trashë (me dy palë), pa e ditur ende, pse po bëhej gati me nxitim për udhëtim.
Ai si fëmijë, mendonte se prindërit e tij do ta dërgojnë në shtëpi, ku do të takohej me bashkëmoshatarët, për të luajtur në oborr. Ai nuk e dinte se loja e tij tashmë ishte përballë mineve, që kufitarët i kishin vënë për të vrarë vëllezërit shqiptarë dhe jo pushtuesit apo “imperialistët”, që nuk shkelën asnjëherë në Shqipëri…
Kola, me gjakftohtësi dhe zgjuarësinë që zotëronte, për t’i hedhë një hi syve banorëve të katundit, lëshon të gjitha berret (delet) dhe u jep drejtimin përpjetë drejt kufirit. Ai mori me vete krypë për bagëti. Kola, porosit gruan e vet, në mënyrë që të mos binte në sy ikja e familjes. Ajo niset për të marrë kortollat dhe disa plaçka që i nevoiteshin më shumë dhe që i kishte ruajtur në kutinë e pajes së nuserisë. Me këtë rast, askush nga pjesëtarët e familjes së nipave të Kolës, nuk ka ditur planin e familjes së Pjetrit për të ikur nga Shqipëria.
Pjetri, sot mbas 50 vjetëve (1954-2004), përshkruan ditën kur ka lënë me dhimbje tokën e vet aq të dashur. Ai tregon: “Ishte ditë e kthjellt, me 29 Prill 1954, kur stina e pranverës sapo kishte nisë me dhanë buzëqeshjen e parë. Dhe me sa duket, kjo ishte edhe nji fat i mirë për familjen tonë. Nana ime ka për pajtore të vet Sh’na Nduen. Dhe atë ditë, që jemi nisë ne, ajo e ka pasë fuguren me vete dhe ka thanë rruzaren me mend pa ditë ne asgja. Kur kena dalë për buzë kufinit, mbasdite filloi të binte mjegull, e cila gradualisht filloj të çepej (ulej) për tokë. Zoti, me sa duket po na buzëqeshte dhe me bujari po na jepte dorën e Tij të ngroht për ndihm. Baba im para se me u nisë, kishte hetue me kujdes të gjitha lëvizjet e ushtarve të kufinit nga komanda në fushë (Leqet e Hotit) në drejtim të kufinit, ku kanë ba roje me pushkë në dorë mbrojtja e kufinit gjithë ditën”.
Pjetri, i zhytur në vorbullën e asaj ngjarje plot emocione dhe frikë, se mund të deshtonin drejt arratisjes rrëfen më poshtë historinë e familjes së vet: “Ka fillue me ra nata dhe jena nis pa humb kohë. Baba po më thotë po kaloj unë lugun (luginen), kurse unë me nanen kam qendrue krejt në shpat të malit. Ai ma ban me shej mua kalo luginen e hajde tek unë. Mbrapa ka ardh edhe nana.
Baba si vendali i vjetër e zotnonte shum mirë terrenin e krahines, mbasi ishte nji bari shumë i njoftun dhe shumë i zoti, që ka mund me kullotë 354 krerë dele në vitin 1954.
Veshtirsia jonë, për kalimin e kufinit u rrit shumë, sepse babai e nana e dinin, se kufini ishte i minosun, ku shpesh ka pas edhe vdekje tragjike për të gjitha ata që gabimisht kanë ndeshë mbi ta. Ishim futur brenda nji grope, që ishte e mbushun plot me bar. Babai im i thotë nanës a të flejmë këtu, se po i drue minet me i kalue natën në kufi, sepse nuk shikohen telat që mbajnë lidhjet e mineve në seri në zonen kufitare në Bukoviç.
I pari, u nis baba, i cili e kaloi priten pa problem. Ai, i tha nanes teme, se: “Nëse plasin minat, këto copa të trupit tem m’i hidhni përtej kufinit në Mal të Zi, se copat e trupit që të mund të mbeteshin në Shqipni mund t’i merrshin komunistët dhe të talleshin me ta në qytetet e katundet e Shqipnis, sikurse kanë veprue gjithmonë.” E fundit, që bashkohet me ne në anën tjetër të kufinit asht nana ime.
Ishte ora 9 e mbramjes, kur na jemi gjend në tokën jugosllave. U futëm menjiherë në pyll dhe në mes të tij ishte nji livadh dhe aty pa ditë gja na doli përpara patrulla jugosllave. Ata me armë dhe elektrik dore të drejtueme drejt nesh na thanë serbisht: “Stoj!” (Ndal!). Baba im iu drejtue menjiherë me fjalën “albanes”. Na kanë marrë dhe na kanë çue në stanet ku verojnë bagtia e Vuksanlekaj të katundit Traboin të Hotit. Atë natë kena fljetë në shtëpinë e Marash Gjek Brelit, që ishte kumara i shtëpisë sonë.
Ne e nesre, na kanë çue në shtëpinë e vogël të Tuzit. Rrugës jena takue me Pader Kolë Berishën, fratin e Traboinit. Në katundin Leshkopolje, na kanë marrë në hetime rreth nji muaj rresht. Daja im Gjon Dod Rrukaj prej Kelmendit, në ditën e dasmes së vet ka pas qef që me kenë në dasem edhe baba e nana me mua. UDB-ja, që kishte vendosur që të na mbante edhe nji muaj tjetër, me këtë rast vendosi të na lirojë.”
Arsyeja për të shkuar në Perëndim
Familja Smalaj, gjendej në Tuz. I zoti i shtëpisë Kola, mendonte, se nuk mund të jetohet në rrethin e Tuzit, për arsye të kushteve klimatike. Ata biseduan, që të shkojnë për të jetuar në Guci, mbasi vëllezërit dhe kushërinjtë e parë të gruas së Kolës do të jenë një ndihmë e mirë për porsardhurit.
Pjetri i etur për dije shkollore ndjek rregullisht mësimet, duke përfunduar pas disa viteve gjimnazin e Podgoricës. Ndërsa babai i tij, duke pas aftësi si blegtor në Mal të Zi administrata bujqësore e blegtorale i ofrojnë detyrën e kryetarit të blegtorisë, por ai e refuzon atë.
Qeveria e Jugosllavisë asokohe, kishte disa projekte përmes të cilave kryente misione zbulimi me një pjesë të shqiptarëve të arratisur.
Një kërkesë të tillë i ofrojnë edhe Kolës, të cilit i thonë drejtpërdrejtë që të depërtojë në territorin shqiptar, për të parë se çfarë bëhej me familjen e tij etj., por ai nuk e pranon.
Dhe mbasi këmbëngulin disa herë, agjentët jugosllavë tërhiqen nga kërkesa për të kompromentuar Kolën dhe e lënë kështu të qetë në hallet e veta familjare.
Kjo edhe për fatin tjetër të mirë, se në verë të vitit 1954, pala jugosllave i shkëputi një herë e përgjithmonë misionet e saj sekrete në drejtim të Shqipërisë.
Pjetri, në moshën 14 vjeçare pa shkëputje nga shkolla punësohet në një Fabrikë të Përpunimit të Pambukut. Për djaloshin e brishtë, kishin nisur qysh herët hallet e familjes. Atij i duhej të mbante familjen, mbasi babai ishte në moshë të madhe, ndërsa nëna si gjithmonë merrej me punët e përditshme të shtëpisë.
Për 10 vjet e gjysëm, ata jetojnë në Guci dhe 3 vjet në Podgoricë. Këtu kushtet ekonomike ishin shumë të vështira, mbasi papunësia ishte shumë e madhe dhe puna fizike ishte e rëndë.
Një ditë Smalajt vendosin që të emigrojnë në Perëndimit dhe më vonë udhëtojnë drejt “tokës së premtuar” të Shteteve të Bekuara të Amerikës, për një jetë më të mirë.
Më 9 gusht 1967, Pjetri sëbashku me katër shokë arratisën nga Jugosllavia për në Trieste të Italisë, ku qëndrojnë 12 ditë.
Ata i dërgojnë në kampin Capo në jug të Italisë, ku kishte emigrantë të tjerë shqiptarë. Menjëherë, pesë të rinjtë shqiptarë kanë mbushur formularët me kërkesën për bashkim familjar me antarët që i kanë lënë në Jugosllavi. Ata nga dita në ditë kanë qenë në pritje për ribashkimin e tyre në tokën italiane.
Njohja me klerikun patriot Dom. Prek Ndrevashaj
Pjetri, gjatë kohës së qëndrimit në Itali, ka pasë fatin e mirë të njihet me meshtarin e përkushtuar me të gjithë emigrantët shqiptarë pavarësisht nga besimi në Itali e ShBA, të arratisurin nga Shqipëria Dom. Prek Ndervashaj. Ky meshtar edhe në jetën baritore kushtuar Krishtit, ka vijuar të jetë një ndihmës i madh i emigrantëve të hershëm në Detroit (Michigan), ka udhëhequr shpirtërisht grigjën e vet në kishën shqiptaro-amerikane “Zoja Pajtimore” në Beverly Hills. Kleriku, më 1967-1968 ka bashkëkryesuar Komisionin e “Konventës së Gjenevës” në Zvicër.
Këtu Dom. Ndrevashaj, bashkëpunoi me italianin Marco Ivero, që ishte Kryetar i 18-të shteteve, që bënin pjesë në Konventën e Refugjatëve Politikë, të ikur nga ish-vendet komuniste të Evropës Qendrore e Lindore. Në saj të kontributit të tyre azilantët politikë shqiptarë, shumë shpejt fituan të drejtën, për të levizur lirshëm në drejtim të shteteve të tjera Perëndimore e ShBA-së.
Më 1 nëntor 1967, pas dy muajsh e gjysëm familja Smalaj bashkohet në Bari të Italisë. Prindërit e tij Kola e Tereza, ashtu dhe e reja Drania, një nënë fisnike e burrneshë me tre fëmijët e vegjël: Elizabetën, Markun dhe Agen, ndjehen tashmë të lumtur, se u ribashkuan në botën e lirë.
Sikur ta ketë jetuar tani, Pjetri shfleton kujtesën e vet të freskët dhe përmend me respekt e dhimbje gjyshin e Drandes, kelmendasin e mirënjohur Ujk Mash Lekën dhe kushëririn e saj vojvoden Gjon Sokol Lucin (të fisit Rrukaj), të cilët ushtarët komunistë i kanë marrë nga shtrati në orët e vona të mbrëmjes në “emër të popullit” (kur populli flinte gjumë) i kanë dërguar në mal, për t’i pushkatuar barbarisht pa bërë gjyq.
Ishte pranvera e 1945, kur në Kelmend xhelati Mehmet Shehu (mbi të cilin rëndojnë male me kufoma të berë në Shqipërinë e Veriut), u betua gjatë ekspeditave ndëshkimore ushtarake, që kryesonte në Veriun “reaksionar”, me një urretje latente, se: “Nuk do të lë as një këndez (gjel) që të këndojë”.
Në vend të gjelit, korbat kërcyen vallen e përhershme mortore mbi kufomat, që nuk u lejuan t’i merrnin familjarët e viktimave, por i lanë në mes të sheshit, që hienat e rregjimit të ushqehen për shumë vite me radhë në mënynë e gatuar nga Mehmet Shehu dhe urdhëruar nga skenaristi dhe regjizori antigegë Enver Hoxha.
Amerika një ëndërr e përhershme e shqiptarëve
Pjetri me familje, nisën me avion në ShBA më 28 shkurt 1968, ku mbërrijnë në aeroportin John F. Kennedy (JFK). Mbas 13 ditëve vijnë edhe prindërit e tij Kola e Tereza.
Në ditët e para të emigracionit, familja prej 7 antarësh pritet nga dajat e Pjetrit e daja i Drandës, malësori fisnik e bujar Tomë Pjetër Pepaj, i cili kishte marrë përsipër garancinë e jetës së tyre në ShBA.
Asokohe, miqtë, shokët dhe të njoftur të familjes Smalaj i bëjnë vizita, duke i uruar: “Të marrtë Amerika me të mirë”.
Si çdo njeri, kujton Pjetri pas 50 vitesh në emigracionin e hidhur, se “vështirësitë kanë qenë pjesë e jetës sonë”. Ata marrin një banesë me qira dhe mbas një jave hynë në punë.
ShBA, ishin angazhuar në luftën e vështirë të Vietnamit, për përmbysjen e komunizmit dhe punësimi nuk ishte problem.
Në fillim, punësohet në një uzinë armatimesh në Queens të NY si punëtorë, ndërsa gruaja e tij Drania, futet si punëtore në një bankë amerikane në Manhattan, ku edhe sot mbas 36 vitesh është në të njëjtin vendpune. Viti 1969, do ta gjejë Pjetrin të punësuar në fabrikën “STIL-MAN” në Bronx, ku punon 3 vjet.
Më 1973, fillon të punojë si centralist, në një ndërtesë të madh familjarësh, ku punon për 25 vjet. Gjatë jetës në ShBA, më 22 shkurt 1973, familja e tij shtohet me një djalë, që e pagëzojnë me emrin Vasel…
Aktiviteti fetar e atdhetar
Pjetri, kujton gjatë kohës së qëndrimit në Itali më 1967, miqtë e idealeve antikomuniste. Ai përmend me respekt të madh, bisedat e takimet me njeriun e Derës së Kapidanit të Mirditës antikomunistin konseguent Pjetër Ndue Gjomarkun e Zef Shytin, të cilët kërkonin të organizonin emigrantët politikë shqiptarë në një lëvizje të fuqishme kundër rregjimit komunist. Pjetri, ka qendruar shumë pranë mikut të tij klerikut të nderuar Dom. Prek Ndrevashaj, që ishte dhe është mik i familjes.
Në kampin e Triestes dhe të Capo-s në Casserta, ai e familja ndjekin si përherë më një devocion ritet fetare, duke marrë pjesë në meshët dhe lutjet për popullin shqiptar, që po masakrohej nga regjimi ateist, që i kishte shpallë luftë fesë dhe klerikëve katolikë, duke e quajtur edhe me Kushtetutë veten si “vendi i vetëm ateist në botë”, ku ndër të tjera thuhej, se: “Feja është opium për popullin”.
Atij i vinte keq nga lajmet e makabre, që mbërrinin në kampet ku jetonin emigrantët politikë shqiptarë në Itali. Me një interesim të veçantë dëgjonte emisionet në gjuhën shqipe, që emetonte rregullisht Radio-Vatikani. Midis shumë përshtypjeve, ai përmend shembullin më ekstrem, që pati jehonë të madhe, vrasja e klerikut martir Dom. Shtjefen Kurti.
Për herë të parë, besimtari Smalaj, takohet në Romë me At Daniel Gjeçaj OFM (1913-2003), ku bisedojnë shpesh për gjendjen e klerit katolik në Shqipëri. Miqësia e tyre rritet dhe në shenjë respekti frati i kulturuar i dhuron librin e shkruar nga profesori i tij i madh Pader Anton Harapi OFM (1888-1946), për të cilin ishte përkujdesur vetë për ta botuar në Romë (me shpenzimet personale) me titull: “Andrra e Pretashit”.
Më 1968, në përkujtim të 500-vjetorit të vdekjes së Heroit Nacional Gjergj Kastriotit, në Romë zhvillohet një ceremoni madhështore.
Në takimin e rëndësishëm në Vatikan, mes lotëve dhe gëzimit të papërshkruar, ku ishin të pranishëm të gjithë bashkëatdhetarët që ndodheshin në Itali, Pjetri, pati fatin, nderin, kënaqësinë e privilegjin të pritën në një audiencë të veçantë nga Papa Pali VI. Ai, e kujton këtë takim, si një kënaqësi të veçantë emocionale dhe shpirtërore dhe si një kuraje qëndrese të bashkuar me shpresën dhe besimin në Zotin, se një ditë edhe Atdheu ynë Shqipëria do të lirohet nga prangat e robërisë komunisto-ateiste.
Për pos të tjerave Papa u tha shqiptarëve: “Nëse nuk do të ekzistonte shtëpia dhe qëndresa e madhe që ka bërë Dera e Kapidanit të Mirditës kundra Perandorisë Otomane, Shqipëria nuk do të ekzistonte”. Këtë audiencë të veçantë të shqiptarëve në Selinë e Shenjtë e pasqyroi gjerësisht edhe Radio Vatikani në gjuhën shqipe dhe e përditshmja, gazeta zyrtare e Vatikanit në gjuhën italiane “L’Ossevartore Romano”.
Më 1968, përsonazhi ynë ka fatin e mirë të takohet me intelektualin e shkrimtarin e shquar dhe ish Ministrin e Arsimit prof. Ernest Koliqin dhe ish Kryeministrin e Shqipërisë Shefqet Verlacin në Romë.
Pjetri i shoqëruar nga dy shokë të tjerë të tij e pyesin Prof. Koliqin rreth mallit për vendlinjen dhe të “ardhmen” e Shqipërisë nën rregjimin komunist. Profesori, me një qetësi u tha: “Se ne o vllazën të mi shqyptar, dim se çka ka ken Shqypnia, se për t’ardhmen nuk mund ta din kerkush…”.
Për pak kohë, Pjetri me familje qëndron në qetësinë e vet, larg problemeve të komunitetit të vogël shqiptar, meqenëse ishte I ri dhe ende nuk e njihte mjedisin shqiptar. Ai kërkonte që të stabilizohej me punësime më të mira etj.
Më 1969, ai takohet për herë të parë me nacionalistin e shquar legalist Abaz Kupin, ku, ai i tregonte Pjetrit të ri në moshë, se si forcat nacionaliste i bënë një rezistencë të madhe pushtimit të zi fashist të vendit tonë më 7 Prill 1939.
Në të njëjtin vit në nëntor, në një darkë të madhe në përkujtim të 28 Nëntorit të Pavarësisë dhe Çlirimit të vendit nga pushtuesit e huaj, në Manhattan NY, “Komiteti Shqipnia e Lirë”, për çdo vit kremtonte festën nacionale me bashkëatdhetarët e vet.
Këtu Pjetri, ka fatin e mirë të njihet me ing. Xhafer Deven ish-Ministrin e Brendshëm dhe qysh nga viti 1962, ishte Kryetar i Organizatës Nacionaliste “Lidhja Shqiptare e Prizrenit” në mërgim, me qendër në New York dhe dëgët në shumë vende të botës.
Ai është marrë njëkohsisht edhe me organizimin e parashutistëve nga Kosova për të rrëzuar rregjimin komunist në Shqipëri, por që dihet nga burimet historike se ato janë trathtuar qysh në ajër nga agjenti i dyfishtë Kim Philby, që punonte për Perëndimin dhe Lindjen njëkohsisht. Si gjithnjë temë e shqtësimeve të tyre ka qenë Kosova e robëruar nga sllavët serbë dhe Shqipëria e tejlodhur nga rregjimi komunist, etj.
Ai ka marrë pjesë shpesh në takimet midis ing. Xhafer Dedës dhe mons. dr. Zef Oroshit (1912-1989), i cili shkonte shpesh për ta takuar meshtarin në kishën katolike shqiptaro-amerikane në New York.
Për Pjetrin, mons. Oroshi mbetet kleriku i nderuar i popullit dhe bir besnik i vendlindjes së vet Oroshit të Mirditës, si pasues i denjë i trinomit “Fe-Atdhe-Përparim” dhe një ndër nacionalistët e vendosur, që me pushkë në dorë në malet e Shqipërisë iu kundërvu rregjimit komunist dhe nuk pranoi asnjëherë, që në kishë të hynte flamuri i Gjergj Kastriotit i përdhosur nga ylli bolshevik rus.
Ai kujton, se qysh në fillim të vitit 1962 Dom. Zef Oroshi (sikurse e thërrisnin të gjithë), ka thënë meshën e parë në Bruklyn (NY), mes besimtarëve të paktë shqiptarë. Në çdo ditë diele të muajit nëntor (pavarësisht, nëse i binte ose jo që të ishte Dita e Pavarësisë), Mons. Oroshi çonte meshë drite për heronjtë e të gjithë kohrave, në përkujtim dhe nderim për historinë e lashtë të popullit shqiptar.
Gjithashtu një mik i ngushtë i Mons. Oroshit dhe Pjetrit ka qenë Prof. Rexhep Krasniqi, kryetar i “Komitetit Shqipnia e Lirë”, ku vetë profesor Krasniqi ishte risjellë përmes CIA-s nga Australia në ShBA, për të organizuar grupet antikomuniste në emigracion.
Ndryshe nga nacionalistët në emigracion, përfaqësuesit e përhershëm të Shqipërisë pranë selisë së OKB-së, përmes papagallëve besnik kremtonin “çlirimin” e vendit më 29 nëntor në një datë me siamezët komunistë të ish-Jugosllavisë askohe, që ishin njëherazi edhe kolonizatorët shekullorë në Kosovën martire.
Pas viteve 1970, Pjetri futet në gjirin e lëvizjes antikomuniste në ShBA, duke zhvilluar biseda të ngrohta me përsonalitete të njohura shqiptare që kishin mundur të largoheshin nga ferri komunist i Shqipëria e Kosova.
Kështu, tregon Pjetri për bariun e tij shpirtëror meshtarit, i duhej me thanë meshë në Arthur Avenue, në një shkollë 8-vjeçare për besimtarët e paktë asokohe. Për herë të dytë shqiptarët shohin meshë në Fordam University Catholic, mbasi nuk ishte e mundur të vijohen shërbesat fetare në vendin e mëparshëm.
Atëherë Monsinjori (që ishte meshtar i emëruar për shërbesa fetare në St. Raymond në East Tremont në Bronx New York), megjithëse çonte meshë në kishën amerikane, ai gjithnjë me shpirt e zemër rrinte pranë komunitetit katolik shqiptar.
Pjetri shton: “Nji dit Dom. Zefi, gjatë nji bisede tregon, se disa shqiptar shkojn tek meshtari, për t’i krye nji shërbim fetar, në kishen amerikane, ku ai çonte meshen. Pasi përfundon ritin, disa meshtar amerikan i thon: “Si mundesh ti me u marr vesht me kto gjind kshtu?!” Ai u tha, se: “Heroi ynë Nacional Gjergj Kastrioti, nuk e bani luften 25 vjet me rradhë as me serb, as me italian etj., por me bashkatdhetart e vet e ka ba luften çlirimtare e ka ngallnjye gjithmon”.
Përsëri një ditë tjetër, disa besimtarë iu ankuan meshtarit Dr. Oroshit, që të mendojmë së bashku për një kishë katolike, për të gjithë shqiptarët, mbasi ajo do të jetë shtëpia e përbashkët për t’i përkushtuar lutjet Zotit dhe halleve të shumta në emigracion.
Ai, falë shpirtit të inisiativës dhe besimit që kishte në vetvete dhe popullin e devotshëm në fenë e Krishtit, menjëherë iu përgjigj me këto fjalë: “Për Kresht (Krisht), ata po na bajn nder, se do t’detyrona me ble kishen ton”.
Dhe më 25 dhjetor 1969, u realizua dëshira e madhe e klerikut të përkushtuar në trinomin “Fe-Atdhe-Perparim”, ku u tha edhe mesha e parë në natën e shenjtë të Kshnellave…
Pjetri, ka qenë gjithnjë i devotshëm më lutjet për festën e “Zojës së Shkodrës”, Pajtore e qytetit më të lashtë me të njëjtin emër e vendosur në kishën rrëzë kështjellës “Rozafat”. Ajo njihet si pajtore për të gjithë mergimtarët shqiptarë qysh prej vitit 1467, ku edhe kisha merr emrin e saj, një vit para vdekjes së Gjergj Kastriotit.
Fugurja e Saj, në mënyrë të mrekullueshme shkon në qytetin e Gennazano-s në Itali, 45 kilometra larg Romës. Çdo papë, që zgjidhet në fronin e lartë papanor, lutjet e para si ipeshkëv i kishës së shën Pjetrit i bën me përshpirtëri në gjunj para fugurës adhuruese të “Zojës së Shkodrës”, një privilegj e kënaqësi që e ndjejnë prej shekujsh të gjithë besimtarët katolik shqiptar kudo në botë.
Këtu Pjetri dhe besmitarët e tjerë, shpesh kanë qenë peligrinë të përhershëm, duke thënë rruzaren, për familjet e tyre dhe lirinë e popullit shqiptar nga rregjimi atesto-komunist. Ai merr pjesë si besimtar në Shtegtimin e vitit 1988 nga New York-u në drejtim të Vatikanit, për t’u takuar me Papa Gjon Pali II. Në peligrinazh ishin 105 shqiptaro-amerikanë, të kryesuar nga dy barinjtë shpirtëror Dom. Rrok Mirdita dhe z/famullitari Dom. Pjetër Popaj.
Më 1989 Pjetri së bashku me grupin prej 75 besimtarësh morën pjesë në Shtegtarinë drejt “Tokës së Shenjtë” në Jeruzalem. Përsëri më 1995, për të dytën herë sëbashku me djalin e vogël Vaselin, ai rishkon në Romë për t’u takuar në audiencë me Papa Gjon Palin II, këtë mik të madh të gjithë shqiptarëve. Në Shtegtimin në Selisë së Shenjtë ishin 54 besimtarë të udhëhequr si përherë nga bariu shpirtëror kleriku i nderuar Dom. Pjetër Popaj. 5 vjet më vonë, Pjetri niset në Shtegtimin më të madh, duke kaluar nëpër 5 shtetet më të njohura të Evropës (Londër, vendin e shenjtë të “Zojës Lourde” në Francë, “Zojës Fatima” në Portugali, në Spanjë dhe Genezzanno).
