SKRAPAR, Shqipëri – Në një ditë të thatë në fund të gushtit, dhjetëra mijëra pelegrinë sufi (bektashi), marrin rrugën e pluhurosur dhe të paasfaltuar në malin Tomorr, në jug të Shqipërisë. Në këtë procesion fetar, ata masakrojnë me rite mijëra dele, ndezin qirinj dhe u luten gjatë një ceremonie javore, për të përkujtuar dëshmorin musliman të shekullit të 7-të, Abbas ibn Ali.
Është një ngjarje që do të ishte e paimagjinueshme vetëm disa dekada më parë, kur vendi i shenjtë ishte shtëpia e kazermave ushtarake dhe feja ishte e jashtëligjshme nga diktatura komuniste e Shqipërisë.
Nën udhëheqësin shqiptar Enver Hoxha, i cili shërbeu si kryetar shteti nga viti 1944 deri në 1985, priftërinjtë katolikë u vranë, shtëpizat e dervishëve sufi (bektashi) u shkatërruan, manastiret u shndërruan në depo, dhe më shumë se 200 klerikë të të gjitha besimeve u burgosën.
Por që nga heqja e ndalimit më 1990 dhe rënia e regjimit një vit më vonë, vendi ka parë një ringjallje masive fetare.
Kryqe të mëdha janë të zakonshme para shtëpive dhe përgjatë rrugëve. Hapësirat publike përdoren shpesh për ngjarje fetare, dhe një numër i vogël i grave tani veshin hixhabin.
Edhe pse në vitin 1989, të gjithë qytetarët shqiptarë u etiketuan si “ateistë”, në 2011 vetëm 2.5 përqind e identifikuan veten si të tillë, sipas Anketës së Vlerësimeve Botërore. Në 2002, kisha kryesore katolike e qytetit hapi dyert e saj jo larg nga mauzoleumi i Hoxhës.
“Sa më shumë njerëz besojnë, aq më intolerantë janë ata” – Mustafa Nano, një analist politik shqiptar, mbi gjendjen e besimit në vend
Sidoqoftë, jo të gjithë janë të kënaqur me ringjalljen e fesë në kombin e Ballkanit.
Ndërsa qeveria ka njohur pesë besime fetare zyrtare – përfshirë islamin dhe katolicizmin – establishmenti politik mbetet sekular, duke mbajtur një qëndrim në përputhje me një traditë të fortë, që shtrihet në shekullin XIX, kur shumë udhëheqës nacionalistë besuan se një identitet jo fetar, pan-shqiptar ishte e vetmja mënyrë për t’i shpëtuar ndarjeve fetare të Perandorisë Osmane.
Si rezultat i kësaj distance dhe burimeve të kufizuara fetare, udhëheqësit fetarë thonë se përpiqen të marrin fonde për të rindërtuar institucionet fetare të shkatërruara gjatë diktaturës dhe gjithnjë e më shumë janë të detyruar të kërkojnë mbështetje diku tjetër.
“Unë jam një lypës ndërkombëtar,” tha Kryepeshkopi Anastasios, kreu i Kishës Ortodokse të Shqipërisë. “Ne mund të mos kemi një kishë këtu, pa mbështetjen e Danimarkës dhe Këshillit Botëror të Kishave [me qendër në Zvicër]“.
* * *
Nën komunizëm, rregulli i mbylljes së gojës mbi fenë ishte total. “Komunizmi këtu nuk ishte vetëm ateist, por anti-teist,” tha kryepeshkopi George Anthony Frendo, duke folur në zyrën e tij prapa katedrales së thjeshtë katolike, të ajrosur të Tiranës. “Ishte fjalë për fjalë një luftë kundër Zotit“.
Por ringjallja masive e besimit pas vitit 1990 është një shenjë që qeveria kurrë nuk ishte plotësisht e suksesshme në shtypjen e saj.
“Edhe kur ishte i paligjshëm, besimi nuk u shua kurrë plotësisht,” thotë Artan Rama, një gazetar dhe ortodoks i krishterë, që jeton në Tiranë. “Gjatë Pashkëve Ortodokse, gjyshja ime do të vlonte vetëm një vezë, do ta ngjyroste të kuqe dhe do t’ia jepja, pa asnjë shpjegim,” kujtoi ai.
Ajo kishte frikë t’i shpjegonte traditën nipit të saj, ai mësoi më vonë, sepse mësuesit e shkollës morën në pyetje fëmijët e vegjël për shenja të religjionit ilegal në familjet e tyre.
Tani, “më shumë njerëz kanë qasje në njohuritë fetare,” thotë Loreta Aliko, kreu i Komitetit Shtetëror për Kultet, i cili ndërmjetëson marrëdhëniet midis bashkësive fetare dhe shtetit.
“Islami në Shqipëri është plotësisht i pajtueshëm me të drejtat e njeriut dhe demokracinë” – Bujar Spahui, udhëheqësi i komunitetit mysliman suni të Shqipërisë
Komiteti u siguron grupeve fetare mbështetje materiale, të tilla si energjia elektrike dhe uji për vendet e adhurimit. Por përpjekja për të rindërtuar infrastrukturën fetare, që u shkatërrua nën regjimin komunist ka qenë një ngjitje e përpjetë, sqaron ajo.
Edhe pse vendi tani numëron rreth 800 xhami – nga zero në 1991 – ky është ende vetëm gjysma e numrit të xhamive, që ekzistuan në Shqipërinë para-komuniste, për shembull.
Përpjekja është e ndërlikuar nga ngurrimi i qeverisë për t’u përfshirë më tej.
Përpjekjet e shtetit për t’u distancuar nga lëvizjet fetare të bazuara, i kanë bërë këto komunitete të ndjeshme ndaj ndikimit të huaj. Për shembull, Turqia ka qenë mbështetësi më aktiv i komunitetit mysliman të Shqipërisë, duke pretenduar faktin se Shqipëria i përkiste Perandorisë Osmane.
Diyanet, ministria fetare e Turqisë, po ndërton një xhami madhështore në kryeqytetin shqiptar. Kur të hapë dyert e saj vitin e ardhshëm, ajo do të jetë xhamia më e madhe në Ballkan.
Autoritetet turke po rikrijojnë gjithashtu xhamitë e vjetra dhe shtëpizat sufike (bektashiane) në qytete të vogla dhe fshatra në të gjithë Shqipërinë. Në qytetin historik të Beratit, projektet e restaurimit zakonisht mbajnë pllaka duke përmendur mbështetjen financiare të Agjencisë Turke të Bashkëpunimit dhe Koordinimit (TIKA).
Anëtarët e komunitetit të vogël, por në rritje të Selefisë – i cili avokon për një tendë konservatore, rigjallëruese të Islamit Suni dhe kërkon të kthehet në traditat e hershme të fesë – janë drejtuar në Arabinë Saudite, e cila ka ofruar bursa në Ballkan që nga vitet ’60.
Xhamia e re e Tiranës e ndërtuar me fonde nga ministria fetare turke | Gent Shkullaku / AFP përmes Getty Images
Shumë nga anëtarët më të shquar të lëvizjes në Shqipëri – si dhe në vendet fqinje shqipfolëse si Kosova dhe Maqedonia – ishin arsimuar në universitetet Saudite.
Lëvizja ka madje kanalin e vet televiziv – Paqja TV, një degë e kanalit global të mediave Salafi – krijuar nga predikuesi ekstremist indian Zakir Naik – që ka selinë në Kosovë, por që shpesh paraqet predikuesit shqiptarë si mysafirë, përfshirë Genc Plumbi, një i diplomuar nga Universiteti Islamik Al-Imam Muhammad bin Saud i Arabisë Saudite.
Komuniteti Sufi gjithashtu mbështetet në ndihma nga jashtë.
Drejtuesit bektashinj Sufi bëjnë udhëtime të rregullta në qytetin e shenjtë Karbala në Irak, të ftuar nga rojtarët e faltoreve të tij të rëndësishme Shiite (ose Shia), në një përpjekje për t’u lidhur me bashkësinë ndërkombëtare shiite.
“Shiitët në Irak po na ndihmojnë shumë sot,” tha Edmond Brahimaj, Baba Mondi i Bektashinjve, ose udhëheqësi botëror, gjatë shtegtimit në malin Tomorr.
Qeveria shqiptare, nënkuptoi ai, nuk është kështu. “A e keni parë rrugën që del këtu? Pelegrinazhi ndodh pavarësisht qeverisë,” tha ai.
“Ne nuk mund të shmangim ndihmën financiare të huaj,” tha Aliko, i Komitetit të Kultit, e cila pranon se shteti ka burime të kufizuara.
* * *
Për politikanët shqiptarë, ringjallja në besimin fetar vjen në një kohë të vështirë.
Vendi, i cili ka qenë në një rrugë drejt hyrjes në Bashkimin Evropian që prej vitit 2014, shpreson të zhbllokojë një proces të ngecur gjatë dhe të marrë dritën e gjelbër për të filluar negociatat për anëtarësimin në bllok.
Udhëheqësit Evropianë pritet të diskutojnë çështjen, nëse do të fillojnë bisedimet me Shqipërinë dhe Maqedoninë e Veriut këtë javë. Megjithëse Komisioni Evropian tha që në të dy vendet kishin bërë përparimin e nevojshëm në standardet demokratike dhe sundimin e ligjit, disa vende – veçanërisht Franca dhe Hollanda – shqetësohen se kombet e Ballkanit Perëndimor nuk kanë bërë sa duhet për të hequr korrupsionin, krimin e organizuar dhe varfërinë ose të marrin në konsideratë historinë e saj të fundit të konflikteve.
Feja mund të jetë gjithashtu një konsideratë për Shqipërinë.
Shumica e fqinjëve të saj evropianë janë me shumicë të krishterë. Nëse Shqipëria do të anëtarësohej në BE, do të ishte vendi i parë i saj me shumicë myslimane.
Sipas regjistrimit të vitit 2011, rreth 61 përqind e shqiptarëve e identifikojnë veten si myslimanë. Katolikët përbëjnë rreth 10 përqind, me qytetarë ortodoksë me 7 përqind.
Gratë myslimane shqiptare marrin pjesë në namazin e mëngjesit gjatë Bajramit | Gent Shkullaku / AFP përmes Getty Images
Udhëheqësit muslimanë këmbëngulin se ringjallja e Islamit në mesin e shqiptarëve nuk do të çonte në një përplasje kulturore me Evropën. “Islami në Shqipëri është plotësisht i pajtueshëm me të drejtat e njeriut dhe demokracinë,” tha Bujar Spahui, udhëheqësi i komunitetit mysliman suni të Shqipërisë, duke theksuar se, për shumicën e muslimanëve shqiptarë, aderimi në sheriat (ligji islam) nënkupton ndjekjen e qeverisë laike.
Por vitet e fundit, qeveria është përpjekur të minimizojë madhësinë e komunitetit të saj musliman. Në një ndërprerje të profilit të lartë të traditave sekulare të vendit, Kryeministri karizmatik basketbollist i Shqipërisë, Edi Rama, e ka shpallur veten një katolik dhe shfaqi mirësjellje para Papë Françeskut, i cili vizitoi Shqipërinë në udhëtimin e tij të parë të huaj në 2014.
Për ata që shpresojnë të mund të anëtarësohen me shpejtësi në BE, ekziston shqetësimi se rizbulimi i fesë së Shqipërisë mund të përbëjë një kërcënim për këto ambicie, veçanërisht nëse politikanët e vendit fillojnë të marrin anë.
“Kur politikanët shqiptarë pyeten se çfarë mund të sjellë Shqipëria në Bashkimin Evropian, ata priren të thonë “tolerancë ndërfetare”,” tha Mustafa Nano, një analist politik shqiptar, i cili nuk është fetar.
“Por arsyeja që ekzistonte kjo tolerancë ishte sepse njerëzit nuk ishin besimtarë seriozë,” argumentoi ai. “Sa më shumë besojnë njerëzit, aq më intolerantë janë ata.”
Krithika Varagur është një gazetare amerikane me qendër në Azinë Juglindore, libri i së cilës mbi prozelitizimin e Gjirit do të botohet në pranverë. Raportimi për këtë pjesë u mbështet nga Qendra Pulitzer për Raportimin e Krizave.
