Mr. Ukshin HOTI – FILOZOFIA POLITIKE E ÇËSHTJES SHQIPTARE

Mr. Ukshin HOTI – FILOZOFIA POLITIKE E ÇËSHTJES SHQIPTARE
Zgjodhi dhe redaktoi: Bislim Elshani
Recenzentë: Shaban Sinani, Moikom Zeqo
Kopertina: Lisian Zoto
Korrektura: Flora Hasani
Botimi i kësaj vepre u realizua me përkujdesjen dhe bashkëpunimin
e „Zërit të Kosovës“, Zvicër
Shtëpia botuese ROZAFA, Tiranë
U shtyp në Tipografinë Ushtarake Tiranë, 1995

---

Në vend të parathënies

Moikon Zeqo

Kam ndjerë një tronditje të madhe, të pazakontë, tërësisht njerëzore, kur më sollën dorëshkrimin e kompjuterizuar të librit “Filozofia politike e çështjes shqiptare” të Ukshin Hotit. Kam ndjerë krenari të vërtetë duke e lexuar këtë libër. Kam përjetuar në largësi një ndërlidhje të shumëfishtë, një shqisim dhe përfytyrim universal dhe të pashpërbërshëm me autorin, i cili ishte konvertuar fuqishëm dhe thellësisht në çdo ind të librit, në këtë pasaportë emblematike dhe tipike përfaqësuese të vetvetes dhe të kombit që e përfaqëson denjësisht. Dhe kam besuar akoma më shumë tek idetë e pavdekshme.

Kam shpresuar te forca e pamposhtur e njeriut shqiptar. Kam parandjerë se historia nuk humb, nuk e asgjëson kurrë vetveten, nuk është vetëm një vorbull e marrëzishme apo cikël i përjetshëm humbjesh absurde, nuk është aspak një “perpetuum mobile” ekzistencial i një jete të rreme, i një kronologjie të rreme, i një statukuoje fatale. Kam rigjallëruar vetëdijën time. Kam luftuar dhe kam fituar mbi vetminë, mbi dëshpërimin, mbi degradimin e neveritshëm, mbi kultet dhe mbi tabutë, mbi përçarjen e përbindshme, mbi mungesën e stimuluar të perspektivës, mbi vdekjen e programuar dinakërisht dhe kafshërisht të kombit.

Kam besuar jo vetëm tek idetë e pavdekshme, po akoma më tepër, tek interesat dhe tek të drejtat e pavdekshme dhe të patjetërsueshme të kombit. Kam kuptuar se humbjet janë të përkohshme. Se disfatat potencialisht mund të kthehen në fitore. Kam analizuar edhe një herë rrethanat antishqiptare për të mësuar se si mund të kthehen në shanse shqiptare. Se filozofia politike e çështjes shqiptare buron nga filozofia e historisë shqiptare, e pashkëputur nga filozofia e historisë botërore. Se kënga funebre e mjellmës nuk mund të jetë edhe kënga e fluturimit të lirë të shqiponjës. Se vonesat historike mund të jenë deri diku vonesa kalendarike po aspak edhe vonesa shpirtërore e sidomos mendore. Se në fundin e mijëvjeçarit të dytë ne shqiptarët nuk do të kemi asnjë apokalips. Se mijëvjeçari i tretë është Shpresa e Madhe, me substancën e shenjtë dhe ndjellandritëse të realitetit.

Libri i mençur dhe kurajoz i Ukshin Hotit është libri i një tribuni popullor dhe kombëtar. Ukshin Hoti, intelektual dhe politolog i klasit të parë, njeri i kompletuar fuqishëm për nga dijet, për më tepër një trim i pafrikshëm, ka shpalosur në këtë libër kryetemën vigane të çështjes shqiptare. Hoti nuk qëndis ornamente fjalësh. Nuk bën stolira të kota retorikash luksoze e krejt të padobishme. Për Hotin çështja shqiptare nuk është një mit i rrugës. Po as edhe një fantazi e kabinetit intelektual.

Duke e lexuar këtë libër mu kujtuan fjalët e mrekullueshme të dijetarit të madh shqiptar Frang Bardhit, i cili qysh me 1636 shkruante: “Përkrahni lirinë e natyrshme të njerëzve dhe diturinë e tyre me liberalitetin më të madh. Sepse vetëm kështu, – shton ai, – do ta paraqesin para syve të tu të vërtetën lakuriqe dhe të panjollosur, sepse e vërteta nuk ka nevojë të lyhet dhe të stoliset me fjalë të bukura.”

350 vjet pas Frang Bardhit, Ukshin Hoti ecën në të njëjtën hulli të filozofisë politike tëhistorisë. Ukshin Hoti e konsideron politikën si një modus operandi të pashkëputur nga moraliteti historik dhe i perspektivës. Sipas Aristotelit, vërtetë njeriu është “kafshë politike” po në ato kushte dhe rrethana që e realizojnë historinë, jo si një zoologji instinktive, po si një politikë mbikafshore dhe tërësisht njerëzore, pra të kthimit të kafshës në njeri dhe jo të njeriut në kafshë, rrjedhimisht, të politikës në histori dhe jo të historisë në thjesht politikë.

Politika si teori e një pozitivizmi shkencor, si art, si funksionalitet, si tërësi kategorishë institucionale, është një gjë jashtëzakonisht serioze dhe e rëndësishme. Politika sioperacionalizim i teorisë është e suksesshme në raport të drejtë me vërtetësinë racionale dhevizionare të vetë teorisë, në përputhjen adekuate të teorisë me realitetin. Sociologjia politikeka karakter progresiv, e kushtëzuar nga këndshikimi, nga premisat dhe thelbi i socialitetit e izhvillimit të saj. Bota si politikë e një hierarkie bizantine të elitës nuk mund të jetë edhe botë enjeriut kolektiv si popull, sepse homo politikus-i nuk mund ti kundërvihet e ta asgjësojë homohomonis-in që e parakupton edhe homo etnikus-in. Nocionet politike që shpesh janë shumë relative dhe aspak tabu të primitivitetit të sëkaluarës, nuk mund të jenë gjithmonë dhe in infinitus shtrat i Prokrustit. Nocionet politike burojnë nga historia e vërtetë dhe jo nga historia e falsifikuar. Ato janëinstrumente të njeriut që merret me politikë, për ta “asgjësuar” një ditë vetë politikën, dmth.,për ta bërë atë të panevojshme, mbasi kështu njeriu do ta realizojë vetveten si qenie e plotënjerëzore, pa qenë nevoja që të jetë vetëm qenie politike. Ky kuptim filozofik i politikës është i përjetshëm dhe i pakundërshtueshëm.

Ukshin Hoti e di mirë thelbin e politikës, duke e refuzuar politikanizmin e stilit barok, dogmatik, apo të llojit folklorik e të vulgarizuar. Ukshin Hoti në analizat e tij të guximshme dhe aspak konformiste i shikon realitetet politikenë optikën shqiptare, por edhe në atë globale-botërore. Për të bota evro-amerikane nuk duhetti kundërvihet çështjes shqiptare, pavarësisht nga pengu tragjik i së kaluarës, pavarësisht ngaluhatjet dhe marrëzitë e sotme të politikave të liderëve të përkohshëm shqiptarë. Ukshin Hoti e shtjellon tezën e një demokracie autentike, si tezën e një integrimi universal, ku nuk zhduket dhe nuk humbet identiteti i kombit shqiptar, po afirmohet në bazë të një tëdrejte ndërkombëtare të përbashkët për të gjitha subjektet etnike të botës, ashtu siç ka një barazi funksionale për elementet e gjuhës të garantuara përjetësisht nga një gramatikë e brendshme e padeformueshme. Demokracia autentike është një gramatikë e lirisë dhe e dinjitetit, e kulturës, por edhe e kulturave, e së veçantës, por edhe e së tërës.

Në një Evropë, apo në një botë dialogjike, kombi shqiptar nuk ka pse të jetë shurdhmemec, një komb handikapat, ose një manekin i skenës. Historia politike e fundit të shekullit XX me bipolarizimin, me prishjen e Murit të Berlinit, me projektin e Evropës së Bashkuar etj., është në fakt një materie e gjallë përplot kontradikta. Naiviteti në të kuptuarit e këtyre kontradiktave është i pafalshëm. Këto kontradikta duhet të nae mprehin vetëdijen akoma më shumë ne shqiptarëve. Nuk mund të jetë dhe nuk ka lirithemelore të njeriut pa lirinë e tij etnike. Të drejtat civile nuk i mohojnë të drejtat që e strukturojnë këtë liri etnike. Në këtë kuptim, demokracia e nënkupton atdhetarizmin dheatdhetarizmi është shprehje e demokracisë, në atë masë që lejon të realizohet liria e lirive të njeriut dhe të kolektiviteteve etnike të secilit njeri në botë. Kombi shqiptar është i pjesëtuar padrejtësisht në struktura shtetërore të huaja dhe tëndryshme, duke qenë de facto një subjekt etnik i papjesëtueshëm dot.

Ky komb po e përjeton në imagjinatë atë që kombet tjera e kanë realizuar prej kohësh. Po duke qenë një komb si të gjitha kombet tjera, shqiptarët nuk kanë pse të përjetojnë gjithçkavetëm në imagjinatë. Lufta e kombit shqiptar për liri nuk ka pse të instrumentalizohet si një luftë me terma fetarë midis kristianizmit ortodoks serb dhe muslimanizmit fundamentalist shqiptar. Kjo gjë ështënjë absurditet. Te shqiptarët, ku ekziston një pluralitet feshë, nuk ka ekzistuar ndonjëherë një fetarizëm ilidhur me qenien etnike. Fundamentalizmi fetar për shqiptarët është një shpikje idiote dhe e kotë. Nga ana tjetër, teoria e një protektorati ndërkombëtar mbi Kosovën është epapranueshme nga Karta e OKB-së, ku të paktën juridikisht nuk njihet asnjë formë ekolonializmit, sepse nuk përputhet me parimet universale të të drejtave të njerëzve dhe tëkombeve. Një Serbi që e mban të pushtuar Kosovën nuk është as vetë e lirë. Liria e vërtetë e Kosovës është një premisë themelore edhe për lirinë e vërtetë të Serbisë. Kosova për Serbinë është kulti i robërisë së vetvetes, nëse nuk bëhet shans i lirisë dhe i evropeizimit të saj të ardhshëm.

Politika shqiptare e një rezistence pasive është një degradim dhe falsifikim i vetë gandizmit, i cili çoi në pavarësinë e Indisë. Rezistenca si afirmim është e ndryshme nga rezistenca nëheshtje e humbjes së personalitetit. Për Ukshin Hotin kompleksi i inferioritetit të kombit shqiptar është një fatalitet që duhet kapërcyer. Nuk mund të ketë histori të shqiptarëve të bërë nga të tjerët, po ka histori tëshqiptarëve të njohur më në fund nga të tjerët. Nga kompleksi i inferioritetit kombi shqiptar ka pësuar disa herë disfata gjatë historisë dhe eka viktimizuar vetveten. Nga kompleksi i inferioritetit humbet perspektiva dhe tabuizohet statukuoja. Nga kompleksi i inferioriteit nuk do të ketë asnjëherë kapërcim të Rubikonit në historinëtonë, që është një kapërcim nga ferri në purgatorin e një të ardhme më shpresëndjellëse.

Prandaj ky libër me plot argumente është kundër kompleksit të inferioritetit. Prandaj ky libër është një pasqyrë morali për secilin nga ne, një monument sigurie dhe vetëdieje. Ukshin Hotin kam pasur rastin ta njoh më 23 nëntor të vitit 1992 në Tetovë gjatë një tubimi mbarëkombëtar për çështjen shqiptare. Ai ishte me trupin plot plagë nga të rrahurat e policisë serbe. Po erdhi në tubim, sepse në të shihte një shprehje të ideve të tij politike dhe të jetës. Sot Ukshin Hoti është i burgosur (në fakt e vranë dhe ia humbën trupin serbët…). Por që nga burgu, ai na i dërgon akoma më i plotfuqishëm dhe madhështor mesazhet e tij të urta dhe afatgjata. Ai është një intelektual i martirizuar dhe kjo ka një kuptim të vërtetë dhe të madh. Është vetë kombi shqiptar – një komb i martirizuar.

Për çdo intelektual shqiptar, të veshur me këmishat ceremoniale të konferencave të shtypit, të masmedias, të mjediseve moderne të aeroporteve dhe të hoteleve luksoze, imazhi i këtij të burgosuri është një thirrje për ballafaqim moral dhe shpirtëror. Vetëdija e tyre duhet të bashkohet me vetëdijen e tij për të mos u tjetërsuar. Historia nuk e pranon asnjë lloj alibie, qoftë e formuluar mjeshtërisht, si truket e prestidigjitatorëve të paarritshëm. Historia është mbi individët, dhe individët bëhen të saj nëatë kuptim kur ata shndërrohen në histori. Ukshin Hoti është shndërruar tashmë në histori.

Moikom Zeqo, Durrës, 12 qershor 1995

---

PJESA I

KOSOVA DHE EVROPA

1. PËR NJË QASJE SHKENCORE TË POLITIKËS NË KOSOVË

Në qoftë se përdorimi i nocioneve në jetën e përditshme është i lidhur me dukuri të njërëndësie të caktuar shoqërore, atëherë nuk është krejt njësoj se çdo të nënkuptohet realisht meto. Për shumicën e tyre supozohet se janë tërësisht të njohura, por një analizë pak më ethelluar e përmbajtjes së tyre nuk e përjashton mundësinë e konstatimit të kundërt, vetëmpjesërisht të saktë, ose edhe të manipulimit të qëllimshëm me përmbajtjen e tyre. Për këtëshkak, por edhe për shkaqe të tjera të lidhura me temën në shqyrtim, nuk do të ishte i tepërtprecizimi i vetëm disa prej tyre, si p.sh. i termave: “politikë”, “politikë e jashtme /ebrendshme”, “politikë ndërkombëtare”, “Evropë”, etj., të cilat në kontekst të rrethanaveekzistuese apo të ndryshuara, në kontekst të qëllimit të zhvillimit të proceseve dhe tëparaqitjes së dukurive të caktuara, nuk mund të kenë domethënie të njëjtë e statike.

Në të vërtetë, analiza e përdorimit të tyre në kontekstin e dhënë shoqëror do të ishte me rëndësi të shumëfishtë, por për shkak të qëllimit të parashtruar të temës, vetëm pjesërisht mund të përqëndrohemi në të, duke filluar nga supozimi se është në dobi të shtjellimit të saj (d.m.th. të temës) dhe jo me qëllim të shkoqitjes së kuptimeve dhe të nënteksteve që do të dilnin nga njëanalizë e tillë. Nga ana tjetër, vështirësitë në precizimin e termave politikë janë të lidhura me faktin se siligjshmëritë e zhvillimit shoqëror, ashtu dhe dukuritë që i përcjellin ato, kurrnjëherë nuk manifestohen drejtpërsëdrejti, por tërthorazi. Për disa nga këto dukuri nuk ekzistojnë termaadekuatë jo vetëm në gjuhën shqipe, por edhe në gjuhët tjera me të cilat shërbehemi më sëshpeshti. Ndërkaq, për dukuritë tjera që nuk ekzistojnë tek ne, kemi huazuar fjalë të huaja, porshumë herë pa e precizuar kuptimin e tyre. P.sh. dukuria e ndarjes së shoqërisë indiane në kasta në kuptimin burimor nënkupton rregulla tejet të formalizuara të raporteve midis tyre; pjesëtarët e kastave të ndryshme p.sh., nuk guzojnë as të preken në mes tyre.

Kësaj fjale te kne më së shpeshti i jepet kuptimi i shtresës, fjalë së cilës megjithatë i mungon rigoroziteti ifiksimit të raporteve të cilat i nënkupton shprehja “kastë” e Indisë. Mirëpo, vështirësitë më tëmëdha lidhen me faktin se subjektet politike, gjatë fazave të ndryshme të zhvillimit të ndonjëprocesi ose të paraqitjes së ndonjë dukurie, duke e synuar kontrollimin e tyre, me metoda tëndryshme dhe përmes mjeteve të komunikimit, qëllimisht ua ndryshojnë kuptimin fjalëve dheua japin përmbajtjen që u përshtatet interesave të tyre në momente të caktuara politike. Shembuj të këtillë ka mjaft. E tërë historia politike e cilitdo vend në botë është e mbushur mefakte të tilla. Mirëpo është detyrë e linguistëve që të gjejnë në gjuhën shqipe fjalë adekuate për të shënuar dukuri të veçanta politike. Për këtë shkak këtu do të përqendrohemi në nocionet më me interes për temën tonë në shqyrtim.

“Zoon-politikon” – Politika – strukturë e qenies së njeriut

Termi i shquar i Aristotelit “zoon” (gr. – kafshë) e nënkuptonte pjesëtarin e polisit (qytetitantik grek). Ky pjesëtar kishte të drejtë të merrte pjesë në rregullimin e punëve të polisit-shtet. Rregullimi i punëve në polisin antik ishte i gjithëmbarshëm dhe gjithëpërfshirës. Prandaj njëgjë e tillë nënkuptonte që etika, politika dhe ekonomia të shkonin bashkë, d.m.th. të ishin një. Njeriu, natyrshëm, ishte qenie shtetërore për të cilin konvergimi me shtetin ishte gjithmonë karakteristik si një “strukturë me rëndësi e qenies” (shih Vilfred Röhrich -W.D. Narra, Politika kao znanost, Zagreb, 1989, f.28).

Me fjalë të tjera, njeriu antik i kohës së Aristotelit, në polisin (qytet-shtetin) e tij e gjente formën e ekzistimit të mundshëm, më të sigurt, formën e realizimit të tij si njeri. Mirëpo ai këtë e bënte spontanisht. Në këtë mënyrë ai e kishte ndjekur karakterin e tij, një veti natyrale njerëzore. Shumë më vonë Hegeli, spontanitetin etillë të konvergimit të njeriut me shtetin, do ta ngriste në nivelin e aktit të vetëdijshëm, dhe njeriu (d.m.th. ai i Hegelit), do ta realizojë veten në organizimin e shtetit ideal borgjez. Ndërkaq te Marksi shteti i tillë do të shuhet në “perandorinë e lirisë” të “çliruar nga detyrimi i punës (mbretëria e domosdosë)” dhe njeriu i realizuar në këtë mënyrë nuk do të ketë nevojë për politikë, sepse ai vetë do të jetë politikë.

Kjo pikë e botëkuptimit të Marksit do të tregohet në praktikë si utopi dhe do të cilësohet si e tillë. Mirëpo realizimi i plotë i njeriut në shtet përtë gjithë teorikët, pavarësisht nga synimet e tyre, akoma mbetet utopi. Konvergimi i njeriut meshtetin te Aristoteli p.sh. nuk e nënkuptonte kategorinë e skllevërve, sikundër që tek Hegeliliberalizmi borgjez mbetet i kufizuar. Megjithatë, politika dhe ekonomia edhe më tutje do tëshkojnë së bashku. Një sociolog gjerman kësaj do t’i japë kuptim praktik: “Autoriteti, fama ose prestigji i shtetit, -thekson ai, – ndikojnë ekonomikisht në mënyrë produktive” (shih Alfredvon Martin, Sociologie der Renaissance… Frankfurt am Main, 1949).

Kjo e shpjegon njëheritedhe dukurinë negative të pranishme në shoqëritë bashkëkohore në zhvillim kur politika vihetnë funksion të pasurimit privat të bartësve të saj dhe konsiderohet si rrugë e lehtë për “tu bërë i famshëm“. Politika – intelekt llogaritës dhe talent profesional Në kohën e Rilindjes (Renesancës), mbisundonte bindja se aftësia e njeriut konsiston në superioritetin e arsyes mbi ekzistencën, besim i cili pastaj e përcaktonte edhe luftën si shkencë dhe si mjeshtri (Makiaveli psh., herë-herë kishte qenë strateg ushtarak në qytetin e tij të lindjes). Besimi i tillë e karakterizonte epokën borgjezo-tregtare e cila politikën ekonsideronte si çështje të intelektit llogaritës dhe të talentit profesional (Röhrich-Narra, vep. cit. f. 29).

Intelekti i këtillë llogaritës duhej të vihej në shërbim të pasurimit të tregtarëve, që e përbënin bërthamën e borgjezisë së ardhme. Ndërkaq, talenti profesional duhej të vihej në funksion të zgjerimit të qyteteve tregtare. Kjo e presupozonte kuptimin e politikës sishkencë, mjeshtëri dhe aftësi në funksion të forcimit të pozitës së qyteteve tregtare dhe tëtregtarëve si klasë në forcim e sipër. Pragmatizmi i tillë politik dhe të kuptuarit pragmatik të politikës te Hobsi në shek. XVII emerr formën e pushtetit, si kategori qendrore e politikës. Meqenëse të drejtën natyrale edefinon si shumë të të drejtave të pakufizuara të individit, atëherë, sipas Hobsit, është enatyrshme që individët të bien në konflikt me njëri-tjetrin (“Homo homini lupus est“). Pasi qëgjendja e tillë do të rezultonte në kaos, individët e lidhur me kontratë heqin dorë vullnetarishtnga të drejtat e tyre (së paku nga një pjesë e tyre) në favor të shtetit. Në këtë mënyrë, subjektet i nënshtrohen pushtetit të vetëformuar qendror. Kështu më në fund shteti mund të shndërrohej në një “lidhje politike” (verband).

Që prej këndej, nocioni i politikës lidhet me pushtetin i cili për Maks Veberin do të thotë “shans që personat e caktuar t’i binden urdhërit me përmbajtje të caktuar“. Ndërkaq, “pushteti, – për Veberin, – është fuqi legjitime në harmoni me të drejtën“. Ai mbështetet mbi “pajtueshmërinë mbi legjitimitetin“. Për ndryshim nga kjo, fuqinë ose forcën e pastër e definon si “çdo shans ose mundësi që brenda një raporti social të imponohet vullnetii njeriut edhe përkundër rezistencës” (M.Weber Wirtschaft und Geselschaft, Tübingen, 1976, f. 556).

E vërteta e kohëshme (kohësisht e përcaktuar) e shkencës

Botëkuptimi i tillë i politikës si intelekt apo shkencë në funksion të interesave të caktuara mbështetet mbi funksionin e politikës si shkencë që në fillim të konstituimit të saj. Ishte elidhur me raportin e njeriut ndaj natyrës, ose me përpjekjet e tij që ta kontrollojë natyrën. Mirëpo në këtë funksion, d.m.th. të mbizotërimit të natyrës nga ana e shoqërisë, vetë zhvillimii shkencës dhe i teknologjisë e ka rrezikuar natyrën: e ardhmja tani paraqitet si “obligim i sjelljes kolektive dhe i politikës moderne“. “Nuk është e mundur as të paramendohet, – konstatojnë Röhrih dhe Narra, – se çfarë vdekje masovike dhe vrasje masovike do të shkonte me një situatë të tillë pas thirrjes: – le të shpëtojë kush të mundet!” (Röhrich-Narra, vep. cit. f. 6).

Ajo që e ka mundësuar një zhvillim të tillë negativ të gjërave, që e ka reduktuar politikën nëintelekt të ftohtë llogaritës e pa ndjenja, sipas disa teorikëve dhe filozofëve është vetë funksioni i pavarësuar i zhvillimit tekniko-shkencor. Këtë pavarësim të funksionit të shkencës gjatë procesit të zhvillimit të saj e vë re sidomos Maks Horkhaimeri. Atij i duket se është me rëndësi vetëm kompleksi funksional i shkencës, për të konstatuar se “ajo që zakonisht merret si qëllim – lumturia e individit, shëndeti dhe pasuria, – domethënien e vet e fiton ekskluzivisht nga mundësia që të bëhet funksionale“. Funksionalitetin e tillë të dijes megjithatë e vë në funksion të prodhimit material dhe shpirtëror (shih Maks Horkhaimer, Zur Kritik der instrumentellen Vernunft, Frankfurt a/M.1967. f. 94).

Këtë e kishte bërë më parë edhe Marksi: “Ai vetë (d.m.th., njeriu) përkundrejt materies, në natyrë paraqitet si fuqi natyrale” (Kapitali-I). Mirëpo, pa marrë parasysh shkakun, mbetet fakti se zotërimi me sendet, me natyrën, që njëkohësisht është edhe zotërim me njerëzit, në kohën moderne, “godet prapa mbi qenien dhembi vetëdijën e njerëzve” (Max Horkheimer und Theodor Adorno, Dialektik der Autklärung, Amsterdam 1947, f.56, dhe në përkthimin serbokroat: Dijalektika prosvetiteljstva, Sarajevo, 1974, f. 54)

Goditja e tillë prapa në kohën e sotme manifestohet si frikë nga “vdekja masovike” dhe nga “vrasja masovike”, të cilat rezultojnë nga fakti se në njërën anë është plaçkitur planeti, për shkak të tendencës së vazhdueshme për ndërtimin e shoqërisë së mirëqenies, dhe nga ana tjetër, për shkak se shumica e njerëzimit është reduktuar në nivel të ekzistencës.

Andaj njerëzimit në tërësi i kanoset edhe natyra (që ajo të mos e diktojë urdhërin e saj dhe t’i kundërshtojë kërkesat e tepruara) d.m.th. duke “komanduar” ndonjë katastrofë ekologjike, por edhe eksplozioni demografik, si përgjigje ndaj së cilës do të rezultonte lufta totale, ose “vrasja masovike”. Politika si shkencë (intelekt) është dashur ta vinte drejtpeshimin, por me një zhvillim të tillë të pavarësuar është shndërruar edhe vetë në një “mendje instrumentale” duke e ndarë fatin e shkencës në tërësi në funksion të profitit, sepse racionaliteti teknik është tretur në racionalitetin e vetë zotërimit me natyrën dhe me njerëzit. Ky aspekt i politikës dhe i shkencës në tërësi do të mund të quhej cinizëm i intelektit, po të jetë i detyruar që në plan tëgjerë të instrumentalizohet në funksion të dominimit me njeriun e jo në funksion të çlirimit tëtij.

Lufta e tanishme në Gjirin Persik mund ta ilustrojë mjaft mirë kompleksitetin e çështjes. Këtu aspekti i politikës si intelekt, shkencë, është materializuar në disa drejtime: 1) si mundësie programimit të luftës për arritjen e qëllimeve të caktuara nga ana e të dy palëve. Përamerikanët dhe aleatët e tyre detyrimi i Irakut që të tërhiqet nga Kuvajti, esencialisht do të thotë mënjanim i rrezikut potencial për humbjen e kontrollit mbi burimet e naftës, por edhe për shndërrimin e arabëve dhe të islamizmit në tërësi në faktor të politikës botërore. Për Irakun, detyrimi i amerikanëve dhe i aleatëve të tjerë që ta akceptojnë si të tillë, do të thotëpikërisht atë që ata më së shumti i druhen; 2) si teknikë dhe teknologji e avancuar ushtarake, duke i përfshirë edhe strategjitë e avancuara për arritjen e qëllimeve të theksuara; dhe 3) aspekti cinik i çështjes konsiston pikërisht në faktin se që të dy palët janë të vetëdijshme për rrjedhimet eventuale globale, edhe në plan të natyrës, edhe të njerëzimit: në plan të natyrës,vënia e zjarrit burimeve të naftës, qoftë nga ana e Irakut (me qëllim të pamundësimit të invadimit) qoftë aksidentalisht, nga ana e amerikanëve (për shkak të bombardimeve) doemosdo të rezultonte në çrregullime ekologjike të natyrës përmasash të tilla eventuale, që do të mund t’i ndjente gjithë njerëzimi.

Mirëpo një cinizëm akoma më i madh është programimi i përllogaritur i viktimave në ushtarë. Qysh nga fillimi i luftës, amerikanët i kanë porositur 16000 thasë najloni për transportimin e kufomave. Irakianët nuk e kanë bërë një gjë të tillë, por megjithatë, zgjedhja e alternativës së luftës prej tyre do të thotë se edhe ata që në fillim kanë kalkuluar me numra të kufizuar apo të pakufizuar viktimash për arritjen e qëllimeve të caktuara politike. Në këtë mënyrë, politika si intelekt llogaritës ka ardhur në shprehje siintelekt llogaritës i luftës, dhe pikërisht ky është aspekti cinik i çështjes. Mirëpo ky shembull njëherit tregon edhe se politika, si intelekt llogaritës e si shkencë, është në funksion të qëllimeve të forcave dominante në shoqëri, bile edhe në funksion të krijimit të së vërtetës si e vërtetë e dhënë, sepse e vërteta mbi luftën në Gjirin Persik “do të varet” nga zhvillimi i proceseve pas përfundimit të saj. Duke e spikatur këtë veti të politikës si shkencë e angazhuar, Theodor Adorno do të konstatojë se e vërteta në përgjithësi është “e kohëshme”, d.m.th. kohësisht e përcaktuar.

Me fjalë të tjera, sipas botëkuptimeve të theksuara më lart, e vërteta shkencore është ajo që, jo vetëm zbulohet, por edhe që krijohet gjatë procesit të njohjes. Maks Horkhaimeri dhe Theodor Adorno në “Dialektikën e Iluminizmit” e bëjnë përshkrimin e historisë si luftë midis njeriut dhe natyrës, por në lidhje me të njohurit, shkencën: “Njeriu i shkencës i njeh gjërat përaq sa mund ti ndërtojë“. Gjatë ndërtimit të tyre, qenësia e gjërave shkencëtarit i zbulohet sisubstrat i sundimit: “Çdo tentativë që me thyerjen e natyrës të thyhet edhe detyrimi (dhuna) vetëm sa e detyron të bjerë edhe më thellë në të. Kështu kaloi udhëtimi i qytetërimit evropian. Abstraksioni, vegël e iluminizmit, përkundrejt objekteve të veta qëndron si fat, nocionin e të cilit e ka fshirë: si “likuidim”. Qytetërimi në këtë mënyrë u shndërrua në “fitore të shoqërisë mbi natyrën, e cila gjithçka e shndërroi në natyrë të thjeshtë” (shih Horkhaimer-Adorno,vep.cit., përkthimi serbokroat. f. 54).

Për ndryshim nga Kanti, për të cilin iluminizmi e kishte kuptimin e çlirimit të njeriut nga frika dhe e shndërrimit të tij në zotërues të sendeve, për Adornon, mendimi në rrugë e sipër prej mitologjisë në logjikë “e ka humbur elementin e refleksionit mbi veten“. Për këtë shkak ai manifestohet në formë të makinës, si logjikë emakinës… në “procesin automatik i cili zhvillohet në mënyrë vetëvepruese“. Andaj iluminizmi, në mungesë të refleksionit, tregohet si iluminizëm i pavetëdijshëm. Nga kjo gjë logjikisht rrjedh se atij i duhet kthyer “refleksionin si njohuri e vetvetes, e cila e çliron njeriun nga vartësia mbi hipostaziminë e fotografive” (Jürgen Habermas, Technik und Wissentschaft als Ideologie, Frankfurt a/M. 1970. f. 159 ose “Tehnika i znanost, kao Ideologia” Zagreb, 1968, f. 122) por edhe e ndryshon jetën. Ndërkaq autorefleksioni është një akt që e ndryshon jetën dhe e paraqet lëvizjen e emancipimit, e cila nuk është gjë tjetër përveç se një “shprehje për atë që quhet diferencim antropologjik.

“Gjendja e tillë e jo-diferencimit antropologjik (njeriu-pjesë e natyrës) e nënkupton jo-identitetin e njeriut që manifestohet në veprimet e tij. Ajo paraqitet në shkencë me kërkesën mbi të vërtetën e cila presupozon “të dhënën ekzistenciale të së pavërtetës” (shih Röhrich-Narra, vep. cit. f. 10) por vetëm në kuptim të dukjes, aparencës, e cila duhet zbuluar në interes të emancipimit. Nga ky aspekt, shkenca është gjurmim racional i lidhjeve midis qenies dhe aparencës. Detyra e saj konsiston në faktinqë aparencën empirike të mos e marrë për qenie. Për këtë shkak, e vërteta shkencore duhet të përfitohet me përpjekje këmbëngulëse të njohjes së përcaktimeve të objektit të dhënë.

Gjurmimi për të vërtetën bëhet gjithmonë në rrethana konkrete historike. Mirëpo këmbënguljanë racionalitet do të thotë se e vërteta shkencore nuk është një çështje e ndriçimit momental,por çështje e punës mbi objektin që duhet njohur. Për këtë shkak e vërteta shkencore, ose tënjohurit, mund të ndryshohet, prandaj ajo është e kohëshme, (kohësisht e përcaktuar). Interesi për emancipim është me rëndësi për shkencën politike, e cila duhet t’i vë në dukje kundërthëniet midis nevojave të individit dhe rendit shtetëror ekzistues… të “zbulojë faktorët që e pengojnë iluminizimin (vetëdijësimin) e individit mbi nevojat e veta” (shih Röhrich-Narra, vep. cit. f. 11-12).

Në relacionet tona edhe një shembull tjetër do të mund ta ilustronte kompleksitetin e çështjes: Akademia e Shkencave Serbe në fillim të viteve 80 e shpalli, ndonëse jo në mënyrë të rregullt, memorandumin e saj të mirënjohur mbi pozitën e Serbisë në federatën jugosllave dhe mbi nevojën për ndryshimin e asaj pozite në raportet federale të Jugosllavisë. Ajo pra, e bëri vetëdijësimin (iluminizimin) e opinionit serb mbi pozitën e supozuar inferiore të Serbisë në ato relacione. Në frymën e botëkuptimeve të theksuara, ajo e bëri krijimin e një të vërtete shkencore me të cilën synohej krijimi i së vërtetës tjetër – ndryshimi i raporteve nacionale në favor të saj dhe në disfavor të shqiptarëve.

Në këtë mënyrë, intelekti politik i Serbisë u vu në funksion të interesave partikulare të kombit të vet, ose të një pjese të atij kombi, dhe jo në funksion të zgjidhjeve optimale për të gjithë pjesëtarët e federatës jugosllave. Këtë pastaj e bënë edhe të tjerët me opsionin mbi zgjidhjen konfederale të krizës. Sikur Kosovës të mos i sigurohej statusi i Republikës, i njëjtë me republikat tjera, atëherë praktikisht do të argumentohej cinizmi i paparë dhe i padëgjuar i politikës si intelekt jugosllav. Kjo do të thoshte se me Kosovën është manipuluar gjatë 10 viteve të plota për t’i realizuar qëllimet që nuk kishin të bënin fare me të. Kjo pastaj do ta kishte kuptimin e një vulgarizimi ekstrem të politikës në funksion të interesave partikulare. Mirëpo politika nuk mund të qëndrojë si e tillë dhe nuk do të ngjajë ashtu.

Politika si nënë e shkencave

Çdo e vërtetë shkencore, qoftë “e kohëshme” ose jo, sikurse dhe çdo shkencë, është në funksion të diçkafit, ose në funksion të interesave të caktuara. Shkenca, apo shkencat politike, gjithashtu nuk bëjnë përjashtim nga një rregull i tillë. Natyrën dhe karakterin e interesave të tilla nuk e përcakton shkenca por raporti i forcave, vetë bartësit e atyre interesave. Meqenëse politika ka të bëjë me rregullimin e punëve shoqërore (të hetojë raportin midis aparencës dhe qenësisë së gjërave në dobi të emancipimit) atëherë është e kuptueshme (deri diku) që shumica e njerëzve e identifikojnë shkencën me mjeshtërinë politike. Në raste të tilla harrohet se politika është lëndë, me të cilën merret shkenca politike. E vërteta “e kohëshme” e politikës shndërrohet në objekt sundimi të së vërtetës shkencore të shkencës politike. Politikën si veprimtari shoqërore Adolf Bibiçi e definoi si “veprimtari shoqërore… që ka të bëjë me rregullimin e pozitës së njeriut dhe të elementeve strukturale të shoqërisë së bazuar mbi ndarjen shoqërore të punës“.

Veprimtaria e tillë në shoqëritë klasore para së gjithash e rregullon pozitën e klasave në “raportin e përgjithshëm të prodhimit“. Në qoftë se një gjë e tillë rregullohet përmes shtetit “atëherë është fjala për politikën në kuptimin e ngushtë, në qoftë se subjektet e kësaj veprimtarie janë çfarëdo, mendohet për politikën në kuptimin e gjerë“(shih A.Bibiç, Politicka Znanost, Predmet i Sustina, Hrestomatija Politicke Znanosti, Zagreb,1971).

Nga kjo del se komponenta kryesore, e cila lejon që një veprimtari e caktuar ta ketë vulën e politikës, e të quhet politike dhe jo p.sh. ekonomike etj., është e lidhur me rregullimin e pozitës së njeriut në shoqëri dhe të elementeve strukturale të shoqërisë. Mirëpo Adolf Bibiçi duket sikur nuk është plotësisht i saktë, sepse rregullimi i pozitës së njeriut në shoqëri nuk e nënkupton statizimin e asaj pozite, pa e marrë parasysh nivelin. Është në natyrën e njeriut që të mos jetë i kënaqur me pozitën e vet në shoqëri dhe që vazhdimisht të luftojë përavancimin e saj. A. Bibiçi andaj e bën definimin e politikës nga pozitat dominante shoqërore: “Politika është veprimtari që merret me rregullimin e pozitës së njeriut në raportet e produksionit në shoqëri” dhe – mbaroi puna!

Sikur politika të kishte qenë e suksesshme dhe ta bënte një gjë të tillë lidhur me pozitën e shqiptarëve në shoqërinë jugosllave, nuk do të kishte pasur nevojë që ata të kërkonin republikë. Flamanët në Belgjikë, p.sh. nuk kishin pozitë edhe aq të keqe në shoqërinë belge, e sidomos jo në raportin e produkcionit, por megjithatë e kërkonin vazhdimisht përmirësimin e saj. Ndërkaq pozita e shqiptarëve në Jugosllavi nuk kishte qenë në rregull. Përmes aktivitetit politik ata e kërkojnë jo vetëm rregullimin e pozitëssë tyre autonome (vazhdimisht më të mangët nga të tjerët) por në radhë të parë avancimin e asaj pozite në nivelin e Republikës së barabartë me republikat tjera. Për këtë shkak duket më i arsyeshëm definimi i politikës si aktivitet për rregullimin dhe avancimin e pozitës shoqërore të subjekteve të saj d.m.th. të njeriut.

Këtë veçori të politikës e vë re një numër i konsiderueshëm i autorëve nga vendet në zhvillim. Ahmed Seku Ture, p.sh., duke e theksuar me ngazëllim të tepruar këtë veçori të saj, politikën e merr si nënë të të gjitha shkencave: “Në qoftë se ndokujt, – shkruan ai, –politika i duket lojë, mjeshtëri për t’u nxjerrë nga vështirësitë, ose për t’i mashtruar të tjerët, për partinë tonë, në kuptimin e vërtetë të fjalës, ajo është shkencë mbi jetën shoqërore. Politika shndërrohet prandaj në shkencë që e mundëson përdorimin e shkencave të tjera në dobi të njeriut dhe të shoqërisë. Me anë të saj, dhe përmes saj, njeriu e kupton se ligji, e vërteta, shkenca, vlejnë për aq sa i kthehen popullit, i cili, njëkohësisht, është objekt i të gjitha përkujdesjeve tona. Andaj e përgjithshmja është në shërbim të individit, ashtu si individi duhet ngritur në nivelin e së përgjithshmes” (shih Ahmed Sekou Toure, Demokratska Revolucija, në librin e Ivan Vekoviqit “Afrika i Socijalizam”, Beograd 1976)”.

A.S. Ture ishte Kryetar i Partisë Popullore Demokratike dhe i RD të Guinesë – Konakri. Më 1958 De Goli qe hidhëruar me të, sepse ai nuk ia kishte pranuar propozimin që Guineja, pas fitores së pavarësisë, të mbetej anëtare e Unionit francez. Për këtë arsye Franca  itërhoqi nga Guineja të gjitha shërbimet dhe të gjithë konsultantët e vet, por Seku Ture megjithatë mbeti demokrat, ndoshta vërtetë i “tam-tamit”, siç do ta quanin kundërshtarët e tij, por sidoqoftë demokrat. Në këtë kontekst ishte fare e natyrshme që ai ta mbitheksonte rolin e faktorit politik në zhvillimin e vendit të tij dhe të politikës si shkencë e shkencave, por e vërteta shkencore prapseprapë nuk mund të reduktohet në utilitarizëm të kulluar. Ajo e përmban në vete edhe të vërtetën e “kohëshme”, por edhe atë për vete, të vërtetën për hir të ngritjes, por edhe të destruksionit (p.sh. hulumtimet në sferën e atomistikës).

Najdan Pashiqi, një përfaqësues tjetër eminent i mendimit politik të Jugosllavisë, kuptimin epolitikës e lidh me dukuritë politike të cilat gjithmonë janë të dykuptimshme: 1. ato mund tëkonsiderohen si aksion i vetëdijshëm i subjekteve të ndryshme të veprimit politik, por edhe si: 2. “realitet objektiv i raporteve politike, kompleks i fuqive politike“, me një fjalë, “realitet iraporteve politike” (shih N.Pashiq, Klase i Politika, Beograd, 1968).

N.Pashiqi në të vërtetë e bën operacionalizimin e botëkuptimit francez mbi politikën ose më saktë, mbi dy aspektet epolitikës, për të cilat flet Moris Dyverzhe (shih Moris Diverzhe, Uvod u politici, Beograd 1966) duke i krahasuar me dy fytyrat e perëndisë Janus (shih Vojtech Zamarovsky, Heronjtë emiteve antike, Rilindja, 1985). Politika si art = “policy” dhe “politics” Aktivitetin e vetëdijshëm të forcave politike, ose të subjekteve politike, gati të gjithë teorikët e politikës e vënë në kontekst të shtetit, duke e konsideruar atë si instrument shoqëror, me të cilin udhëheqin forcat subjektive.

Ndërkaq Röhrich dhe Wolf-Dieter-Narra, duke e reduktuar këtë aspekt të politikës në funksion të rregullimit të konflikteve, e përqendrojnë vëmendjen e tyre në “format e rregullimit të konflikteve“, gjë për të cilën e huazojnë terminanglo-sakson “politics” dhe në përmbajtjen e konflikteve, gjë për të cilën poashtu huazohettermi anglo-sakson “polic” ose “issue” që do të thotë çështje. Meqenëse të gjitha konfliktet, marrë logjikisht, nuk duhet të kenë kuptim politik, ata e kontestojnë këtë me faktin etotalitarizimit të jetës shoqërore dhe të përzierjes së shtetit modern, madje edhe në raportetprivate të familjes (disa teorikë të tjerë, të cilëve një ditë medoemos do tu kushtojmë vëmendje, konstatojnë me pikëllim se “shtetëzimi” i jetës private është bërë total: “asgjë e shenjtë nuk ka mbetur jashtë kthetrave të pushtetit” (ne do të shtonim se ato, kthetrat, kërcënojnë të rrezikojnë çdo bashkëshortësi dhe çdo fëmijë legjitim të martesave legjitime).

Në diskutimin politiko-shkencor të viteve 60 (Bachra/Baratc dhe të tjerët), u fut nocioni i jo-vendimeve (non-decisions) me qëllim të tërheqjes së vëmendjes mbi numrin e temave që nuku lanë në disponim të tubimeve. Me fjalë të tjera, si jo-politike mbetën ato sfera të jetës shoqërore të cilat politika, në saje të një koncensusi të përgjithshëm të nënkuptuar, nuk deshiti njihte si të tilla. Ato megjithatë ekzistojnë dhe paraqiten si rryma të ndryshme të ujit nënakullin politik; dalin në sipërfaqe atëherë kur krijohen kushtet dhe kur subjektet e saj dalin nëskenë. Prandaj ato nuk mbeten gjithmonë të tilla, rryma të ndryshme të ujit nën akullin politik,sepse edhe politika, po të jetë e tillë, e humb kuptimin e vet.

Hannah Arendt, duke e theksuar faktin mbi nevojën e artikulimit të kërkesave dhe tëorientimit të politikës në rregullimin e konflikteve (politikë janë të gjitha format joluftarake tëzgjidhjes së konflikteve) e thekson të folurit si kriterium të shprehjes së cilësisë së politikës: “Kudo që është fjala për relevancën e të folurit, në lojë doemos futet politika, sepse njerëzit janë të prirur për politikë vetëm për shkak se janë qenie që e kanë dhuntinë e të folurit” (shih H.Arendt, Vita Activa oder Vom tatigen Leben, München, ct. sipas W.Röhrich-W.D.Narra, vep. cit. f. 63).”

Megjithatë, njerëzit merren me politikë për shkak se kanë nevoja dhe interesa. Dhuntia e të folurit e mundëson artikulimin, por nuk e zhduk ekzistimin apo paraqitjen e tyre, sikurse që politika nuk mund të reduktohet vetëm në format jo-luftarake të zgjidhjes së konflikteve. Teoria politike që moti e ka pranuar definicionin e Klauzevicit mbi luftën si vazhdim i politikës me mjete të tjera. Fjalët e cituara të H. Arendtit mund të kuptohen vetëm në kontekst të intencës për zhdukjen e luftës si metodë dhe formë të vazhdimësisë politike, por kjo është një çështje tjetër. Politika si art dhe morali Në fjalorin latinisht-shqip (Henrik Lacaj, Filip Fishta, Rilindja, Prishtinë, 1980) fjala art(ars) përkthehet me fjalët: mjeshtri, muzë, por edhe dredhi, dinakëri, dhelpëri. Politika siaktivitet për rregullimin e pozitës së njeriut në shoqëri, si aksion i vetëdijshëm i subjektevepolitike, si intelekt llogaritës, si “policy”, “issue” etj., për rregullimin e konflikteve në shoqëri konsiderohet art, mjeshtëri. Puna është se arti inspirohet me të bukurën dhe të mirën.

Ndërkaq metodat me të cilat realizohet e bukura dhe e mira në art mund të jenë gjithashtu të bukura por  mund të jenë edhe jashtë saj, siç ngjet zakonisht me kushtet në të cilat realizohet ndonjë vepërartistikisht e bukur. Dredhia, dinakëria dhe dhelpëria mund të hyjnë në kuadër të mjeshtërisësë artistit për të realizuar të bukurën. Me këtë rast përsëri do të mbeten art, sepse qëllimi (vepra e bukur artistike) e përcakton përmbajtjen e tyre si aftësi të artistit për të paraqitur të bukurën. Mirëpo ato mund të jenë edhe metoda, madje prioritare, të ndonjë imitatori apofalsifikatori të veprave artistike. Në rast të tillë këta do të bënin pjesë në mjeshtërinë eimitacionit, të falsifikimit dhe të hajdutllëkut. Përmbajtja e qëllimit të imitimit (p.sh. për të gënjyer opinionin me qëllim të përfitimit material) do t’i klasifikojë si të pamoralshme dhe të dëmshme për njerëzit. Në politikë gjërat qëndrojnë njësoj si edhe në art, por konsekuencat enjërës dhe të tjetrës janë të pakrahasueshme.

Përderisa me një vepër të bukur artistike mund të kënaqen shumë njerëz, me ndonjë vepër të bukur politike mund të shpëtojë një popull apo më shumë sish si dhe anasjelltas, me veprën e falsifikuar mund të dëmtohet blerësi ndërsa me politikën e falsifikuar mund të dëmtohen popujt. Nuk lypset ndonjë mençuri e veçantë për të kuptuar se konceptimi i politikës si art apo mjeshtëri, veçuar nga morali shoqëror, i përgjigjej (në të kaluarën) borgjezisë në formim e sipër, por jo edhe asaj tashmë të formuar, sepseshkonte ndesh me botëkuptimin aristokratik mbi nderin, guximin dhe zakonet kalorësiake, dhese në mënyrë të drejtëpërdrejtë i cënonte botëkuptimet, por edhe interesat e pjesës më tëmadhe të popullsisë.

Për shkak të interesit për avancimin e gjithmbarshëm shoqëror, dhe jovetëm të kategorive të veçanta të një shoqërie të dhënë, të kuptuarit e politikës si art i sëmundshmes, në rrethanat e sotme duhet të jetë i diferencuar dhe duhet ta përjashtojëimoralitetin e metodave në realizimin e qëllimeve politike. Opinioni i krijuar mbi atë se ç’është e moralshme dhe moralisht e lejueshme në botën e sotme, të kuptuarit e padiferencuartë politikës si art i së mundshmes e quan anakronike dhe retarduese, ndonjëherë edhe pa marrë parasysh qëllimin. P.sh. mund të ishte qëllim i arsyeshëm nga aspekti i logjikës së shtetit -ruajtja e qetësisë publike. Mirëpo helmimi i fëmijëve, si metodë për realizimin e një qëllimi tëtillë, jo vetëm që është akt i pamoralshëm, por akti i tillë automatikisht e vë në pyetjekarakterin e qëllimit.

Në kontekst të kësaj, qëllimi i ruajtjes së qetësisë publike ose i pengimittë kaosit në të vërtetë shndërrohet në qëllim të ruajtjes së dominacionit të padëshiruar, imoraldhe të padrejtë në vetvete. Ndër ne, p.sh., shpeshherë dëgjohet komentimi se serbët janëpolitikanë të zotë, që do të thotë se janë mjeshtër të politikës si art i së mundshmes. Kritikaserbe p.sh., shpalljen e Republikës dhe të Kushtetutës nga ana e deputetëve të Kuvendit të Kosovës e quajti si akt “kaçaniko-kaçak” (Kaçaniçko-kaçaçki Ustav) duke e pasur për qëllim denigrimin e rëndësisë së këtij akti si akt të pamoralshëm meqë e shpallën “kaçakët” dhe jo deputetët. Në këtë rast nuk vihej në spikamë fakti se “kaça(ni)kët” e tillë ishin të zgjedhur si deputetë pikërisht me lejen e tyre, dhe se konspiracionin ua kishin imponuar vetë ata – serbët, d.m.th. jo ata vetvetes, dhe se kishin qenë të detyruar ta bënin një akt të tillë në kushte tëimponuara konspirative.

Përkrahja masovike e popullsisë e bën të pamoralshëm tentimin epolitikës serbe që ta denigrojë një akt të tillë fisnik. Andaj thënia se serbët janë politikanë tëaftë në sytë e shqiptarëve lidhet me konotacion negativ, ndërkaq në sytë e serbëve, pavarësishtnga përparësitë momentale që mund tua sigurojë “aftësia” e tillë, në një plan afatgjatë mundti kualifikojë vetëm si manipulues të mirë për qëllime afatshkurtra por në kundërshtim meinteresat afatgjata dhe pozitive të popullit serb, siç është p.sh. miqësia me shqiptarët.

Politika si art i së mundshmes rezulton nga botëkuptimet e Makiavelit të parashtruara nëlibrin e tij “Il Principe” (Sundimtari), të botuar për herë të parë më 1514. Për të politika esencialisht është shumë e mjeteve të nevojshme për të ardhur në pushtet dhe për të mbetur në pushtet me qëllim të shfrytëzimit të tij. Mirëpo këtij botëkuptimi pragmatist për politikën që nuk ka të bëjë fare me moralin, përafërsisht në të njëjtën kohë i kundërvihet Thomas Mori, në librin e tij të botuar më 1516 “Do optimo republicae statu deque nova insula Utopia“. U-topia=vend që nuk ekziston, si intencë, drejtim i mendimit (utopist) është ëndërr mbi rregullimin e drejtë të jetës, ëndërr që është në kundërshtim me kontekstin special, përkatësisht, që është negacion kritik i situatës historike. Projektet e tilla utopike, sipas Röhrich dhe Narra, manifestohen si përfytyrime mbi një të ardhme më të mirë. Ato në këtë mënyrë, më tepër në mënyrë indirekte, komandohen në pikëpamje përmbajtësore si alternativëe së tanishmes ekzistuese. Andaj, “çdo nocion relevant i Utopisë, doemos e reflekton momentin e saj shoqëror, luftën e saj kundër njëmendësisë së keqe” (shih Röhrich-Narra, vep. cit. f. 31).

Tejkalimi i një mendësisë së keqe, për Makiavelin, varet nga aftësia (virtu) e sundimtarit për të ruajtur pushtetin dhe interesat e shtresës së cilës i takon (d.m.th. borgjezisënë lindje e sipër). Për të sistemi moral dhe politik qëndrojnë njëri pranë tjetrit, pothuajse paralelisht, por njëkohësisht nuk kanë të bëjnë me njëri-tjetrin. Ndërkaq Utopia e Morit është një alternativë e moralshme, e cila niset nga fakti se “në asnjë shtet nuk mund të ketë drejtësi dhe as që do të sundojë ndonjëherë brenda tij lumturia” (vep. cit. f. 33).

Ky botëkuptim natyrisht do të jetë “…përfytyrim i parë i ëndrrave-dëshira demokrato-komuniste” (Ernest Bloch, DasPrinzip Hoffnung, Frankfurt a/M. 1973. cit. sipas Röhrich-Narra, ibd.) dhe të cilat sërish, së paku në Evropë, do të mbeten midis utopisë dhe synimeve shoqërore, meqë si komunizëm i praktikuar mendohet të ketë dështuar. Kjo megjithatë nuk e nënkupton dështimin e politikës si intelekt, si shkencë, por përkundrazi, dikur e tretur në materializmin dialektik të vendeve të socializmit real, tani e gjen afirmimin e vet edhe atje, si një nga shkencat që në vetvete i ngërthen rezultatet e Ekonomisë Politike, Sociologjisë Politike, Psikologjisë Politike dhe tëdisiplinave tjera të lidhura me Marrëdhëniet Ndërkombëtare.

Mirëpo edhe si shkencë, edhe siaktivitet politik, gjithnjë e më tepër do ta marrë parasysh aspektin moral të çështjeve të caktuara, qoftë si norma të stabilizuara morale gjatë mijëra vjetëve të historisë njerëzore, qoftësi norma të kodifikuara të se Drejtës Ndërkombëtare Publike. Si aktivitet i vetëdijshëm përavancimin e interesave të caktuara zhvillohet brenda ambientit të dhënë shoqëror, duke krijuar në këtë mënyrë një atmosferë të caktuar shoqërore. Realiteti politik i krijuar kësisoji e lejon definimin e politikës si “sferë të jetës shoqërore me vend të veçantë në strukturën e përgjithshme të raporteve dhe të institucioneve shoqërore, dhe me ligjshmëritë e veta objektive” (N.Pashiq, Klase i Politika, op. cit. f. 29).

Si e tillë, ajo në Kosovë gjer më tani nuk ka ekzistuar, por tani janë hapur rrugët për zhvillimin e saj të gjithanshëm. Edhe me këtë rast, siedhe më parë, shteti, dhe gjithçka që është e lidhur me shtetin, mbetet objekt i hulumtimeve tëshkencave politike, ndërsa avancimi i pozitës dhe i interesave të caktuara shoqërore mbetet përmbajtje e politikës si të tillë. Kosova, në këtë pikë, nuk duhet të bëjë kurrfarë përjashtimi. Lubjanë, më 30 Janar 1990.

2. PRAPAVIJA E QASJES

– “Të gjitha qeniet njerëzore lindin të lira dhe të barabarta në dinjitet dhe në të drejta“. Po shqiptarët? “Janë të shpërblyera me arsye dhe me vetëdije“. Po zyrtarët? “Dhe ndaj njëritjetrit duhet të sillen në frymën vëllazërore”. Po raportet serbo-shqiptare, të cilat qysh moti e kanë tejkaluar një frymë të tillë, si mund të zhvillohen më tutje? (Nga Neni 1 i Deklaratës sëPërgjithshme mbi të Drejtat e Njeriut të OKB, 1948. Ndërhyrjet e autorit U.H.) Titulli “Kosova dhe Evropa“, pa dyshim që duket, dhe në të vërtetë edhe është pretencioz, por jo me qëllim. Duket sikur me të nënkuptohet vajtja e drejtpërdrejtë e Kosovës në Evropë, pavarësisht nga Jugosllavia dhe pavarësisht nga Shqipëria. Po të shqyrtoheshin gjërat nga një pikëvështrim i veçantë, i stërholluar e ironik, dhe po të ishte çështja më pak e ndjeshme, do të lejohej një komentim i veçantë, ndoshta tragjikomik, por në esencë i vërtetë: këto dy shtete nuk qenë të afta as ta zgjidhnin problemin dhe as të merrnin parasysh vullnetin e kosovarëve.

Kosovarët andaj qysh heret, po sidomos në vitin 1981, vendosën ta merrnin fatin e tyre në duart e veta, dhe të vetmuar, por të vendosur, u nisën drejt Evropës! Mirëpo, puna është të arrinin atje. A do të mund t’ia lejonin këto dy shtete ecjen e saj të vetmuar për në Evropë? Dhe a do ta mirëpriste si të tillë Evropa? Dhe, së fundi, a është vallë i njëmendët vullneti i tyre, për të ecur të vetmuar për në Evropë? Për këto shkaqe, gjatë leximit të kësaj serie të artikujve dhetë autorëve kompetentë për çështjet e Evropës, lexuesi me siguri do të bindet se titulli i përbashkët i tyre vetëm duket pretencioz, por në realitet nuk është i tillë. Tema për të cilën është fjala është aq e vjetër sa edhe vetë historia e vetëdijësuar politike shqiptare, por gjithashtu sa edhe vetë vetëdijësimi i proceseve integrative të Evropës.

Megjithatë këta artikuj nuk merren me historinë e vetëdijësuar politike shqiptare. Me të do të duhej të merreshin institucionet adekuate të shoqërisë. Iniciativa e Institutit Albanologjik në Prishtinë p.sh. që të organizojë një simpozium shkencor mbi temën “Shqiptarët dhe Evropa, dje dhe sot” është pikërisht ajo që do të ishte me interes për historinë e vetëdijësuar politike shqiptare. Historia e vetëdijësuar politike shqiptare i nënkupton interesat kombëtare për të cilat dihet në të kaluarën, për të cilat është shkruar dhe shkruhet në mënyrë analitike dhe për të cilat është bërëtashmë një sintezë kompetente teorike, me qëllim të vënies së tyre në kontekstin aktual politikdhe në kontekst të zhvillimit të proceseve politike në të ardhmen.

Dhe kjo është aq më parë enevojshme dhe me rëndësi kapitale, për shkak të ndryshimit radikal të kontekstit politik tëvetë aktorëve – bartës të interesave të tilla kombëtare (rënia e përcaktimit ekskluziv komunist, akceptimi i pluralizmit politik) dhe për shkak të ndryshimit të ambientit ku këta aktorë dhe atointeresa mund të veprojnë (afirmimi i proceseve integrative të Evropës). Këto dy gjëra -aktorët (shtetet, kombet), dhe ambienti i veprimit të tyre, Evropa, bota, në të vërtetë epërbëjnë atë që quhet politikë e jashtme e shteteve, e cila gjithmonë niset nga interesi vital i kombit, dhe Marrëdhëniet Ndërkombëtare politike, ku interesat e tilla vitale thyhen,realizohen ose mbeten si të tilla. Konotacioni “Dje” dhe sidomos “Sot” në titullin e simpoziumit të menduar shkencor tëInstitutit Albanologjik këto gjëra sigurisht që i nënkupton.

Tema e serisë së artikujve që ndodhet në duart e lexuesit ka të bëjë me atë që nënkuptohet me “Sot” dhe gjithsesi me atë qënënkuptohet me “nesër”. Mirëpo as “Sot” dhe as “Nesër” nuk mund të nënkuptohen pa “Dje-në”. Për këtë shkak, aktualizimet e së kaluarës në këto tekste bëhen gjithmonë në kontekst tësë ardhmes.Qasja e problemit Mirëpo politika, për fat të keq, është një shkencë dhe një veprimtari shoqërore për të cilënshumë njerëz të painformuar as për njërën dhe as për tjetrën e konsiderojnë veten sikompetent. Në këtë pikë politika barazohet me poezinë. Sikurse që në poezi çdo vjershëtarnuk bëhet automatikisht edhe poet, edhe në politikë, çdo njeri që merret me të nuk bëhetautomatikisht edhe njohës i saj, dhe aq më pak, njohës i shkencës mbi politikën ose ishkencave politike. Dallimi konsiston në faktin se si duket, për tu marrë me politikë, nërrethana të caktuara ia mësyejnë më tepër njerëz se sa në poezi.

Ndoshta për shkak se u duket më lehtë ta provojnë “patriotizmin” e tyre, apo për shkak se është në natyrën e njeriut tëngazëllehet me mendimet e veta edhe atëherë kur ato i shërbejnë vetëm atij e jo edhe tëtjerëve, ose ndoshta edhe për shkak se politika u duket një fushë aq e gjerë e veprimtarisëshoqërore sa që u duket e pamundshme të mos gjejnë bashkëmendimtarë për një mendim apoide të veten. Duket sikur njerëzit në përgjithësi nuk e njohin karakterin e shkencave politikedhe e bëjnë përzierjen e aspekteve të ndryshme të saj. Dhe ky nuk është vetëm një gabim irëndomtë i njerëzve në përgjithësi. Ai është një gabim tipik që e bënte dikur, dhe akoma ebën, edhe pjesa më e madhe e inteligjencisë, e cila nuk është marrë ndonjëherë seriozisht mehulumtime politike.

Mjafton vetëm një vështrim sipërfaqësor i shtypit të ditës, por edhe ishkrimeve dhe i deklaratave me pretendime ca më serioze nga lëmi i politikës, për tëkonstatuar se zakonisht nuk bëhet dallimi themelor midis politikës si veprimtari shoqërore dhepolitikës si shkencë, se nuk janë të qarta definicionet mbi termat e ndryshme politike dhe mbinocionet e saj, se mungojnë njohuritë themelore mbi dukuritë dhe proceset e ndryshmepolitike dhe se shpeshherë mungon plotësisht vetëdija mbi konsekuencat e mundshme tëkëtyre gabimeve. Shumica e njerëzve, duke dashur artificialisht të paraqiten si njohës të mirëtë politikës, as që japin për të kuptuar me ndonjë fjalë apo fjali se shqyrtimit të ndonjë problemi eventual politik i qasen nga aspekti i shkencës apo i profesionit të vet me të cilinmerren. Ndërkaq, ata të cilët dikur merreshin me shkrime politike, juridike, sociologjike, filozofike etj., të cilët shpeshherë në mënyrë artificiale në qarqe të caktuara i konsideronin sikompetentë të këtyre lëmenjve, ndonëse akoma u duhej edhe shumë punë për tu bërë vërtetëkompetentë, në qoftë se nuk kanë qenë të heshtur me dhunë, tani sikur kanë heshtur vetë.

Mund të ketë ndodhur kjo ndoshta për shkak të rrebeshit të kritikës së një praktike dhe njëteorie të thyer, të cënuar në “pacënueshmërinë” e saj, dhe të dështuar gati në tërësi. Ndoshtapër shkak se akoma nuk janë të gatshëm që postulatet e teorive të dikurshme tia nënshtrojnërivalorizimit të kritikës së vetëdijësuar politike dhe akoma presin ditë më të mira. Dhe ndoshtapër shkak se akoma dëshirojnë ta ruajnë “pacënueshmërinë” e “teorive” të tyre të vogla për të provuar “ringjalljen” në ditët e mëdha! Ato, dmth. “ditët më të mira” dhe ato “më të mëdha”, me siguri se do të vijnë, por vetëm në kontekst të luftës së ideve dhe jo në kontekst tëabsolutizimit të tyre me dhunë, në kontekst të afirmimit të vlerave të njëmendëta dhe jo nëkontekst të imponimit të gjysmëvlerave dhe të gjysmë-ideve, në kontekst të hulumtimit të sëvërtetës dhe jo në kontekst të hulumtimit të mundësive për të afirmuar gënjeshtrën në vend tësë vërtetës, në kontekst të luftës për progresin e njëmendët të shoqërisë dhe jo në kontekst të ruajtjes së pozitave të pamerituara në shoqëri.

Demokracia këtë tani do të duhej ta bënte të mundshme, madje edhe të domosdoshme. Ata nuk do të duhej ta ndjenin veten të prekur nga dështimi i një praktike e cila edhe ashtunë vete e përmbante dështimin. Fuqitë e veta intelektuale, përvojën politike, vizionin ebotëkuptimeve të veta progresive do të duhej ti vinin në shërbim të ndërtimit të raporteve tëreja demokratike. Ata do të duhej ta dinin më mirë se të tjerët se e vjetra nuk mund të kthehet.Çdo kohë i ka të vërtetat e veta, por ato të vërteta që ngriten mbi mohimin e gjithçkafes edhevetë do ti mohojë e ardhmja. Ato nuk mund ta pretendojnë kurrsesi amshimin. Megjithatë askujt nuk duhet tia hajë mendja se brenda raporteve të reja demokratike dhe brenda suazavembi të vërtetën e një kohe do të mundet që për një kohë të gjatë, ashtu si përpara, tapërvjedhë praktikën e vjetër të kanibalizmit intelektual, të vrasjes që në start të talenteve. Ajo “Der Geist” e Hegelit, të cilën e pretendoi të amshuar dhe të përjetshme, ajo sentenca e bukure Goethes se “Intelekti e njeh intelektin“, që doli nga thellësitë e gjeniut të tij letrar, le të lejohet të interpretohet si – intelekti do të duhej t’i shërbente popullit dhe jo vetëm vetes, dhe gjithsesi më pak egoizmit individual.  Talenti le ta prodhojë talentin dhe jo ta ngulfasë atë.

Nofkat dhe demokracia

Nga ana tjetër, me dashje ose pa dashje, shumë të tjerë u përfshinë në vorbullën konvulzivetë historisë. Këtyre nuk u ha mendja se e rrotulluan dynjanë. Këta natyrisht e dijnë se fjalaështë për demokracinë dhe jo për imitimin e saj, se ndërtimi i së resë nuk mund të fillojë ngahiçi, se nuk mund të mbështeten në mohimin kuturu të gjithçkafes, se nuk mund ti mohojnë rezultatet e arritura të një periode të tërë të zhvillimit në emër të një periode tjetër. Këta edijnë se një gjë e tillë nuk do ti përngjante historisë por vetëm një gjurulltie historike. Brendasë vjetrës gjithmonë ka qenë e pranishme e reja. Ajo me të cilën nuk duhet pajtuar ështëpraktika e vjetër politike dhe jo rezultatet pozitive të asaj praktike. Janë metodat e vjetra politike që, duke ngecur prapa nevojave dhe kërkesave, e frenuan edhe zhvillimin, jo vetëmnë një moment të caktuar, (në momente të caktuara mund të shkaktohen përmbysjet, “rrotullimet” e pozitave, ndërrimi i raporteve etj.), por gjatë gjithë kohës. Në qoftë se në fillimi ndihmuan paksa zhvillimit e kohës, koha pastaj i tejkaloi.

Ky ishte një fat, një ligjshmëri ezhvillimit shoqëror gjatë historisë. Mirëpo kjo ligjshmëri nuk guzon të shërbejë si pretekst përti frenuar proceset pozitive, as për të arsyetuar pasivitetin e dikurshëm apo aktual,indiferencën, shmangien nga lufta. Nuk ishte faji i të tjerëve që praktika e vjetër politike dhearsyetimi i saj intelektual në emër të komunizmit, me qëllim apo pa qëllim, nuk deshi ose nukditi ti prijë kohës. Për këtë shkak, këta do të pajtohen me gjithçka të ndershme (metodat epandershme nuk mund të të çojnë drejt realizimit të qëllimeve fisnike) që i ndihmojnëndërtimit të së resë, ngritjes së popullit. Këta nuk mund të pajtohen as me intencat evetëdijshme ose të pavetëdijshme, as me synimet e qëllimta ose të paqëllimta dhe as memetodat e menduara ose të pamenduara që e frenojne ecjen përpara. Dhe për shkak të këtijqëllimi të tyre nuk mund të përjashtohen nga jeta shoqërore me metodën e vjetër të etiketimitmë parë si irredentist e nacionalist, kurse tani si “të kuqë”, “komunistë” e “marksistë-leninistë”. Disa, si duket, kujtojnë se demokracia është pronë e tyre private.

A thua demokracia doemos duhet të ngritet mbi mohimin total të së djeshmes, apo është fjala përtentimin që të vazhdohet e djeshmja nën vellon e demokracisë? Këto “nofka”, në kontekst të faktit se kush kujt ia vë, në kontekst të kuptimit real tëpërmbajtjes së tyre dhe të qëllimit të kohës dhe të rrethanave historike, janë punë tejetjoserioze: komunistët e dikurshëm të sistemit i etiketojnë bartësit e njëmendët të demokracisë,ata që që i kontribuan fuqimisht lindjes së saj, dhe ua mohojnë të drejtën e pjesëmarrjes nëjetën shoqërore të demokracisë, me pretekstin e “majtizmit” të tyre. Në emër të kujt dhe tëçkafit e bëjnë një gjë të tillë? Në momente serioze talljet nuk kanë vend. Demokracia u akceptua në mënyrë plebiscitare nga të gjithë, andaj, ku mund të ndodhet mbështetja dheqëllimi i “nofkave” të tilla? Këta, si duket edhe Abraham Linkolnin, po të ishte gjallë, dhe potë deklaronte si qëmoti, se “demokracia është në shërbim të popullit e për popullin” padyshimdo ta merrnin për “të majtë”.

Ndërkaq, Jawaharlal Nehru-në, mbase do ta merrnin edhe për një “marksist-leninist”, meqë kishte lindur në një vend të pazhvilluar dhe meqë kishte pasur guxim që në autobiografinë e tij të shkruante se “Politika ime i takon klasës sime, borgjezisë“, për të konkluduar më vonë me pikëllim, pas një përshkrimi të kushteve të llahtarshme të kategorive të ndryshme të popullsisë indiane, se “e kuptova më shumë se kurdoherë më parë se sa kishim qenë të ndarë nga populli ynë dhe sa kishim jetuar, punuar dhe agjituar në botën tonë të vogël dhe të izoluar nga ai” (shih Jawaharlal Nehru, An Autobiography, AlliedPublishers, 1961, New Delhi). A mos kishte bërë ai ndonjë akt militant “prej komunisti” kur e kishte lënë amanet që afër urnës me hirin e tij në Nju Delhi të shkruheshin fjalët: “Isha nëshërbim të popullit të Indisë“? Dhe së fundi, a nuk ia vunë edhe Fan Nolit, demokratit tonë revolucionar, nofkën “bolshevik”! Më në fund, a është real dhe i mundshëm anatemimi i një sistemi të tërë mendor, ndalimi me ligj i së majtës, dhe a thua nuk do të rezultonte një gjë e tillë në riaktivizimin e tij, në kushte të ndryshuara, si një vulgatë e fuqishme në një Evropë të ardhshme, akoma të palindur? Duket sikur nofkat dhe demokracia nuk mund të ecin sëbashku.

Korrektësia e qasjes

Nga ana tjetër, në qoftë se është e naryrshme dhe si dukuri e rëndomtë që në fazën fillestaretë së resë të kritikohet e vjetra, kjo nuk mund të shërbejë si pretekst për ta arsyetuar mungesëne korrektësisë në sjellje. Ata që e bëjnë këtë punë me ngazëllimin e konsiderueshëm prejfillestari do të duhej ta kishin të qartë programin e tyre, përmbajtjen e qëllimeve që i synojnëdhe atë që duan ta arrijnë. Ndër ne, p.sh., është e qartë se dëshirohet ndërtimi i shoqërisë pluraliste, por sikur nuk është plotësisht e qartë se shoqëria pluraliste nuk mund tua mohojë tëtjerëve (që nuk mendojnë njësoj), të drejtën e pjesëmarrjes në jetën politike. Është e qartë sedëshirohen zgjedhjet e lira, por sikur nuk është plotësisht e qartë se ato e nënkuptojnë edhe tëdrejtën e të tjerëve për të votuar dhe për tu zgjedhur në votime. Sikur harrohet se lindjes së demokracisë i kontribuan edhe punëtorët, edhe fshatarët, bile në radhë të parë ata.

Çfarë pluralizmi politik do t’ishte ai i cili përfaqësuesve të tyre nuk do tua mundësonte shprehjen elirë të mendimit, luftën sindikale për interesin e klasës punëtore? Në Jugosllavi akoma mungojnë përgjigjet e plota për shumëçka. Fajësimi i komunizmitedhe si ide edhe si praktikë e deformuar e realitetit shoqëror, in abstracto, për të gjitha tëkëqiat, duket se është i ngutshëm, jo-frytdhënës, jo-bindës dhe jo i plotë. Gjithsesi është fjala për një qasje jokorrekte. Një Jugosllavi qe ndërtuar tashmë një herë mbi themele të rrejshme,ose, përkatësisht, të deformuara më vonë. Do të ishte një tragjedi e vërtetë, në vargun etragjedive të kaluara të popujve të saj, në qoftë se edhe ndërtimi i një Jugosllavie të tretë, merepublikën e barabartë të Kosovës brenda, do të ngritej mbi themele poashtu të rrejshme për tëardhmen. Në Jugosllavi gjithashtu është akceptuar pluralizmi politik në frymën e kohës.

Andaj është iluzion të ëndërrohet kthimi i sistemit njëpartiak në çfarëdo forme dhe me çfarëdo preteksti. Përcaktimi për demokraci ka qenë edhe rezultat i njohurive se monizmi politik nukka mundur ta zgjidhë çështjen fundamentale të të drejtave të njeriut, ose pse nuk ka pasurkohë, ose sepse është deformuar teoria. Tani kjo nuk ka më rëndësi. Në anën tjetër, edhestudjues seriozë të demokracisë në Perëndim e kanë të qartë tashmë se kuptimi i demokracisëka nevojë të zgjerohet. “…Kërkesa për demokraci ishte dhe mbetet aq e thellë dhe kuptimplotesa që e zgjeron kuptimin e vetë demokracisë. Duhet të ecim jashtë demokracisë politikeparlamentare dhe të ekonomisë shtetërore në mënyrë që ta përfshijmë “demokracinë civile” nëshoqërinë civile. Do të thotë se pjesëmarrja demokratike dhe kërkesat e përfshijnë, por edhe e zgjerojnë, kuptimin e saj përtej kufizimeve institucionale të demokracisë politikeparlamentare dhe të demokracisë ekonomike… Kuptimi ynë i demokracisë andaj, kërkonrevidimin dhe zgjerimin e saj” (shih David Brown, Ethnic revival: perspectives on state andsociety, në Third World Quaterly, Oct 1989). Dhe, kuptimi ynë i demokracisë, tani për tani, konsiston nga kërkesa që të respektohet pluralizmi politik dhe institucionet tjera të demokracisë.

Uni dhe autorësia

E gjithë kjo që u tha më sipër nuk është gjë tjetër pos një diskutim në prapavijë për Europën.Eshtë pak e besueshme se të gjitha këto, e gjithë kjo luftë politike, mbi edhe nën rrogoz, ështëapo janë të rastit, incidentale, të paqëllimta. Edhe supozimet në formë të premisave se njerëzitnuk e duan, ose edhe se nuk e njohin politikën, vetëm kushtimisht mund të jenë të vërteta. Njerëzit mund të të duan ose edhe të të mos duan. Dhe mund ta njohin ose jo politikën, porzakonisht ngjet edhe e para edhe e dyta, edhe të duan edhe nuk të duan. Të duan atëherë kurkanë ndonjë dobi prej teje dhe kinse të duan atëherë kur je në pozitë të nxjerrësh gështenjanga prushi për ta. Ndërkaq nuk të duan fare atëherë kur u thua: “Mjaft më! E tepruat!” Bile fillojnë edhe të të urrejnë nëse papritmas mbeten në zall, pa marrë parasysh faktin se dikurmund ti kesh dëgjuar nëpër burgje duke pëshpëritur: “Hidhjani fajin atij se është komunist e nuk e dënojnë!” Ndërkaq ty mund të të kenë dënuar në ndërkohë me 9 vjet burg, ndërsa ata dotë kenë vazhduar të sillen akoma gjer më sot sipas shembullit të Judës, apo në stilin e vargjeveplot vrer të Nolit të Madh: “Vareni, se me botën, me ne shëmbëllen, Se na ndreq shtrembëritë, edhe kurrë sna rren, Se e do vegjëlinë, e tiran e urren: Kryqëzoje Pilat, Në Kalvar, Golgotha!”

Njerëzit mund edhe të të urrejnë, sepse ashtu në të thatë, nuk mund të notojnë më tutje. Ndërkaq ata do të dëshironin të notonin ashtu, hipur kaluar mbi ty, pa asnjë falenderim, ngase falënderimi eventual do tu dukej fyerje, përulje, varësi e mëtejshme nga përparësia jote dhe joe tyrja. Dhe pastaj sërish do të kujtohen vargjet e Nolit, dhe sërish, pikërisht si atëherë gjatë atij dimri të madh të vitit 1978 mbi varrin e tij në Boston, do ta pyesje veten: “Përse edhe këtë nuk e pranuan tërësisht në radhët e veta? Përse e kishin lënë të vetmuar në varrezat e Forest-hill-it?” Dhe ishe përgjigjur vetë, po atë mbrëmje, në atë disko-kafenë e Harvard-squerit, ku midis tingujve shurdhues të një muzike moderne, e kishe kërkuar qetësinë e shpirtit.

Atë mbrëmje të kishin munduar shumë pyetje, por Noli të ishte përgjigjur vetëm pjesërisht: “Vrajeni se përunj dhe përmbys pasurinë, / Pasuron dhe çliron, dhe forcon varfërinë / Se lëngatën shëron, se ndriçon verbërinë: / Kryqësoje Pilat, në Kalvar, Golgotha!” Pastaj i shqetësuar me intensitetin e mendimeve që të vërshonin trurin, i mbërthyer me mallin e vendjetesës sate Prishtinës dhe i mërzitur me përfytyrimin e bisedës që mund ta kishe pasur me priftin e atëhershëm të Kishës, mezi konstatove se nuk e njihje Nolin, se po të ishte ndryshe, qysh atëherë do t’i kishe ditur ato cytjet e brendshme, motivet e vërteta, të cilat njëprift si ai nga shkrepat e Ballkanit, e kishin detyruar ta zgjidhte Amerikën, atë copë bishti të Evropës që e tentonte shndërrimin në kokë të saj, për vend jetesë për pjesën e jetës që i kishte mbetur për ta jetuar? Çfarë do të ishte ai dhe çfarë Shqipëria, po ta kishin pranuar ashtu siç ishte, politikan “të shenjtëruar” me shpirt kryengritësi? Shumica e njerëzve i di përgjigjet dhe di ta vlerësojë korrektësinë e sjelljeve të veta, por nuk e preferon pranimin e jo-korrektësisë. I duket virtut edhe atëherë kur nuk është veçse ligësi.

Ata vazhdimisht akuzojnë, në vend se të mendojnë. Disa akuzojnë sepse në shkrimet e gjertanishme i kisha paraqitur të padijshëm, kurse të tjerët akuzojnë se i “ke ngritur lart pa sens të mjaftueshëm politik“. Ndërkaq e vërteta është se nuk kishe polemizuar me ta. E kishe mbrojtur tezën politike se të rinjtë e moshës 18-24 vjeçare, që i kishe takuar nëpër burgje, por edhe jashtë tyre, nuk mund të kishin qenë, edhe po të kishin dëshiruar, njohës të thelluar tësistemeve komplekse të mendimit dhe se andaj, politika e dënimeve të tyre të rënda nuk kishteqenë me vend. Për çfarë sensi politik mund të ishte fjala në argumentimin e një prototipi, qoftë edhe të një gjenerate? A nuk preferohet vallë pjekuria politike e çdo gjenerate? Dhe si mund të pritet integrimi në Europë pa pjekurinë politike të bartësve të këtij integrimi?

Pastaj filluan të nxirrnin në shesh gjëra të parëndomta: veprimet e motivuara me një politikëtë caktuar të një kohe deshën t’i arsyetojnë dhe t’i relativizojnë me mistifikimin e shtetit në kohën tjetër. Në qoftë se me një tezë të tillë synohej bindja e të tjerëve, atëherë ç’u duhej vallëtë thirreshin në dëshminë e të vdekurve për të arsyetuar veprimet e të gjallëve? Dhe po të ishte ashtu siç thuhet, atëherë si shpjegohet fakti që si redaksia e “Zërit të Rinisë” ashtu dhe redaksitë e gazetave të tjera në gjuhën shqipe, si edhe ato të vendit në tërësi, asnjëherë nuk e panë të arsyeshme gjatë më tepër se 9 vitesh të plota, të bisedonin edhe me palën tjetër, me atëtë dëmtuarën? Pretekstet e ndryshme dhe të llojllojshme sikur e kanë për qëllim të shënohennë librin e Ginisit. Ato nuk mund të shërbejnë për të ndriçuar të vërtetën dhe nuk janë në funksion të saj.

Ekziston apo nuk ekziston akoma censura e shtypit ndër ne? Ndoshta një ditë duhet të jepen përgjigje në këto pyetje dhe ndoshta ato janë të lidhura me vetë karakterin e demokracisë që synohet të ndërtohet: demokraci që do të mbështetej ekskluzivisht nëformalizmin logjik apo demokraci që do ta demokratizonte shoqërinë në tërësi? Përmbajtja e konceptit të parë është e shtytur nga jashtë. Përmbajtja e të dytit buron nga vendi. Është e drejtë e secilit të zgjedhë rrugën e tij, por jo në kurriz të tjetrit, dhe as në kurriz të së vërtetës. Asnjë superioritet teknologjik i armatimit të huaj nuk do të përdoret në funksion të bllokimit të së vërtetave shoqërore. Ata që dikur një gjë të tillë e bënin pa përtesë, pikërisht ndeshja elogjikës formaliste me realitetin gjithnjë e më tepër po i detyron të kuptojnë se vazhdimi ikësaj politike do të ishte në dëm të të gjithëve, por më parë në dëm të vetë atyre.

Demokracia që do t’i përsëriste përvojat jonjerëzore të raporteve shoqërore nuk është demokraci porneofashizëm. Shqiptarët u përcaktuan për diç tjetër dhe ajo do të ndërtohet, deshën apo nukdeshën të tjerët. Akceptimin e një demokracie të tillë do ta bëjë edhe Evropa, pavarësisht ngadëshira e atyre që deshën të imponojnë zgjidhje të tjera. Më në fund akuzonin se në shkrimet me të cilat vazhdimisht synohej gjetja e përgjigjeve ejo thellimi i krizës, theksohej ca si tepër uni autorial. Këtë nuk e bënin më parë (atëherë kurkur mungonin përgjigjet, sepse nuk lejoheshin, në mendime të shtrembëruara) por e bëjnëtani me pretekstin e depersonalizimit të së vërtetave shkencore. Megjithatë mund të kenë të drejtë, por duhet kuptuar se Politika Ndërkombëtare është një disiplinë e veçantë shkencore, me metodë të theksuar të kontributit personal të atyre që kanë një përvojë të tillë. Një shfletim vetëm sipërfaqësor i shkrimeve nga kjo lëmi mjafton që të përfundohet se duke e bërë sintetizimin e përvojës në harmoni me ngritjen profesionale të autorit synohet gjetja e rregullave të caktuara të sjelljes së aktorëve ndërkombëtarë dhe shquarja e ligjshmërive që ikushtëzojnë ato.

Për këtë shkak, njëri nga ekspertët e njohur të kësaj disipline shkencore, duke u përgjigjur në vërejtje të ngjashme shkruan: “Por nuk ekzistojnë shtigje njëmend të shkurtra, nuk ka rrugë mbretërore për të arritur gjer ke njohuritë, dhe gjithmonë na duhet të mësojmë nga përvoja praktike dhe studimi i së kaluarës ku vetëm disa mund të kenë sukses; është një shfaqje vërtetë e rrallë një njeri që në vetvete e bashkon njëherësh përvojën praktike me shkollarin kompetent“. (shih Charles McClelland, International Relations: Wisdom orScience? në James N.Rosenau, Internatinal Politics and Foreign Policy, The Free Press, Macmillan Publishing Co.In. New York, 1969).

Në rrethanat e ndryshuara politike, vështrimi mbi “Kosovën dhe Evropën” nuk është përgjigje ndaj askujt, përveç ndaj atyre që e preferojnë manipulimin me injorancën; nuk e rrezikon askend, përveç ëndrrave të pabazuara të cilësdo palë të interesuar (ndoshta edhe tëvetvetes) dhe nuk e pretendon ekskluzivitetin e kompetencës, përveç në relacion meinkompetencën. Për këtë shkak, porosia që të mos merrja përgjegjësi mbi vete ishte e tepërtdhe ambivalente: ata që dikur nuk merrnin kurrfarë përgjegjësie mbi vete, tani do tëdëshironin të delnin me merita, por meritat nuk u takojnë atyre, sepse nuk i patën. Ato thjeshti takojnë popullit, sepse ai e barti barrën e luftës, të vuajtjeve dhe të gjakosjes.

Populli e dikontributin e secilit veç e veç, sikurse edhe qëllimin e atij kontributi. Lëreni popullin tëvendosë vetë për besimin e tij, sepse historia askujt nuk i fal asgjë. Evropa e tij nuk është ajo elugetërve të kohëve të shkuara, por është Evropë e gjeneratave të ardhshme që do të dijnë tilidhin fijet e holla, të padukshme, të krenarisë kombëtare, të bujarisë dhe të fisnikërisë merrezet e holla të universit, të kohës dhe të perspektivës. Hapësit eventualë të mundësive të këtilla le të jenë mendjendritur dhe le të kenë rrugë të mbarë! Lubjanë, më 19.I.1990.

3. SHTETI DHE INTERESAT VITALE TE KOMBIT -I

A) Teoritë e proveniencës së Perëndimit Politika e jashtme si realitet është pjesë e politikës në përgjithësi, ndërkaq si shkencë, ështëdegë e shkencave politike. Teorikë të ndryshëm definimit të saj i qasen në mënyra tëndryshme. Në Jugosllavi definimi i saj mbështetej më tepër mbi botëkuptimin përdykahshmërinë e proceseve politike: “Proceset politike janë dykahëshe, – shkruan N.Pashiq, – ato shprehen në njërën anë përmes formave të ndryshme të veprimit të vetëdijshëm dhe të ndikimit të shoqërisë në …shtetin dhe në politikën e shtetit, dhe nga ana tjetër, përmes ndikimit retroaktiv të shtetit në shoqëri dhe në të gjitha raportet shoqërore.” (shih N.Pashiq, op. cit. f. 29. 30)

Botëkuptimi i tillë reflektohet në definimin e politikës së jashtme si art ose mjeshtëri apo kompleks metodash për realizimin e interesave të shtetit. Vladimir Ibler, psh. politikën e jashtme e definon si politikë “e cila tenton të gjejë dhe të zbulojë rrugën që duhet ndjekur në mënyrë që në kushtet konkrete të bashkësisë ekzistuese ndërkombëtare shtetit të vet t’i sigurohet një pozitë sa më afatgjatë dhe sa më e mirë si dhe përparësi tjera llojesh të ndryshme” (Shih Vladimir Ibler, Medjunarodni Odnosi, Hrestomatija Politicke Znanosti,Zagreb, 1971, f. 17).

Kujdesi që të theksohet realizimi i interesave të shtetit e jo të kombitështë veti e përbashkët për shumicën e definicioneve që mbështeten mbi botëkuptimin dualisttë proceseve politike. Jugosllavia, si shtet multinacional, ngritej mbi principin e proklamuar tëbarazisë së kombeve, andaj nuk mund të bëhet fjalë për realizimin e intersave të kombit, meqë automatikisht do të shtrohej pyetja se për interesat e cilit komb ishte fjala. Theksimi irealizimit të interesave të shtetit e jo të kombit, siç do të shihet pak më vonë, ishte gjithashtuveti e teorive që buronin nga vendet e ish-socializmit real. Këtu poashtu ndikonte përbërjamultinacionale e shtetit (sidomos e BRSS), por edhe orientimi ideologjik, sipas të cilit shtetiishte në funksion të klasës e jo të kombit. Përderisa në Jugosllavi vetëqeverisja socialiste, logjikisht e barazonte klasën me kombin, andaj shteti duhej të funksiononte mbi raportindialektik të këtyre dy komponentave, në vendet e real-socializmit shteti ideologjikisht duhej të funksiononte si instrument i klasës.

Politika e jashtme e shtetit të tillë nuk mund të ishte tjetër përveçse instrument (art, kompleks metodash) praktik në funksion të ideologjisë dominante shoqërore – komuniste. Kategoria e klasës esencialisht shtrihet në përmasa botërore. Për këtë shkak, politika e jashtme e kuptuar në këtë kontekst (d.m.th. të klasës) në esencë ishteekspansioniste, prandaj ajo në Perëndim konsiderohej si e rrezikshme për interesat e tyre, sidomos për shkak të faktit se shteti sovjetik, si një fuqi e madhe, realisht mund ta rrezikontepozitën e vendeve perëndimore. Mendimi politik i botës perëndimore, siç e tregon Roj Mëkridis (Roy C. Macridis), por edheshumë të tjerë, me kohë i kristalizoi dy qasje ndaj politikës së jashtme: a) qasjen personaliste,ndonjëherë të emërtuar si qasje ideologjike, e cila politikën e jashtme e konsideronte shprehjeose refleksion të politikës së brendshme, “thjesht, shprehje të bindjeve dominante politike, sociale dhe religjioze“.

Kjo ishte një qasje tradicionale e botës së Perëndimit, e cila raportet eshtetit me botën i shihte në suaza psikologjike, i “konsideronte motivet ose ideologjitë e udhëheqësve ose të qeverive si përcaktues qenësorë, nëse jo edhe të vetëm, të politikës“. Nga kjo gjë nuk është e vështirë të konstatohet, së bashku me Roj Mëkridisin, se politika e jashtme “konsiderohej funksion i sistemit politik në veprim ose të preferencave apo të bindjeve tëliderëve politikë që e zbatonin programin e tij” (të sistemit politik). Është interesant se një botëkuptim i tillë tradicional mbi politikën e jashtme, për të cilin tani lirisht mund të thuhet rudimentar, nëse jo edhe primitiv, ishte mjaft i përhapur në disa qarqe me rëndësi politike nëJugosllavi, por edhe në Kosovë. Ndoshta për shkak se kjo u përgjigjej ambicjeve lideriste nëtë gjitha nivelet apo mentalitetit të thjeshtësuar bajraktarist, i cili ndër ne akoma sundon nëmënyrë të papenguar.

Kjo, natyrisht, i dha krahë kritikës serbe të na akuzojë për voluntarizëmnë raportet me Shqipërinë, veçse kritika e tillë nuk ishte e sinqertë, meqë mbështetej pikërishtmbi premisa të një bajraktarizmi shqiptar, që mund të arsyetohej me pazhvillueshmerinë emendimit politik ndër ne e madje edhe me një lloj të fetishizmit të këtij lëmi të veprimtarisëpolitike. Mirëpo mendimi politik serb gjithsesi nuk i ka këto justifikime. Ai shpjegohet meambiciet dhe me synimet që kombit të vet (serb) t’i sigurohet një pozitë e privilegjuar dhe jo ebarabartë me të tjerët, ose ndoshta edhe për ta eliminuar sindromin e të vetmuarit. Mirëpo qasje të tilla në politikë rezultojnë në konsekuenca të padëshiruara. Mëkridis do tëthoshte se i bëjnë padrejtësi elementeve kontinuitive të politikës së jashtme. Me fjalë të tjera,ato, d.m.th. qasjet ideologjike ndaj politikës së jashtme, nuk mund ti shpjegojnë kontradiktat objektive të pranishme në praktikën politike.

Ato, psh., nuk mund ta shpjegojnë faktin sepërse partitë opozitare, kur vijnë në pushtet, në shumicën e rasteve, (pothuajse rëndom), endjekin të njëjtën politikë të jashtme si edhe garniturat e mëparshme politike? Përse nuk mundtë dalin jashtë suazave të përcaktuara politike të definuara si interesa themelore të shtetit? Përkëtë shkak, por edhe për shkaqe të tjera, b) qasja e dytë, analitike, e zhvilluar gjatë treshekujve të fundit (XVIII,XIX dhe XX) e pretendon plotësimin e së parës. Sipas botëkuptimitanalitik, politika mbështetet mbi një shumë të caktuar të determinantave “duke përfshirë traditën historike të shteit, lokacionin gjeografik, interesat dhe qëllimet nacionale dhe nevojate sigurimit“.

Determinantat e theksuara në të vërtetë janë elemente që e përcaktojnëkontinuitetin e politikës së jashtme. Andaj çdo burrështeti që kërkon ti formulojë qëllimet epolitikës së jashtme dhe ti realizojë ato në praktikë, doemos duhet ti marrë parasysh “disakufizime të palëvizshme” që i nënkuptojnë determinantat në fjalë. Pavarësisht nga bindjetfilozofike, politike apo religjioze të individëve “ekzistojnë interesa të gjerë strategjikë tëlidhur intimisht me pozitën gjeografike të kombit dhe me rolin ndërkombëtar që duhetruajtur“.

Këto interesa me kohë kristalizohen si pjesë e mendimit kolektiv “të mendjes nacionale” e cila pastaj edhe vetë shndërrohet në determinantë të veçantë të politikës sëjashtme. Interesat e shtetit në këtë mënyrë paraqesin “suazën brenda së cilës doemos duhet tëzhvillohet kontesti i brendshëm politik rreth politikave të jashtme“. Disa nga faktorët determinantë ndikojnë në ndryshimin e perceptimit të interesave ose të qëllimeve të politikëssë jashtme. Faktori teknologjik, p.sh. “mund të kërkojë rivlerësim të vazhdueshëm të sigurimit nacional” (shih për këtë Roy C.Macridis, Foreign Policy in World Politics, fifth edition, Engelood Cliffs, New Jersey, 1976, f. 3-5).

Ndryshimi i situatës politike në Evropë poashtu ekërkon rivlerësimin e interesave dhe të qëllimeve strategjike të shteteve, të mëdha e të vogla, por edhe të kombeve brenda tyre, në kontinentin e Evropës. Ky është edhe njëri nga qëllimet ekëtyre artikujve. Shteti si subjekt ndërkombëtar Politika e jashtme si kompleks metodash për realizimin e interesave të shtetit është shprehje e shtetësisë së shtetit apo e sovranitetit të kombit. Me norma juridike të së drejtës sëbrendshme, dhe me norma të veçanta të së Drejtës Ndërkombëtare Publike, përcaktohen organet të cilat i kanë në kompetencë disa sfera më të rëndësishme të politikës së jashtme. Nëtë vërtetë, me normat e së Drejtës Ndërkombëtare Publike precizohen organet titullare të komunikimit ndërkombëtar (shefi i shtetit, ministria apo ministri i punëve të jashtme, organete përfaqësimit diplomatik), dhe shteti si i tillë njihet si subjekt më i rëndësishëm i së Drejtës Ndërkombëtare Publike, por edhe i Marrëdhënieve Ndërkombëtare Politike.

Aty-këtu, njësitë federale të shtetit federal e gëzonin të drejtën e përfaqësimit në OKB, si p.sh. Bellorusia dhe Ukraina e BRSS, por ato nuk mund të merreshin me aktivitete ndëkombëtare të cilat nuk do tëishin në harmoni me kushtetutën e federatës sovjetike. Njësitë federale në Jugosllavi, sipas kushtetutës së vitit 1974, nuk ishin subjekte të së Drejtës Ndërkombëtare Publike, por të tillanuk ishin as Kuebeku në Kanada, Skotlanda apo Uellsi në Britani, Baskia në Spanjë e Francë,Flandria në Belgjikë apo Bretanja në Francë. Njësitë federale në Jugosllavi mund të merreshinme “realizimin e bashkëpunimit ndërkombëtar“, “të vendosnin, të mbanin dhe të zhvillonin” raporte, por vetëm me “organet dhe organizatat e shteteve tjera” dhe brenda suazave tëpolitikës së jashtme unike të vendit. Pozitë të ngjashme, me një volum më të vogël, kishteedhe Kosova.

Ndryshimet në Evropë natyrisht edhe në këtë plan kërkojnë rivlerësime të cilatmegjithatë akoma nuk mund të jenë kategorike, ndonëse dëshirat janë të qarta. E Drejta Ndërkombëtare Publike i rregullon, përmes normave juridike, raportet midis shteteve, ndërkaq vetë këto raporte paraqesin aktivitetin e shtetit në ambientin ndërkombëtar.E Drejta Ndërkombëtare Publike e synon formalizimin total të raporteve midis shteteve, përderisa motivi kryesor i veprimtarisë së shtetit është forcimi i pozitës së tij në relacionet ndërkombëtare. Këto dy tendenca mund të jenë kongruente, por jo gjithmonë: në qoftë selogjika e brendshme e normave juridike shprehet si tendencë e vazhdueshme për rregullimintotal të sjelljeve politike të shteteve, ato nuk mund të përmblidhen të tëra me norma juridike: aktiviteti informativ, i spiunazhit, i kontraspiunazhit; lufta psikologjike, monopoli teknologjiketj. janë esenciale për politikën e jashtme të çdo shteti, por ende nuk janë krijuar mundësitëpër rregullimin e tyre ndërkombëtar juridik.

Me fjalë të tjera, kufiri midis së drejtës së shtetitqë të veprojë për realizimin e interesave të veta në ambientin ndërkombëtar dhe normavejuridike ndërkombëtare nuk është tërësisht i precizuar. Duket qartë se e tërë veprimtaria ejashtme e shtetit nuk mund të rregullohet me norma juridike. Andaj pyetjes se a janë shtetettërësisht sovrane në veprimet e veta politike nuk është lehtë ti jepet përgjigje e plotë dhe kategorike. Do të kalojë edhe shumë kohë, në qoftë se do të bëhet fare e mundshme, qëbashkimi i Evropës ta eliminojë nevojën e dhënies së përgjigjeve të tilla. Sovraniteti, siç dihet, është koncept politik që shënon raportin themelor midis bartësit të pushtetit dhe pushtetit, princip i pushtetit suprem dhe të pakufizuar të individit, kur është fjala për monarkinë (diktaturën personale), të popullit, kur është fjala për demokracinë, të shtetit, kur është fjalapër raportin me shtetet tjera.

Shteti konsiderohet sovran në raport me shtetet tjera sepse, tek efundit, për realizimin e interesave të veta, mund të zhvillojë edhe luftë. Megjithatë, edhe nëluftë ato nuk janë tërësisht sovrane. Janë të kufizuara në veprimet e tyre, qoftë me normajuridike, për të cilat janë marrë vesh mes vete, qoftë me ato morale, të cilat gjatë shekujvejanë kristalizuar si të tilla. Me fjalë të tjera, sovraniteti i shtetit (subjektit ndërkombëtar juridikdhe politik) nuk është absolut. Kufiri i sovranitetit në kohë lufte është ajo që përgjithësishtcilësohet si jo njerëzore (p.sh. kanibalizmi ose trajtat tjera të keqtrajtimit të robërve të luftës, janë të ndaluara edhe me norma morale në luftë, e jo vetëm me norma të së drejtës së luftës).

Në kohë paqeje kufiri i tij (i sovranitetit) në njërën anë ndodhet tek sovraniteti i shtetit tjetërdhe nga ana tjetër, në atë që zakonisht konsiderohet e pranueshme në relacionet ndërkombëtare politike (p.sh. dënimi i veprimtarisë agresive). Shteti (subjekt i së Drejtës Ndërkombëtare Publike), vepron në ambientin ndërkombëtar të cilin e përbën tërësia eraporteve ndërkombëtare të shteteve dhe të subjekteve e të faktorëve të tjerë politikë. Mirëpo ambienti i tillë ndërkombëtar, ose bashkësia ndërkombëtare, i krijon edhe ligjshmëritë e veta objektive të zhvillimit. Hulumtimin e tyre e ka për detyrë Shkenca mbi Marrëdhëniet Ndërkombëtare Politike ose edhe Politika Ndërkombëtare.

Është me rëndësi seanaliza e ligjshmërive objektive që ndikojnë në zhvillimin e bashkësisë ndërkombëtare indihmon ndriçimit të faktorëve që ndikojnë në veprimin e shteteve dhe anasjelltas, analiza emotiveve dhe faktorëve të veprimit të caktuar të shteteve, subjekteve individuale, i ndihmon perceptimit më të drejtë të tërësisë së bashkësisë ndërkombëtare. Shteti është subjekt më irëndësishëm edhe i Politikës Ndërkombëtare, por nuk është i vetëm dhe as unik. Në rrethanate ndryshuara të Evropës, megjithatë duhet pritur ta vazhdojë rolin e vet si të tillë, ndonësemund të pritet (në kushtet e Evropës së Bashkuar) edhe folklorizimi i këtij roli (të shteteve tëvogla). Shteti në funksion të kombit Botëkuptimi se vetëm shtetet (subjektet ndërkombëtare) mund të bëjnë politikë, dhe se nuk ka politikë jashtë tyre, mbështetet në kuptimin hegelian të shtetit si një e mirë supreme, oseedhe si një inkarnacion organizativ i shoqërisë. Politikisht, kjo do të thotë se shteti ndodhet në “funksion të plotësimit të nevojave të qytetarëve” (shih Joseph Frankel, The Making ofForegn Policy, Oxford University Press, London, 1967, f. 55).

Nisur nga një aspekt idealist, vërtetë do të duhej të ishte ashtu. Siç do të thoshte Frankeli, njerëzit “e shpikën” shtetin për t’i plotësuar nevojat e veta. Dhe shtetet rëndom, së paku ato regjime që e gëzojnë legjitimitetin e pjesës më të madhe të popullsisë, përpiqen t’i plotësojnë nevojat elementare të popullsisë. Mirëpo problemi në nivel teorik paraqitet së bashku me pyetjen se çka konsiderohet nevojë elementare në kohën e dhënë dhe çfarë është plotësimi i tyre në raport me mundësitë ekzistuese të shtetit? Nga ky aspekt edhe Frankeli detyrohet të konstatojë se “shtetet mbeten rojtarë të kulturave nacionale, por tani janë të paafta të ofrojnë siguri, dhe në shumicën e rasteve nuk mund ta sigurojnë mirëqenien ekonomike” (vep.cit, f. e njëjtë).

Ndërkaq teorikë të tjerë e vënë seriozisht në pyetje edhe funksionin e mbrojtjes së vlerave kulturore (p.sh. nga imperializmi kulturor) por jo edhe nga aspekti parimor, nga i cili zhvillohet kjo analizë. Ng aky aspekt, Xhon Stësinger (John G. Stoessinger) e bën identifikimin e plotë të shtetit me kombin: “Bota jonë, – shkruan ai, – është e përbërë prej më tepër se 100 shteteve-kombe“. Ndërkaq, “…ajo që në kohën tonë e përbën kombin mund të cilësohet si vijon: e para, dhe më e qenësishmja, kombi është njësi sovrane politike; e dyta, është populli, i cili, meqë disponon me një identitet të theksuar kolektiv, të krijuar me përfytyrimin e përbashkët mbi të kaluarën dhe të ardhmen e vet, e përjeton një shkallë më të lartë ose më të ulët të nacionalizmit. Dhe më në fund, kombi është popullsi e cila e banon një territor të caktuar, e njeh qeverinë e përbashkët, dhe zakonisht, ndonëse jo gjithmonë, e ka një gjuhë dhe një kulturë” (shih J.G.Stoessinger, The Might of Nations, Random House, N.Y. 1967, f. 7-8).

Kombi, sipas këtijbotëkuptimi, është popullsi e mishëruar me shtetin dhe jo kategori historike dhe as instrumenti klasës. Ato (kombet) janë vetëm abstraksione që synohen përmes nacionalizmit të kuptuar sitendencë e vazhdueshme e emancipimit. Ndërsa vetë emancipimi nuk është tjetër pos “forcë kohezive” kundër dominacionit të huaj ose edhe “forcë lëvizëse” për emancipimin dhepavarësimin e kombeve (shih vep.cit. f. 83-89). Në identifikimin e kombit me shtetin edhe më i përcaktuar është teoriku zulmëmadh amerikan Hans J. Morgenthao, … (nuk kishte më shumë tekst të publikuar aty, por libri i plotë duket ser shfaqet me imazhe në një aplikacion në lidhjen e mëposhtme)

Marrë nga: https://www.slideshare.net/madopol/mr-ukshin-hoti-filozofia-politike-e-ceshtjes-shqiptare