KRISTAQ TURTULLI
– tregim
U trishtova dhe qava kur pashë faqet e librit më të dashur, Pinokut, të grisej dhe të bëhej kaushë për bajamet e pjekura me kripë. E doja Pinokun e drunjtë, librin e mbaja poshtë jastëkut. Më shfaqeshin në gjumë ndodhitë dhe peripecitë e jetës së tij për tu bërë Njeri.
Bajamet i mbështillnim me fletë fletoreje katër lekëshe, fletë librash të vjetër ose copëra gazetash. Por, atë ditë mu drodhën duart kur pashë që mbështillja bajamet me fletë nga libri i mikut tim të ngushtë Pinok. Mu veshën sytë, fleta e librit bërë kaush si hunda e Pinokut, u çmbështoll në duar dhe bajamet ranë përdhe. Nëna më pa vëngër, por ku pa lot në sytë e mi u step.
– Me Pinokun tim mbështjellim bajamet mama,- i thashë me gjysmë zëri.
Nëna rënkoi, fshiu një lot në cep të syrit dhe tundi kokën me trishtim. Kur nëna u ngrit ti jepte ilaçet babit, pa e bërë të gjatë, mblodha me nxitim fletët e mbetura të librit dhe i fsheha në një vend të sigurt. Mu bë sikur nëna më vure por s’ bëri zë.
Dikur jetonim në një shtëpi të madhe në qendër të qytetit dhe kishim bibliotekë të bollshme, krijuar në breza. Vepra nga shkrimtarët dhe filozofët me të shquar të kohës. Por librat u shpërdoruan, humbën gjatë bastisjeve, kontrolleve dhe shpërnguljeve. Dhe në ato pak libra që mundëm të mblidhnim, dora e nënës shkonte si padashur e, përfundonin mbështjellëse bajamesh të pjekura me kripë.
Në secilin prej kaushëve vendosnim dhjetë kokrra bajame, kur mbetej ndonjë gjysmë bajame, thërrmuar gjatë pjekjes, nëna fuste edhe një më tepër.
Kur ndihmonim nënën të mbushnim kaushët me bajame, na porosiste gjithnjë:
– Numëroni me kujdes bajamet, bota paguan paranë dhe turpërohesh për hiç mos gjë.
Kur shihja vëllezërit të dilnin në shitje të bajameve me kripë, trishtohesha, mbasi doja të shkoja me ta dhe, më ngjante vetja si Pinok i drunjte, mbyllur në kuti. Kërceja mbi shtratin prej dërrase, mbështesja bërrylat në parvazin e dritares, vendosja ballin në xhamin e ftohtë dhe ndiqja me shikim ziliqar siluetat e brishta të vëllezërve, supe mbledhur nga thëllimi, kthenin bërrylin e rruginës me gropa të Pani Kuqos dhe mbështilleshin nga tisi i natës…
Shkak të dilja të shitja kaushë me bajame si hunda e mikut tim Pinok, u bë thirrja e Benit, vëllait të madh nën armë. Ai ishte shtylla e shtëpisë, ndihmesa më e rëndësishme e familjes. Vëllai punonte mbartës në fabrikën e birrës. Babai pas operacionit të tretë, heqjes së gërshërës së harruar në bark s’ u bë për punë, dergjej në shtrat. Nëna ime e imët, e urtë, flokëbardhë, la punën, dhe, i shërben babit natë e ditë. (Kur linda në maternitet u përfol; lindi një plakë, por nëna ishte veç tridhjete e pesë vjeçe.)
E prita si ngjarje të madhe natën e parë të daljes në rrugë, në shitje të kaushëve të mbushura me bajameve me kripë që, ngjanin aq fort me hundën e Pinokut, të shkrimtarit Karlo Kodolli. Më ngjante sikur ngado që shkoja mbartja me vete Pinokun e drunjtë. Ndoshta dhe unë isha njëfarë lloji Pinok, kur këmbët me këpucë të çara më bëheshin dru nga të ftohtit.
Dalja ime në lokale dhe baret e qytetit, në shitje të bajameve me kripë, u shoqërua me psherëtimën e thellë të babait, kthimin e kokës së thinjur nga ana e murit. Rrëmbushjen e syve të nënës prej ngashërimit dhe kafshimit të buzës.
Por mua çilimiun më joshte ikja e vëllezërve të mi nëpër natë, si ikja e Pinokut dhe, më në fund ia arrita asaj dite.
Kërkova me krenari të më jepej çanta prej doku, qepur me dorë nga nëna prej çarçafësh të vjetër. Nëna luajti kryet në shenjë kundërshtimi.
– Kaushët me bajame ku ti fus!
– Çantën do ta mbajë vëllai, – tha nëna.
Mblodha buzët i pabindur. Kujtoja se çanta prej doku më vinte në shkallë barazie me vëllezërit e mi. Paçka se unë isha tetë vjet dhe vëllai im Alfredi, trembëdhjetë.
Dalja ime në shitje të bajameve me kripë, bredhja natën, nga një lokal në tjetrin, u bë i mbushur me kureshtje, në zbulim të enigmave të mëdha. Në kthinat e ngushta, të pista pihej birrë, vodkë, përtypeshin kërnace me qepë të prera hollë dhe tymosej duhan me shumicë. Bota më dukej misterioze, rënduar me mjegullën e dendur dhe kundërmimin karakteristik të alkoolit. Nisa të bares nga një tavolinë në tjetrën dhe të flas zë ulët:
– Ju lutem, blini bajame me kripë.
– Ngrije zërin mos fol si miza në qyp,- më këshilloi vëllai.
– Ju lutem, blini bajame me kripë,- fola zë plotë. Ndërkohë ndjeva mbi shpinë të gjitha llojet e vështrimeve: Te ngrohta, dashamirëse, përdëllimtare:
– Birka e nenës! I vogël si zogth shet bajame!
Shikime indiferente, deri tek hakërrim dhe kërcënim të vërtetë:
– Hajt qërohu miush i keq me gjithë bajame!
Fatmirësisht vëllai im Fredi qysh në fillim më dha instruksionet e nevojshme; mos ligështohesha nga provokimet e pijanecëve. Të shmangesha me kujdes. Mos humbisja toruan. Të ruaja gjakftohtësinë.
– Sa i ke bajamet?- pyet një zë i trashë. Ngre kokën, shoh fytyrë gjerë me vështrim të vëngër.
– Dhjetë lekë kaushi,- përgjigjem.
– Lër katër kaushë.
Lashë katër kaushë.
– Sa bajame ka në një kaush?- pyet burri fytyrëgjerë.
– Dhjetë bajame,- përgjigjem.
– Je i sigurt që kaushët kanë dhjetë bajame?
– Po, – përgjigjem me gjysmë zëri.
– Mirë. Do i hap kaushët në sy tënd. Nëse kanë dhjetë bajame, do jap lekët. Hëm, po… gjeta nëntë bajame, s’ ka para.
Luaj kokën në shenjë aprovimi, por gjuha mu tha. Vëllai qëndronte në përgjim, më jepte kurajë, mos trembesha, mos tërhiqesha. Nëna i numëronte me kujdes bajamet përpara se i vendoste në kaushë, vinte dhe nga një bajame më tepër. Ku i dihej, ndodhte letra mbështjellëse hapej në fund, grisej dhe bajamet binin.
Me ceremoni filloi numërimi i bajameve, për fat të mirë kaushi doli më shumë se dhjetë bajame. Mora frymë i lehtësuar. Prova kaloi me sukses.
Ka nga ata pijanecë dredharakë, sy skuqur, që gjatë numërimit të bajameve, me gishtin e vogël futin ndonjë nga bajamet në mëngën e xhaketës. Më hakërrohen:
– Spurdhjak hileqar. Mungesa e ndershmërisë ka elemente të këqija, armiqësore, të përvetësimit së djersës së popullit.
– Kaushi ka dhjetë bajame, – këmbëngul.
– Hesht! Hëm, s’e dimë dhe, prindërit e tu kështu e shfrytëzonin popullin. Shko mbushu, s’ka para!
Mposht me shumë vështirësi ngashërimin dhe them:
– Shkundte mëngën e djathtë të xhaketës.
– Hy, dreq i vogël, – gërmuqet ai.
Nuk tundem nga e imja. Të tjerët shkrihen së qeshuri detyrojnë shokun të shkundtë mëngën e xhaketës. Bajamet e fshehura bien përdhe.
– Të ëmën kodoshi i vogël, – dëgjoj.
Lekët më zgjaten pa ndërprerë argalisen e çmendur. Largohem me lëmshin e pështjellimit dhe të ankimit në shpirt.
S’e përfytyroja që edhe të rriturit tallen, gënjejnë, mashtrojnë një djalë të vogël, që ka dalë të nxjerrë kafshatën e gojës. Kujtoja se ishin seriozë, të drejtë si babai im. Kjo gjë më bëri të tregohem më i kujdesshëm, kur shikoj të dehur u kërkoj të më japin lekët, përpara se t’u jap bajamet. Ndodhte që disa hiqen sikur harrojnë dhe vazhdojnë bisedën. Me këmbëngulje i tërheq nga mënga. Ata kthehen të murrëtyer dhe më hakërrohen:
– Çfarë do more kopuk?
– Paratë e bajameve, – u them.
– T’i dhamë harrove, hajt shko!- më gërmuqen dhe rrëkëllejnë vodkën në gurmaz.
Filloj ta kuptoj, shitja e bajameve s’është lodër, aventurë, por punë e lodhshme e mundimshme. Shtegtim i pandalshëm në orët e vona të mesnatës, nga një lokal në tjetrin. Në mot të ftohtë me erë shi dhe dëborë. Veshur me bluzë të ronitur dhe këpucët e hapura si gojë të urituri.
Në mëngjes nëna më shkund butë nga shpatullat dhe më flet zë ulët, të ngrihem të shkoj në shkollë. Shpëlaj fytyrën, fus një kafshatë bukë në gojë dhe ik kokë renduar nga pagjumësia. Ndodh që gjatë mësimit koka më varet në bankë. Në pushimet e vogla shkoj me vrap në banjë, i hedh ujë fytyrës të më dalë gjumi.
Mësuese Svetllana ruska topolake, biondja e bukur, martuar me inxhinier Besnikun erdhi në klasën tonë. Ne qeshim me të, i bëjmë pyetje të vështira:
– Mësuese, si i thonë në rusisht shkrepëses?
– Ju a kam thënë dhe herë tjetër, ‘spiçka’ i thonë,- përgjigjet ajo.
Ne argalisemi. Ajo skuqet, ngatërrohet, i shtrembëron fjalët më keq. Ndërsa vajzat ulin kryet të turpëruara. Mësuese Svetllana s’ mërzitej. Mua më do, por ajo e ka vene re, nuk jam si më parë, i vëmendshëm, i dalluar, s’përqendrohem në mësime, përtoj të flas. Më përgjon me sy, më pyet gjatë shpjegimit, më tërheq vëmendjen. Përshkund kryet, e vështroj i hutuar, ndërsa ajo vazhdon shpjegimin.
Ka filluar të më lodhë bredhja në lokalet e qytetit, në shitje të bajameve me kripë, por ndjej veten burrë, i bëhem krahë familjes të varfër. Trupi im i hajthëm po argaset në bredhjen e gjatë në lokalet e klubet natës. Pinoku më pëshpërit në vesh, ‘bëhu trim’. Më tërheq me kënaqësi dhembjeje dhe provokatore, mes lokaleve të tymta e të lagështa të qytetit. Afrohem me kujdes tavolinave, i përqendruar, pres me durim kur pijetarët me gotat përpara, ndërpresin një moment bisedën, të mbushen me frymë dhe unë ndërhyj:
– Ju lutem, blini bajame me kripë.
Pijetarët ktheheshin, më shihnin të habitur, të shpërqendruar. Nga u ndodh ky fëmijë i imët, flokë qullur nga shiu dhe bora, në botën e korkolepsur të burrave, që mbytin shqetësimet dhe brengat në gotat e rakisë dhe birrave! Komunikoj me burrat e të gjitha moshave, të cilëve u tërhiqte vëmendjen zëri im i hollë, pa notat e bezdisshme të pasigurisë dhe frikës. Ka ditë që shes bajame më shumë se vëllai im. Fredi qesh. Por nënës dhe babait të sëmurë s’u tregojmë kush shet më shumë. E rëndësishme është shitja e bajameve, nxjerrja e bukës së gojës, jetesa.
Më shpesh më blejnë bajame miqtë e hershëm të babait. Ata mblidhen në qoshe të klubit ‘Familjari,’ bisedojnë zë ulët dhe sa më shohin më thërrasin:
– Hej, vogëlush i dashur, lëri bajamet në tavolinë, të gjitha sa ke.
Shihja që klientët e mirë rralloheshin dhe në tavolinën e kthinës vinin herë dy e, herë një. Shkundin xhepat, numëronin kacidhet, blinin vodtkë dhe bajamet e mia. Pyeta vëllain, më tha:
-Janë si ne, familje të përmbysura.
– Pse disa prej tyre nuk vijnë më?- E pyes.
– I futin në burg, të tjerë internohen, ata që mbeten vdesin nga sëmundjet e burgjeve të mëparshme.
– Po përse?!- klitha.
– Eh!- psherëtiu vëllai dhe më vështroi me trishtim.
Koci, çalo bajamka, burrë i shkurtër, kokëmadh, që gromësin dhe pjerdh si kalë gërdallë, këmbëshkurtër, të shtrembra, armiku im i betuar. Tërbohet nga xhelozia kur gjen në tavolina letra të hapura me bajame. Shkrofëtin nga inati, vërtitet në njërën këmbë pa gjetur qetësi. Klientët e ngacmojnë:
– Koc i, i, i, i je i vonuar, i blemë bajamet. Të bëri glasën çilimiu.
Koci gromësin dhe, më sheh egër sikur do më hajë. Një mbrëmje u shfaq në lokale me të birin, Matin. Një fëmijë kokëmadh, flokëzi e bullafiq, me sy të vegjël, ndjek të atin duke u grindur në rruginat mes tavolina. Matit i mbahet goja dhe, është dy vjet më i madh se unë. Duket haptas, i ati e ka marrë me zor në shitje të bajameve. Mati mërzitet shpejt, gromësin si i ati, fshihet në ndonjë qoshe dhe cimbis bajamet që ka në kaushë. Shpesh herë gjendet gafil ndaj provokimeve të pijetarëve kur i kërkojnë të hapë kaushët dhe të numërohen bajamet me kripë.
Përpiqem të zë miqësi. Ne jemi më të vegjlit në qytet që shesin bajame me kripë, por ai më shmanget me bezdi. S’e di që Mati më urren dhe s’më sheh me sy, njëlloj si i ati. Më shtyn me bërryla, ngërdheshet, më përqesh, më nxjerr gjuhën, kur ndeshemi në rruginat e ngushta mes tavolinave. U mundua të më verë këmbëzën, të më rrëzojë ne mes të lokalit, turpëruar, unë iu shmanga me kujdes dhe me shumë vështirësi. E di mirë, rrëzimi, zgërlaqja në dyshemenë e pistë të lokalit, do jetë turp i madh dhe katastrofë për mua. Tre herë më goditi me grusht në ije, mu mbajt fryma. Nuk i tregoj vëllait s’dua ta ngatërroj.
Në mes të janarit kur babai u shtrua në spital për gjakderdhje në urinë, ndodhi rrëmbimi i dhunshëm i kaushëve me bajame. Po dilja kokë rënduar nga lokali i ‘Familjarit’ të shkoja në klubin ‘Një maji.’ Përpara syve më shfaqej dhe rishfaqej trupi i verdhë babait dhe shikimi i perënduar. Çfarë thonj të poshtër paska sëmundja kur dy metro burrë si babi im e shndërron në skelet? Më vjen të qaj. Pinoku më pëshpërit në vesh: ‘Mos u qull, jepi kurajë vetes, mos qaj’. ‘Më lër rehat,’ ia kthej.
Bën ftohtë, acar dhe duart i kam të mpira. Koci, çalo gërdalla më kaloi pranë duke çaluar dhe shfryn nëpër dhembë:
– Hy, y, y gremisu, dreq, borgjez i vogël! Të kam thënë njëmijë herë, mos mu ngatërro nëpër këmbë!
– Hy, y, y draq…bargjez, do të hedh këmbë për…pjetë,- dëgjova zërin e hollë dhe të zvargur të Matit. Kthehem vështroj shpinën e kërrusur, ecjen e shkapërderdhur si kangur të Kocit dhe çapitjen e plogët të Matit.
S’e kuptoj përse sillem kështu këta njerëz. S’u kemi bërë asgjë të keqe. Ata janë të varfër si ne dhe lokale e klube qyteti ynë ka me shumicë.
Kapërdihem me vështirësi. Mendimi i vdekjes së afërt të babait më mundon dhe ka ditë që ndjej dhembje në shpatullën e majtë. Hedh disa hapa, kur papritur dhe pa kuptuar dy duar zgjaten vetëtimthi drejt meje, pa lënë mua të mbledh mendjen Përpiqem të mbroj kaushët, por në duar më mbetën vetëm fundet e letrave mbështjellëse, me ndonjë bajame të ronitur nëpër to. Disa bajame prej sillës së rrëmbimit ranë përdhe në tokën e qullur. Rrëmbyesi morri një pjesë të bajameve. S’e pashë kush ishte rrëmbyesi i dhunshëm i kaushëve të bajameve, sepse gjithçka ndodhi vetëtimthi.
Ngela i gozhduar mes të trotuarit, disa metra larg derës së klubit ‘Një maji’ dhe trupi filloi të më dridhet. I premtova nënës, me lekët që do fitoja prej shitjes së bajameve, do blija bukë për shtëpinë dhe qumësht për babanë shtruar në spital. Por dhjetë kaushët me bajame u përlanë dhunshëm nga doçkat e mia të vogla. Qëndroj duarbosh. ‘I shastisur, ku do gjesh qumështin për babanë e sëmurë.’ më shkrehet në vesh Pinoku: ‘Të thashë mos qulleshe.’
Një shkundje e fortë më vjen prej shputave të këmbëve të qullura, turret drejt muskujve të lodhura të këmbëve, ngjitet me vërtik drejt trupit të ngurtësuar. Jo vetëm prej të ftohtit, por më shumë prej ankthit dhe merakut të mundimshëm.
‘Fluturuan njëqind lekë, u bënë erë. Kaq i ngathët, lëngaraq u tregove, le veten të vjedhin bukën e gojës, hutaq i gjorë!’ Më ngacmoi Pinoku. Shkund kryet për ta larguan nga veshët. ‘Ikë, më lër rehat,’ i them.
Një lëmsh i madh, sa një mal mu mblodh në gjoks dhe një ngërç torturues më shkundi trupin. Nuk duhet të qaj, jo, s’ duhet të qaj. Ç’të bëj?! Lagështira e madhe më bllokon frymën dhe sytë më përvëlojnë. Ku duhet të shkoj, çfarë të bëj? Turma indiferente më shtyn majtas dhe djathtas. Të mos rrëzohem mbështetem në qoshen e dritares së klubit ‘Një maji.’ Si për inat vëllai s’po duket. Po a kam kurajë t’i dal përpara vëllait me duar bosh? Dhjetë kaushët me bajame bëjnë njëqind lekë. Jam vërtet një lëngaraq. Më mirë të vonohet vëllai derisa të qetësohem, le të qullem si miush i mjerë. Mendoj t’i lutem Potirit plak, mikut të babait, kuzhinierit të vjetër të lokalit ‘Familjari’ të më japë të laj pjata, të mbledh një pjesë të lekëve të humbura. Koka më rëndon dhe më duket sikur më bie zali.
Gëlltis me vështirësi lëmshin e madh të pështymës grumbulluar në fyt dhe vështroj me kujdes rreth e rrotull. Nga krahu i majtë dalloj një kokë që zgjatet dhe fshihet nxitimthi pas murit të ulët të lulishtes ‘Një maji.’ Më ngjau si koka e madhe e Matit me zgërdhitjen e shëmtuar në fytyrë.
Pas një copë herë shoh Koci, çalo gërdallën që del nga ‘Familjari’ dhe baret drejt meje me të ecurën si kangur. Qëndron, më sheh vëngër, gromësin, pjerdh dhe pështyn përdhe.
– O spurdhjaku borgjez, qenka zgërlaqur, oho!- zgërdhihet.
Ngre kokën dhe nëpërmjet mjegullës së pështjellimit i them:
– Çalo, shko pyet gagaçin, tët bir,- i them dhe ik me nxitim.
Goja e Koci gërdallës qëndron e hapur si kamare, gërhet:
– Çfarë, si guxon… spurdhjak..!
– S’jam si yt bir gagaç dhe ngordhalaq,- i them.
Koci bajamja ngelet i gozhduar mes trotuarit. Gëlltitem me vështirësi dhe gati sa mbytem. Pranë afrohet vëllai im, Fredi. Më vështron i shqetësuar.
– Ç’të ka ndodhur?- më pyet.
S’flas. Shtrëngoj në grusht copërat e letrave të kaushëve me bajamet e thërrmuara. S’ do qaj. I them vëllait:
– S’ka ndodhur gjë.
Do i lutem Potirit plak, mikut të babait, kuzhinierit të vjetër të lokalit ‘Familjari’ të laj pjata, të mbledh një pjesë të lekëve të humbura, të ble qumësht për babanë e sëmurë! Mendova dhe pashë Pinokun, i cili më shkeli syrin dhe ktheu bërrylin e rrugës…
Tetor 2005 – Tetor 2019
