ALBERTO MORAVIA
1907 – 1990
Alberto Moravia (Romë, 28 nëntor 1907 – Romë, 27 shtator 1990) ka qenë një shkrimtar … I ati, Carlo Pincherle Moravia, ishte arkitekt dhe piktor…
NE GRAHMAT E FUNDIT
.tregime.
Në dhjetorin e kaluar, duke zbardhur dita, më thirrën me ngut që të shkoja e t’i rrija te koka mikut tim, kritikut të shquar S. Unë isha në dijeni që ai ishte i pamundur, por thirrja në një orë kaq të pazakonshme, më shqetësoi pa masë. Dhe në të vërtetë, si hyra në shtëpinë e tij, kamerierja, duke më ndihmuar të hiqja pallton, më vuri në dijeni se miku im s’kishte më shpresë shpëtimi: Kritiku S. po jepte shpirt.
E gjeta mikun e mjerë të shtrirë në shtrat me krahët e zgjatur mbi çarçafë dhe me kokën e trungun të mbështetur në një stivë jastëkësh. I rregullt dhe i pastër në jetë, kritiku S. po vdiste siç kishte jetuar ; mbi komodinë ndodhej libri i fundit, ndarë përgjysmë nga letërprerësja; sapo ishte rruar dhe sapo kishte krehur me kujdes flokët. Sikur të mos ishte ajo zbehtësia e fytyrës dhe përpëlitja e lodhur e syve të tij, s’do ta kisha vënë re se ndodhesha pranë një njeriu që po vdiste. Kritiku S. më bëri shenjë që të ulesha pranë tij dhe, me zë gati të shuar, më tha se më kishte thirrur, pasi, duke më mbajtur për mikun më të afërt, kishte dëshirë të më rrëfehej. “Gjithë jeta ime, s’ka qënë gjë tjetër, veçse një gënjeshtër e gjatë“, shtoi ai me qetësi.
E gjykova këtë si një brerje iluzore të ndërgjegjes së një njeriu që po vdiste dhe u nguta të protestoja sinqerisht, veç të tjerave, pasi jeta e kritikut S., mbi të gjitha, përsa i përkiste profesionit të tij si kritik, mund të themi, pa ndrojtje dhe pa teprime, ishte model. Por ai tundi kokën, dhe m’u përgjigj se nuk kërkonte lajka apo ngushëllime në një çast të tillë. Ai më kishte thënë të vërtetën, pra më duhej ta dëgjoja dhe pastaj të pranoja se fjala gënjeshtër, në fund të fundit, ishte një term tepër i butë. I bindur gjithjnjë e më shumë se flitej për një brengë të madhe, lidhur me karakterin e tij të ngurtë, i thashë se isha i gatshëm të pranoja rrëfimin e tij. Dhe ja se ç’ më tha shkurt.
Që shumë i ri, kritiku S. kishte ushqyer shpresën më të zjarrtë që të bëhej shkrimtar,por jo të shkruante që në fillim sprova dhe artikuj kritikë, si ç’ bëri më vonë, por poezi romane, drama. Kultura e tij, në të njëjtën kohë e thellë dhe eklektike, s’i ishte dukur e mjaftueshme për një nismë, së cilës shumë i përvishen me mendje të fjetur, pa bagazh tjetër, veç atij të fituar me ato pak lexime të çrregullta dhe me një prirjeje të rreme rinore. Por përsa i përket kritikut S. , me gjithë punën e madhe, edhe pse kishte trokitur në dyert e poezisë, muza noprane, përsëri s’ia kishte hapur që s’ia kishte hapur atij dyert.
Prirja kritike, tashmë, shumë e zhvilluar e lajmëronte pa pushim se ato poezi, ato drama, ata romane që vazhdonte të shkruante, ishin të gjitha plaçkë e ftohtë dhe pa jetë, prodhim i një vullneti që s’ lindte asnjë frymëzim. Megjithatë, duke shpresuar përherë se një mëngjes të bukur do të zgjohej poet, kritiku S. këmbënguli edhe një vit me këtë mundim, jo më pak të kotë e pa bukë, gjersa një ditë, në dëshpërim e sipër, duke e kuptuar më në fund se s’do mund të ishte kurrë tjetër, veçse një kritik, dogji poezitë, novelat, dramat, çdo gjë dhe shkroi reçensionin e parë. Nisi kështu rrugën të cilën do ta vazhdonte me vendosmëri dhe sukses, gjer në fund të jetës së tij.
Por për shkak të shembjes së shpresave të tij më të dashura, i kishte mbetur, përveç një hidhërimi dhe një zhgënjim i thellë dhe një urrejtje e tërbuar,kundër gjithë atyre që arrinin atje, ku ai kishte dështuar, kundër poetëve, romancierëve, dramaturgëve dhe më në fund atyre që arrinin të këndonin apo së paku të mërmërisnin nën zë këngën e tyre të shkurtër apo të gjatë, të trishtuar apo të lumtur; kundër gjithë atyre zogjve këngëtarë të ndryshëm, provonte mllefin e zërit të ngjirur dhe të qetë të mjelmës. Ndryshe nga ç’thuhet, ai është i heshtur në jetë si në çastin e vdekjes. Kështu, atij nuk i duket e tepërt që t’i mbajë të gjithë nën juridiksionin friksues të një veprimtarie kritike që e bëri menjëherë të famshëm. Ai deshi të pajisej edhe me një instrument që ishte krijuar për të rrënuar krijuesit, pë t’u hakmarrë kundër tyre, për t’i penguar të gjithë ata, me qëllim që të këndonin, ose të paktën, të këndonin drejt.
Kishte vënë re se autoriteti i tij ishte i padiskutueshëm dhe shumë i përkrahur në qarqet e ndryshme letrare, sidomos midis të rinjve. E nisi, pra, me një veprim të matur e të peshuar me urtësi që t’i shmangte nga prirja e tyre gjenuine dhe t’u thoshte që të mos dukeshin fare në rrugë të papërshtatshme për ta, rrugëve shkretane, në të cilat ai e dinte se ata do të ngecnin. Ishte për shembëll një poet,vargjet e të cilit premtonin një rritje më të lumtur, kritiku S., me shumë finesë bënte çmos që ai, jo vetëm të hiqte dorë nga poezia, por edhe sesi me djallëzi, S., e këshillonte të hidhej e të shkruante romane të gjata psikologjike.
Kurse, përkundrazi, një romancieri që tregoi pjekuri të parakohshme në krijimin dhe vizatimin e karaktereve, u përpoq ta bindte që të braktiste romanin dhe të shkruante vargje. Një dramaturg që ishte i pajisur me një talent të jashtëzakonshëm teatral, e nxiste të linte skenën dhe t’i viheej prozës artistike ; një novelisti që rivalizonte Çehovin, e këshillonte të çimentohej në studimet monografike. Dhe, duke kaluar nga gjinitë te stili, atë që ishte i thjeshtë dhe i ndrojtur, e këshillonte të bëhej i fryrë dhe barok, atij që ishte konciz i thoshte të bëhej proliks, kolerikët të bëheshin të shpëlarë, të qetët emfatikë, thatimët të shëndoshë, të errtit të qartë, të qartët të errët. E kështu me rradhë. Kritiku S. s’ishte i kënaqur gjersa s’ i kishte shthurur plotësisht talentet e reja që kishin besim në veten e tyre. Rojtar i një fari të cilin të gjithë e besonin qëllimmirë, kritiku S. cilëndo barkë apo anie që i qëllonte të orientonte, e çonte të mbytej nëpër shkëmbinj të thepisur. Udhërrëfyes i lig, i merrte përsipër ato vetëm e vetëm për t’i çuar në mënyrë të sigurtë që të copëtoheshin në abys.
Rrëfimi i tmerrshëm zgjati gjatë sepse, kritiku S. deshi që unë, jo vetëm të dëgjoja tëgjitha hollësitë e gënjeshtrës së tij të gjatë, por me pedantizmin e tij të zakonshëm, specifik, ai donte që unë të dëgjoja një për një emrat emrat e viktimave të tij dhe mënyrat që ai kishte përdorur për t’i vrarë ata. Parakaluan para meje keshtu, të gjitha personazhet, si të shquarat dhe të panjohurat e letërsisë sonë të tridhjetë vjetve të fundit. Gati, kishte një farë kënaqësie në në numërimin e hollësive nga ana e kritikut S. dhe në mënyrën, çuditërisht të qetë, me të cilën ai i komentonteato ndonjëherë: “Dhe kështu ai që pati mundësinë të arrinte të bëhej një Manxon i dytë, unë bëra që ai të bëhej një poetuc i rëndomtë“, por fjalët e tij të fundit qenë fjalët e një njeriu që kujtohet për krimet e tij dhe është sinqerisht i penduar për to.”Zot, më fal…”, përfundon ai,” e di që kam bërë shumë keq…veçanërisht atyre njerëzve që të tregova…por mbi të gjitha atdheut tim që për fajin tim u privua nga një letërsi që do të kish mundur të ishte e shkëlqyer… Zot më fal”. Duke thënë kështu, zëri iu mek gjer në një ton jashtëzakonisht të këputur, ai mënjanoi kokën mbi jastëk dhe dha shpirt.
Atë mëngjes unë e kalova duke përgjuar kufomën e mikut tim të mjerë. Pastaj për disa ditë, funeralet madhështore, kremtimi, me një fjalë të gjitha përkujdesjet e skajshme që duhet t’i bëhen një të vdekuri, përthithën çdo mendim timin. Por një javë më pas, duke menduar për rrëfimin e jashtëzakonshëm të kritikut S., nuk munda të provoj së paku, as një shtangie, mosbesim. Sepse, ndërsa, sinqeritetin i kritikut S. në ato çaste, një hap para vdekjes, s’ mund ta vija në dyshim, nga ana tjetër, s’ ishte aspak e sigurtë se ata poetë, romancierë, dramaturgë që kritiku S. akuzonte veten se i kishte shmangur nga prirja e tyre e vërtetë, ishte e pamundur t’i përfytyroje këta autorë me vepra të tjera nga ato, me të cilat ata ishin bërë të njohur.
Dhe ajo që është më e keqja, vepra të tilla nuk dukeshin të dobëta dhe të pasinqerta siç pohonte kritiku S., por ndryshe nga njera – tjetra ato dukeshin dhe tingëllonin domethënëse dhe të rëndësishme. Mendova shumë në lidhje me këtë mister dhe më në fund qeshë i shtrënguar të formuloja këto hipoteza. 1. kritiku S. mbase kishte dashur të më gënjente (e mundshmja më e pakët). 2. shija dhe mjeshtëria kritike e kritikut S. mbase ishin aq të rreme dhe se ai kish arritur të ish rastësisht kritik i mirë, vetëm duke thënë të vërtetën e kundërt të asaj që mendonte dhe ndiente. 3. Dhe se prirja e parë e artistëve është gjithmonë e rremedhe duhet shmangur e ndërprerë. 4. Kritiku S. kishte të drejtë se, edhe gjithë epoka gabohej në lidhje me letrarët e vet dhe e gjithë kjo letërsi aq e admiruar, nuk vlente as një grosh, duke qënë pikërisht ashtu siç e kish dashur me ligësi kritiku S: të rreme, boshe, pa shije, të shkruar keq dhe më të keqe akoma në mendime dhe ide…
Këto s’ishin veçse disa hipoteza nga më kryesoret. Herë – herë përvijoheshin të tjera…, një pyll i vërtetë. Pohoj se për pak kohë kjo më shqetësoi, për më tepër se dhe unë isha midis atyre autorëve që kritiku S. kishte përkrahur të merrnin rrugën e romanit. Po sikur dhe unë, pra, të kisha mbytur në vetvete krimbin e poetit lirik apo të eseistit ? Ndieja se më mungonte toka nën këmbë dhe mallkoja kritikun S. si dhe sinqeritetin e tij të vonuar. Por më në fund, duke mos e gjetur fillin, siç ndodh, shpesh në raste të tilla, heshta dhe s’mendova më për këtë. Po ndërkaq vepra e kritikut S. vazhdonte të lartësohej në rrethet letrare më kërkuese. Një shkollë e tërë mburret që ndjek parimet e tij estetike. Ndërsa unë shkruaj, nërkaq vazhdon mbledhja e kritikave të tij të shpërndara për t’u përmbledhur në një volum të vetëm. Dhe një kritik yni, nga më të mirët, do të merret me botimin e kësaj përmbledhjeje të cilën ai do ta shoqëroj edhe me një monografi të gjatë hyrëse.
Përktheu: Faslli Haliti
