~ Sen Simoni konsiderohet si pioner i sociologjisë. Ishte i pari që e theksoi nevojën imediate për themelimin e një shkence të përgjithshme për shoqërinë, e që do të vihej në shërbim të gjithë njerëzimit, por edhe i pari i cili u preokupua për emërtimin përkatës të shkencës për shoqërinë. E quajti fiziologji sociale, që sipas tij do ta studionte shoqërinë globale dhe njeriun si qenie gjenetike. Thoshte se zhvillimi i gjithëmbarshëm i shoqërisë varet drejtpërdrejt nga zhvillimi i shkencës dhe aplikimi i zbulimeve shkencore në industri. Shoqëria njerëzore në të ardhmen do të udhëhiqet nga intelegjencia shkencoro-teknike – teknokracia. Pjesëtarët e kësaj shtrese i quajti inxhinierë social. Me shoqërinë e re duhet të udhëheqin ‘kapitenët socialë’: fabrikantët, tregtarët dhe bujqit e arsimuar. Baza e përparimit dhe e pasurimit të shoqërisë varet nga klasa prodhuese e jo nga ajo joprodhuese. Lëvizës të ndryshimeve shoqërore janë: filozofët, shkencëtarët dhe shpikësit.
Në të ardhmen do të formohet një institucion organizativ si një parlament specifik që do të përbëhej prej: shpikësve (inxhinierë, arkitekt e artistë), hulumtuesve (fizikanët e matematikanët) dhe zbatuesve (industrialistët dhe menaxhuesit e prodhimeve). Prej të gjitha formave të dijes veçohet dituria politike, e cila do të ishte dije sociologjike për organizimin më të mirë të shoqërisë. Shkencore është vetëm ajo që njihet me arsye e vërtetohet me përvojë. Njerëzit si qenie krijuese e bëjnë shoqërinë, kurse shoqëria i krijon karakteret e njerëzve. Shoqëria duhet të udhëhiqet nga prodhuesit e jo parazitët, duhet të hiqet shfrytëzimi klasor, shpërblimi për punën të bëhet sipas rezultateve, të vendoset barazia sociale, puna të çmohet si vlera më e lartë dhe shteti t’u shërbejë qytetarëve.
~ Idetë e ngjashme i vërejmë edhe tek Ogist Konti, sekretari i Sen Simonit. Konti shkencën për shoqërinë fillimisht e quajti fizikë sociale, e më pastaj në veprën ‘Kursi i filozofisë pozitive’, (1838) e quajti sociologji. Objekt studimi i kësaj shkence sipas tij do të duhej të ishte natyra e shoqërisë, kurse model shkencor i saj fizika si shkencë ekzakte. Do të përbëhej nga statika sociale, detyrë e së cilës është studimi i strukturës shoqërore, formave të saj e do të dukej si një lloj anatomie shoqërore që do t’i hulumtonte, njihte e shpjegonte të gjitha ligjet për ruajtjen e rregullimit shoqëror; dhe dinamikës sociale e cila do të studionte zhvillimin e ndryshimin e shoqërisë nëpër kohë. Kjo pjesë merret me shkaqet dhe pasojat e ndryshimeve shoqërore. Statika është teoria për ruajtjen e rregullimit shoqëror, kurse dinamika për përparimin e shoqërisë.
Sipas tij shoqëria njerëzore gjatë zhvillimit kalon nëpër tri etapa kryesore: teologjike, kur zhvillimi i natyrës dhe i shoqërisë shpjegohet nëpërmes religjionit, që fillon me fetishizëm, vazhdon me politeizëm dhe mbaron me monoteizëm, metafizike, kur shpjegimet religjioze zëvendësohen me shpjegimet metafizike, filozofike dhe juridike, që karakterizohet me krijimin e monarkive feudale, përparimin e shkencës dhe zhvillimin e teknikës dhe etapa pozitiviste, që dominohet me shpjegimin shkencor të natyrës dhe shoqërisë. Filozofia pozitiviste duhet të jetë bazë teorike e aksionit politik për reformimin e mirëfilltë të shoqërisë. Sociologjia si shkencë pozitive duhet të ndihmojë rregullimin fatlum të shoqërisë njerëzore. Shoqërinë në këtë fazë Konti e quajti sociokraci. Shkencat i klasifikoi simbas rëndësisë: matematika, astronimia, fizika, kimia, biologjia dhe sociologjia. Sociologjia pra radhitet si shkencë e përgjithshme me lëndë më të komplikuar për studim. Pra sociologjia sipas tij është mbretëreshë e shkencave.
Sociologjia duhet të studiojë shoqërinë në tërësi, strukturën dhe ndryshimin e saj nëpër kohë. Shoqëria duhet të kuptohet si një tërësi e raporteve dhe proceseve të ndryshme ndërnjerëzore. Shteti dhe politika janë fenomene shoqërore që krijohen si rezultat i shtimit të popullsisë dhe ndarjes shoqërore të punës. Shteti duhet t’i koordinojë të gjitha proceset dhe ngjarjet shoqërore dhe mund të intervenojë kur të paraqitet nevoja. Njeriu si qenie shoqërore është edhe pjesë e natyrës. Si në natyrë edhe në shoqëri sundojnë ligjet. Për dallim nga ligjshmëritë e natyrës që janë të pandryshueshme, ligjet e shoqërisë ndryshojnë dhe vështirë njihen. Konti nuk e donte komunizmin, sepse ia humb vlerën individit, të cilin e shkrin në kolektivitet, në grup. Ndryshimet në shoqëri duhet bërë me maturi e jo me revolucione të furishme. Faktori kyç që e lëvizë shoqërinë njerëzore është arsyeja. Mbi bazat e arsyes fundamentohet edhe ideja futuriste e tij: ‘duhet të dish të parashikosh, që të mund të parandalosh’. Familja paraqet bërthamën e shoqërisë, nga e cila dalin të gjitha bashkësitë njerëzore si: fisi, populli, fshati, qyteti, shteti etj. Në moshë të shtyer me problem të shumta jetësore bie në zhgënjim dhe misticizëm. Për këtë shkak gjen frymëzim për krijimin e një religjioni të ri modern për njerëzimin, ku vlera supreme do të ishin dashuria, rendi dhe progresi i gjinisë njerëzore.
~ Luis Morgani bëri hulumtime empirike, duke qëndruar dhjetë vjet nën tendat e fisit irokez. Nën ndikimin e teorisë darviniste bëhet evolucionist dhe hedh idenë për evoluimin sociokulturor të gjinisë njerëzore, prandaj njihet si prijetar i teorisë së evolucionit kulturor në sociologji. Sipas tij zanafilla e historisë së shoqërisë njerëzore fillon në parahistori me grupet primitive – hordhitë. Marrëdhëniet intime në këto grupe ishin tërësisht të lira, i quajti promiskuitet. Më pas paraqiten familjet e afërsisë së gjakut ku ndalohen marrëdhëniet intime mes prindërve dhe fëmijëve të tyre. Familja krijohet nga marrëdhëniet intime të vëllezërve dhe motrave. Më vonë ndalohet edhe kjo praktikë dhe lind familja panaluale. Me zhvillimin e mëtejshëm shoqëror kalohet nga shoqëria gjinore në shoqërinë borgjeze, e cila karakterizohet me martesën monogamike, që krijon familjen monogamike. Zhvillimi i kulturës varet drejtpërdrejt nga zhvillimi i teknologjisë. Me revolucion shoqëror Morgani kupton kalimin nga shoqëria gjinore në atë qytetare, ku ekziston pushteti e shteti. Nga përmasa e pronës private varet thellësia e dallimeve klasore. Për këtë shkak vie deri te formimi i shtetit, ligjit, pushtetit. Ligji, pushteti e shteti janë krijuar për të mbrojtur pronësinë.
~ Karl Marksi thekson se baza e botës është materiale e kushtëzuara nga materializmi dialektik. Fuqia e zhvillimit shoqëror varet nga zhvillimi i forcave prodhuese dhe marrëdhënieve në prodhim. Thelbi i shfrytëzimit kapitalist fshihet në tepricën që e prodhon punëtori – mbivlera. Burimi i problemeve është në ekonomie jo gjetiu, madje i gjithë zhvillimi historik i shoqërisë, kushtëzohet nga zhvillimi ekonomik. Dallimet dhe pabarazitë mes njerëzve lindin për shkak të ndarjes shoqërore të punës dhe pronësisë mbi mjetet e prodhimit. Shoqëritë e ndryshme njerëzore nuk dallohen mes veti se çka kanë prodhuar, por me çka kanë prodhuar. Tërë zhvillimi i shoqërisë njerëzore kalon nëpër pesë periudha kohore: formacioni ekonomiko-shoqëror primitiv, skllavopronar, feudal, kapitalist dhe ai social-komunist. Sipas tij e gjithë historia e shoqërisë njerëzore që ka ekzistuar deri më sot është luftë klasash. Shoqëria njerëzore përbëhet prej dy pjesëve: infrastrukturës (komponentës ekonimike): ku hyjnë forcat prodhuese dhe marrëdhëniet në prodhim dhe superstrukturës (parashtrimit organizativ), ku hyjnë pjesa juridiko-politike dhe ideo-kulturore. Infrastruktura e përcakton superstrukturën.
Sa më e zhvilluar të jetë ekonomia në një shoqëri aq më të zhvilluara do të jenë institucionet: shteti, shkolla, gjyqet, kultura, edukata, politika etj. Fuqia zhvilluese e shoqërisë paraqitet në konfliktin e vazhdueshëm të forcave prodhuese dhe marrëdhënieve në prodhim. Vetëm me revolucion mund të përmbyset klasa sunduese. Shteti është një lloj aparat dhune në duar të klasës sunduese që shtyp pa mëshirë klasën e nënshtruar. Klasa punëtore vetëm përmes revolucionit mund të shndërrohet nga objekti në subjekt, për ta marrë fatin në duar të veta e për ta ndryshuar botën. Punëtori depersonalizohet – tëhuajsohet nga prodhimi i tij, nga mjetet e prodhimit, nga vetvetja dhe nga të tjerët. Kumunizmi është rregullimi shoqëror ku njerëzit do të jetonin pa konflikte, shfrytëzime e paragjykime, njeriu për njeriun do të ishte vlera më e lartë, ku do të zhdukej prona e shteti, ku do të vlente parulla: ‘puno sipas mundësisë, e merr sipas nevojës.
~ Herbert Spenseri meqë një kohë punoi si gazetar u infektua nga virusi i çështjve sociologjike. Pikëpamjet e tij biosociologjike, ku shoqëria konsiderohej si organizëm u quajtën organicizëm. Zhvillimin dhe funksionimin e shoqërisë e konsideronte ngjashëm sikurse me organizmin. Evolucioni është proces që nuk ndalet kurrë dhe paraqet ligjin për ruajtjen e energjisë. Edhe shoqëria zhvillohet si organizmat në natyrë prej të thjeshtës (ameba – hordhia) kah e përbëra (organizmat shumëqelizor fisi, kombi etj). Si organizmi që përbëhet nga qelizat edhe shoqëria përbëhet nga individët. Dallon dy lloj shoqërish: militariste: ku atribut kryesor është lufta dhe industrial ku atribut është demokracia, liria dhe mirëqenia. Sipas tij sistemi socialist është simotër i sistemeve militariste ku sundon burukracia.
~ Emil Durkemi thekson se sociologjia është shkencë pozitive, sepse ngjashëm me shkencat natyrore studion faktet shkencore. Rregull është që faktet shoqërore të vërehen si sende, pra edhe ngjarjet shoqërore të studiohen si ngjarjet natyrore. Faktori psikik që e shkakton paraqitjen e të gjitha dukurive shoqërore është vetëdija kolektive, e cila qëndron ndaras nga ajo individuale. Kjo u imponohet individëve përmes kulturës, moralit, religjionit, pra shoqëria e determinon identitetin e individit. Me kalimin e kohës përmes socializimit individi e konsideron këtë si ligj shoqëror universal. Për këtë dëshmon fakti se shumë norma e zakone vazhdojnë të respektohen përkundër mangësive. Individët nuk janë shkak të shoqërisë, por pasojë, pra individi nuk e përcakton shoqërinë, por shoqëria individin.
Nga kjo del se tërësia është më e rëndësishme se pjesa. Ndërveprimi mes individit dhe shoqërisë shihet nga solidariteti, i cili te shoqëritë primitive është mekanik, sepse bazohet në integrimin farefisnor, kurse te shoqëritë e zhvilluara organik, sepse bazohet në rolet e ushtruara. Ndarja e punës zëvendëson vetëdijen kolektive – solidariteti është organik. Kur dobësohet solidariteti paraqiten dezorientime në shoqëri që i quan anomi shoqërore, gjendje kaotike, ku përmbyset sistemi i vlerave. Nëse zgjat kjo gjendje paraqitet anarkia, d.m.th degjenerimi i normave shoqërore. Shfaqen situata sociale me elemente krizalide e destabilizuese. Madje edhe vetëvrasja nuk është rezultat i depresionit ose çrregullimeve psikologjike, por pasojë e disa proceseve të thella shoqërore, faktorëve socialë. Mosarsimimi dhe anonimiteti janë premisa të vetëvrasjeve. Personi që e mbyt veten e do jetën, por nuk di t’u gjej rrugëzgjidhje problemeve, prandaj i dëshpëruar vendos t’u jap fund atyre me gjithë veten.
