“Komedia Hyjnore” e Dantes, në shqip nga Meritan Spahija (II)

Lexo gjithashtu: [ Kanga I ] [ Kanga III ]

Dante: “Komedia Hyjnore”

Kanga II

– Përktheu dhe pajisi më shënime Meritan Spahija –

Kanga e dytë e Ferrit na tregon se si poetin e kapë dyshimi se mos vallë ky udhëtim asht një marrëzi. Për ta sigurue e dhanë zemër, Virgjili i tregon se kush e ka urdhnue dhe se tri gra të bekueme kujdesen për të në Qiell. Mbas kësaj ata i hyjnë udhëtimit.

Koha: Muzgu i së premtes së shenjtë, 8 prill 1300.
Vendi: Në buzë të pjerrinës së butë, ku fillon kodra, në zallishten mes saj dhe pyllit.
Personazhet: Dante, Virgjili.

[1] Po ikte dita – Edhe kjo kangë hapet me një tregues kohor, por këtë radhë jo të përgjithshëm, por i përcaktuem saktësisht në situatën që ndodhet protagonisti. Koha në t’errun asht ndërthurje e mjedisit me gjendjen shpirtënore të udhëtarit. Nga ana tjetër, tue ndryshue me fillimin e Kangës I, ku na përshkruhet mjesi në atë kodër që ndritej nga dielli, këtu kanga fillon me mbarimin e ditës. Ngjarjet e përshkrueme nuk na e justifikojnë aspak këtë rrjedhje kohe, sa të ketë kalue një ditë e tanë, por, siç e kemi theksue edhe ma parë, disa rrethana shpjegohen vetëm në kandvështrimin alegorik të rrëfimit. Mbramja dhe fillimi i ecjes së poetit në terr asht simbol i qenies së tij mëkatar, shmangë nga rruga e drejtë. “Këtu Dante rrëfen se po hyn në Ferr, në një kohë kur ishte mbramje. Ashtu si mbas mbramjes vjen terrina e thellë e natës, ashtu ai që e len veten të shkojë në rrjedhën e jetës me vese e me mëkate, shkon drejt errësinës së plotë. E meqenëse Ferri asht vendi ku mëkatet ndëshkohen, poetikisht asht e përshtatshme që, ndërsa bahet gati të hyjë aty, të jetë mbramje” (Lana, K.II, vv:1-6).
në t’errësuem – Alegorikisht çorientimi moral i atij që largohet nga drita me anë të mëkatit dhe hyn në terrin e rendit të përmbysun moral. Paraqet mjaft interes për ne fjala errë, prej nga vjen edhe fjala terr (në të errun, apo nterrë). Në shqip ka kuptimin vend pa dritë, ndërsa në latinisht, ka kuptimin me u endë i pa orientuem, pa ditë se ku shkon e që natyrshëm mandej, në gjitha gjuhët e ndikueme nga latinishtja, asht ngurtësue në kuptimin me ecë gabim, apo me ba gabim diçka (error/ang). Në Fjalorin Etimologjik Online (etimo.it), për fjalën errare (me ecë pa ditë se ku), mes të tjerash gjejmë shpjegimin: ka ngjashmëni të largët me shqipen ‘errë’ (ha lontana affinata’ coll’albanese errë). Kështu, edhe se kuptimet janë ngurtësue tashma në gjuhët përkatëse (shqip dhe latinisht), prapëseprap mund të bajmë përqasje mes këtyne dy fjalëve. Ka shumë mundësi që asht e njajta fjalë, që tue u përdorë në kontekste kulturore të ndryshme dhe tue humbë lidhjet mes tyne për një kohë të gjatë, të jenë shmangë paksa nga kuptimi identik. Errë apo nTerrë, si thamë ma sipër, në shqip ka kuptimin vend pa dritë e, në një vend pa dritë, a nuk asht e thjeshtë që një udhëtar të gabojë rrugën?
t’gjallët – Në origjinal: li animai. Bahet fjalë për gjallesat në përgjithësi, përfshi edhe njerëzit. Por, tue pasë parasysh si e ka përdorë poeti këtë fjalë në raste të tjera, shtyhemi të mendojmë se nënkupton kryesisht njerëzit, që kanë braktisë përkohësisht mundimet për t’u lehtësue në gjumin e pushimit. Në Kangën V (v.88), Françeska, me shumë mirënjohje, i drejtohet në këtë mënyrë Dantes, kur ky shfaqë dhimbshuni për të e Paolon: O animal grazioso e benigno (O shpirt plot me hirësi e zemërthye).
e unë krejtsisht vetmuem – Kontrast që asht vendosë me theksue kushtet e pafavorshme të Dantes: në ndryshim nga të tjerët, që në këtë vakt shtrihen për të pushue, ai përgatitet me përballue të papritunat e këtij udhëtimi në Përtej.

[2] gatitesha – Tue u gjendë i vetëm, përballë një vështirësie të tillë, asht e nevojshme me ba një bilanc mes ndërmarrjes dhe mundësive, asht e nevojshme me mbledhë mendjen dhe me forcue zemrën. Rezultati i një procesi të tillë na shfaqet ma poshtë (v.10 e në vazhdim), ku konstatojmë një stepje, hezitim të Dantes.
porsi me t’ecun dhe në vujtuni – “Për atë po fillonte lodhja e dyfishtë, trupore e mendore: trupore për shkak të rrugës së vështirë; mendore për shkak të mundimeve që po përgatitet të shohë e të përshkruejë… mandej, a nuk asht një ndjenjë njerëzore që të vuesh për vuetjet e të tjerëve?” (Benvenuti, f.65).
që n’mend më vijnë, një mangut sish pa lanë – “Me të drejtë thotë ‘një mangut pa lanë’ (che non erra): prandaj quhet mendje, sepse ka aftësi me kujtue dhe, kur gabon në kujtesë (len mangut), denjësisht nuk mund të quhet mendje, por shkujtesë, apo ma mirë, harrasë” (Buti, f.59).

[3] Më ndihni… – Tercina fillon me një ftesë për ndihmë drejtue Muzave, në pajtim me traditën e poezisë klasike. “Këndo o Zanë mëninë e Akilit…” – Homeri. Për Benvenutin, muzat janë simboli i thellësisë dhe tanësisë së ditunisë që, tue u bashkue me mprehtësinë intelektuale (dhuntia e naltë) e me gjallninë që këtyne u jep kujtesa, janë të domosdoshme për arritjen e një vepre të përsosun.
o muza – Nantë bijat e Zeusit dhe Mnemozinës që, në traditën mitologjike klasike, kishin për detyrë të frymëzonin e të mbronin veprimtaritë artistike, veçanërisht muzikën e poezinë. Asht pikërisht ky vargu ku fillon Ferri i Dantes, dhe poeti e gjen me vend t’u drejtohet muzave për ndihmë, si frymëzuese të poezisë, ashtu siç ban ndërsa fillon udhëtimin e tij poetik në Purgator (K.I, v.7-12) dhe në Parajsë (K.I, v.13-36). Një vokacion i tillë asht topos për letërsinë klasike, ruejtë gjithashtu edhe nga disa poetë të krishtenë, për të cilët muzat, si për kolegët e lashtësisë, përfaqësojnë frymëzimin poetik. Poetët u drejtohen muzave kur gjenden para veprave të një vështirësie të tillë poetike, si kjo para të cilës gjendet Dante. Me këtë varg, për herë të parë poeti na e paraqet ndërmarrjen e tij në prespektivën letrare, si një vepër të madhe dhe të vështirë. Një qëndrim i tillë do të jetë aktual në të gjithë shtrimjen e poemës. Për ilustrim, asht për t’u kujtue çfarë vetë poeti thotë përgjatë saj: “se, si tuj luejtë, nuk mund t’i bash kurrsi / përshkrim ma t’poshtmit të Gjithsisë vend; / me ‘i gjuhë që thotë NANË – ATË nuk ke se si” (K.XXXII, v.7-9).
“Thirrja për ndihmë e muzave në këtë poemë të krishtenë, nuk asht as diabolike, por as e zakonshme: thjesht asht kërkesë për një mbështetje teknike, formulue në çastin e hedhjes së themeleve të një ndërtese të mahnitshme, përforcue nga një vetësfidë jo e zakonshme. Kjo thirrje, prandaj dhe kaq domosdoshëm, bahet pikërisht në fillimin e një kange mjeshtërisht thurë nga ana retorike. Le të themi se kjo asht kanga e Retorikës Qiellore.
Parantezë: në të folmen tonë të përditshme, ‘retorikë’ asht një term përgjithësisht që përdoret në kuptimin negativ dhe kupton një lumë fjalësh që nuk bajnë tashma asnjë efekt, sepse kanë humbë freskinë e përdorimit dhe, për këtë, janë skamëse në substancë. Meqenëse një lum i tillë fjalësh përban një prej mizave tona të përditshme që na bezdisin, një emën duhet me pasë… Por, adoptimi për këtë fenomen i fjalës ‘retorikë’, që në kuptimin e saj të parë nuk do me thanë tjetër, por ‘arti i fjalës’, nënkupton supozimin se ekziston një mënyrë tjetër krejt natyrore dhe personale për të shprehë çdo lloj koncepti, sado kompleks të jetë, çdo lloj emocioni, sado i rrëmbyeshëm dhe ambig. Tashma, nuk mund t’i besojmë idesë se, për të komunikue mes nesh, asht i nevojshëm ushtrimi i ndonjë arti.
Por krejt ndryshe paraqitet horizonti kulturor i Mesjetës së vonë. ‘Ma e pëlqyeshmja ndër të gjitha shkencat e tjera’ dhe motër e poezisë, retorika ishte për Danten një mjet mjaft i randësishëm për me u edukue me rregullat e rrepta të arsyetimit dhe, së bashku me të, me themelue me anë të bindjes, në asnjë mënyrë me anë të shtypjes, bashkëjetesën qytetare.
Hambari e figurave dhe e ritmit të artit të retorikës ishte ende latinishtja, gjuha ‘e përjetshme dhe e pavdekshme’, që bante të mundun komunikimin mes tyne të njerëzve të ditun të të gjithë Krishtënimit. E pikërisht sepse i kishte vu vetes një detyrë kaq të naltë, me disiplinue njëmijë e një dialektet e komunave dhe të katundeve të Italisë në një gjuhë të përpunueme, të rrjedhshme dhe qytetare, por që gjithashtu të kishte po të njajtin dinjitet si latinishtja, Dante e ndjente veten trashëgimtarin e Virgjilit, të atij burimi të fjalës ‘që zgjahet si lum kur vërshon n’pranverë’. Nga ana tjetër, vetë Virgjili, siç do ta shohim ma vonë, do të ngarkohet në Qiell me misionin për të ndihmue Danten e për ta çue atë drejt shpëtimit pikërisht me atë të ‘të bukurës fjalë’, me anë të të shprehunit të mirëpërpunuem, pra me anë të retorikës” (V.Sermonti, f.38).
e naltë dhuntí – Simbas interpretimit ma të mbështetun, Dante i referohet me këtë atribut dhuntisë së tij poetike, që tashma ishte përvojue disa herë (në disa botime), të cilës Dante i ban thirrje, sepse asht i vetëdijshëm për vështirësitë e kësaj ndërmarrjeje ku asht investue. Me iu drejtue dhuntisë a talentit të vet, përveç muzave, asht një tjetër topos në letërsinë klasike. Vemë në dukje se në këtë thirrje që i ban Dante dhuntisë së tij të naltë, nuk vemë re aspak shenjat e një krenie, përkundrazi, përulje përkushtimi e seriozitet maksimal në mobilizimin e të gjitha mjeteve që disponon në kryemjen e detyrës e arritjen e objektivit. Nga sa thonë komentuesit e vjetër, tue iu referue Agostinit, dhuntia e naltë asht ajo forcë e shpirtit e shtyeme për të zbulue risi. Ka edhe interpretime të tjera, që njohin tek dhuntia e naltë frymëzim që dhurojnë muzat, pra një atribut sinonim të muzës: O Muza, o e naltë dhunti. Meqenëse në tekstet e Ovidit dhe Lukanit (Metamorfozat I, v.1; Farsalie I, v.67), të cilët janë përfaqësues të letërsisë latine, e shpesh një kalk për Danten, vërehet një vokacion i trikahshëm (muza, dhunti intelektuale dhe kujtesës), mendojmë se edhe Dante ka ndjekë shëmbullin e tyne dhe, kur thotë o dhunti e naltë, mendojmë se ka parasysh talentin e tij e jo muzat.
kujtesë – Në origjinal: mente, fjalë që vjen nga latinia mens, e që ka kuptimin me mbajtë mend, me kujtue. Asht një imazh tradicional trajtimi i kujtesës si një arkivë, si një libër i gjallë. Ky imazh përdoret edhe në Parajsa (K.XXIII, v.54). Kjo thirrje e trefishtë asht nënvizue nga Benvenuti (f.66) në këtë mënyrë: “Për një ndërmarrje të tillë, tri gjana janë të nevojshme: njohuni e thellë [muzat], intelekt i mprehtë [dhuntia e naltë] dhe memorja e gjallë [kujtesa me detaje]”.
çka pashë – Me anë të kësaj foljeje Dante kambëngul në vërtetësinë e asaj që po përgatitet të rrëfejë: ka pa vërtetë, aspak imagjinue… Folja me pa asht një fjalë kyç në gjithë shtrimjen e kësaj poeme.
përsosni – Në origjinal: nobilitate. Vetë Dante, në Convivio (IV, 16:4, f.178), shpjegon: “Me këtë fjalë ‘fisnikëri’ kuptohet prirja e njeriut me përsosë natyrën e gjithkahshëm”. Pikërisht nga ky qëndrim i vetë Dantes, këtë fjalë e kemi sellë me përsosmëni. Perifrazim: tash asht e nevojshme ndihma jote (o kujtesë), madje në gjendjen tande ma të përsosun, në mënyrë që të bahet e mundun rrëfimi i këtij udhëtimi me sa ma vërtetësi. Kaq i vështirë ngjan, sa për ta rrëfye atë, poeti duket sikur sfidon Muzat, intelektin, apo gjenialitetin e thurjes poezi, dhe kujtesën (mendjen) që, në ndërthurje me njena-tjetrën, të arrijë me na përcjellë vështirësitë po, por edhe atë Mirësi që ai ka ndeshë atje. Kambëngulja për t’i dhanë kujtesës rol vendimtar në këtë vepër, shërben për të theksue vërtetësinë dhe për ta përfshi lexuesin në gjithçka që ai imtësisht rrëfen, në gjithë çfarë ai ka pa (çka pashë), gja që synon ta bajë lexuesin bashkëbisedues, madje pjesë të rrëfimit, çka ndodh shpesh përgjatë poemës.
Kështu, ndihma e Muzave, e nalta dhunti poetike e Dantes dhe mendja (kujtesa), që i jep jetë me detajet e veta subjektit të cilit i asht kushtue poeti, do na dhurojnë një poezi të përsosun. Dhe nuk çuditemi aspak se pse kjo vepër, me gjithë moshën që ka, s’ka humbë asnjë nga hiret e rinisë së vet.

[4] Përpara se… – Mbasi në dy tercinat e para na ka dhanë dy tregues (koha dhe gjendja e tij fiziko-morale), si ka thirrë në ndihmë frymëzimin poetik dhe dhuntitë e veta, Dante tashma fillon Kangën II me një pyetje drejtue Virgjilit që perifrazue asht: Hidhi sytë edhe një herë nga unë. A e din kë po merr me vedi në këtë udhëtim?! Dante ka ndjekë Virgjilin për të dalë nga pylli deri në zallishten e shkretë, por ndërsa bahen gati me hy në honin e Ferrit, i frikësuem nga vështirësia e hamendësueme e udhëtimit, bie në dilemë dhe, tue i hedhë një sy vetvetes, mendon se nuk asht aq i denjë sa të kryejë një udhëtim të tillë. Tradicionalisht, në letërsinë antike e klasike, udhëtimet në botën e të vdekunve, janë ndërmarrë nga persona që kanë pasë një vlerë të naltë në shoqninë e tyne. P.sh., pothuejse të gjithë herojtë e mitologjisë apo letërsisë antike greke, kanë kalue në mbretninë e Hadesit për të përmbushë një detyrim a një akt heroik. Ngjashëm, edhe disa heroj të letërsisë latine e bajnë këtë udhëtim. Gjithashtu, në Bibël, Pali na rrëfen se ka ba një udhëtim deri në qiellin e tretë, pra Parajsë (2 Korintasve 12:2-4). Tue e pasë parasysh këtë, që një udhëtim të tillë e kanë ba njerëz siç naltpërmendëm, Dante i paraqet haptas Virgjilit këtë konstatim: “për t’tillë as unë e askush nderue s’më ka” (v.33). Në tercinat ma poshtë (nga v.13 deri në v.30), Dante i kujton Virgjilit dy heroj, që kanë ndërmarrë këtë udhëtim dhe arsyet që i kanë shtye në përmbushjen e tij. Njeni asht Enea, tjetri apostulli Pal. Mbasi ka paraqitë arsyet pse këta duhej të banin një udhëtim në Përtej, vjen në një konkluzion çarmatosës: S’jam Enea, as Pali gjithashtu… Pra, pse duhet të baj këtë udhëtim?! Gjithashtu, e quejmë me vend të shtrojmë pyetjen se pse Dante përmend vetëm Enean dhe Palin si shembujt par excellence dhe jo heronjtë e tjerë që kanë kalue në Përtej, si p.sh. Tezeun, Herkulin, Uliksin, etj. Mendojmë se Dante në këtë rast vlerëson këto dy figura mbi të tjerët dhe të denja për t’u marrë si shembull sepse, si njeni (Enea), ashtu edhe tjetri (Pali), kanë qënë shtyllat mbajtëse të asaj çfarë ata përfaqësojnë dhe të asaj çfarë qytetërimi perëndimor i kohës vlerësonte si themelet ma të qenësishme të vetat: Trashëgimninë romake dhe Krishtënimin.
Enea, si zbriti në brigjet e Lacios, i dha fund endjes së tij në Mesdhe, tue u vendosë përfundimisht aty. Kjo u ba themel për qytetin që ma vonë do të bahej ma i famshmi i gjithë historisë së njerëzimit, Romën. E jo vetëm kaq: pasardhja e tij janë perandorët e Romës; ky qytet do të jetë kryeqendra e krishtënimit katolik.
Apostulli Pal, flet për një rrëmbim të tijin në qiellin e tretë, në Parajsë, ku dëgjoi “fjalë të patregueshme, që nuk është e lejuar të thuhen nga njeri” (2 Korintasve 12:2-4). Në fakt, Pali aty shprehet në vetën e tretë (unë njoh një njeri në Krishtin i cili para katërmbëdhjetë vjetësh, a se në trup s’e di, a se jashtë trupit s’e di, Perëndia e di, u rrëmbye gjer në të tretin qiell), por të gjithë komentuesit janë në një mendje se ai po i referohet një përvoje personale. Përdorimi i vetës së tretë asht ba për të tregue karakterin e shejtë të asaj përvoje ose sepse ai kërkon me ba dallimin mes Palit, të cilit i është dhanë një përvojë e tillë e jashtëzakonshme dhe Palit që krenohet për dobësitë e veta (krs. 2 Korintasve 11:30). Pali është figura ma e spikatun e Krishtënimit, sepse asht ndër apostujt ma aktivë në përhapjen e tij. Rreth 3/4 e librit të Veprave të Apostujve i kushtohet veprimtarisë misionare të Palit. Atij gjithashtu i atribuohen edhe 13 letra, konsiderue shkrime të shejta në Beslidhjen e Re.
t’përpjetën – Nga njena anë mund të themi se asht një rrugëtim i vështirë, me pengesa dhe i lodhshën, nga ana tjetër mund të themi i guximshëm, që nuk mund të merret prej të gjithëve, por prej atyne që kanë thirrje me përmbushë një mision të veçantë. Shumë komentues pëlqejnë të japin një ngjyrim tjetër e ma simbolik, atë të vështirësisë së thurjes së kësaj poeme.

[5] Ti thue se … me mish e dej – Udhëtimi i Eneas në botën e përtejme, drejtue nga Sibila Kumana, virgjëneshë dhe kryeorakull e Apolonit në Kuma, rrëfye në Eneida VI, ndërmerret nga heroi dardan për të njohë fatin e tij. Aty takon të atin, Ankizin, përmes të cilit mëson se do të ishte themeluesi i një qyteti të madh. Në poemë, heroit i mveshet ky rol i randësishëm e të thuesh i shejtë, sepse asht zanafillë për perandorinë dhe paraardhës i Augustit, perandorit të parë e ma të famshmëm të Romës, lavdisë së të cilit Virgjili ishte thirrë t’i këndonte.
Silvi – Bir i Eneas, lindë nga martesa e tij me Lavinian, bijën e mbret Latinit. Në fakt, ky asht biri i dytë i Eneas. I parëlinduni asht Azgani (Ascanio), ardhë në jetë nga gruaja e tij e parë, Kreuza, vdekë në Trojë, në çastin e largimit, ndërsa qyteti shkrumbohej nga flakët. Silvi mbretnoi në qytetin e Albës, mbasi shfronëzoi Azganin, që ishte edhe themeluesi i tij. Dante i referohet këtu Silvit (ati i Silvit), mbasi ai ishte një mbret i fuqishëm dhe gjithë mbasardhësit e tij në fron quheshin Silvë, si për shembull Enea Silvi (biri), Latin Silvi (nipi). Por, pavarësisht nga ky fakt, pra që Silvi ishte ma i sukseshëm në mbajtjen e fronit, gjenealogjia perandorake romake mburret që ka prejardhjen nga Azgani (julianët).
n’atë vend / t’amshuem – Në origjinal: ad immortale secolo. Bota e përjetshme, e përtej-jetës. Secolo tregonte një kohë të pacaktueme dhe përdorej si referim për kohën aktuale në përgjithësi, praktikisht një kohë që kalon, të fundme. Në këtë rast immortale secolo i asht vu përkundër secolo, për të tregue përjetësinë, botën e përtejme, që nuk ka cak mbarimi.
me mish e dej – Perifrazim: konkretisht, në mënyrë reale e aspak imagjinare. Në këtë rast, tue qëndrue brenda kufijve të fabulës që vetë rrëfen e për ta paraqitë atë si të vërtetë, udhëtimin e tij dhe të Eneas, Dante na e servir si fakt të padiskutueshëm, në ndryshim nga Pali i cili, për udhëtimin e vet në Parajsë, thotë se nuk asht i sigurtë se e ka ba me apo pa trup (2 Korintasve 12:2-4).

[6] Por, n’se… – Privilegji që iu dha Eneas, pra zbritja në botën e të vdekunve ndërsa ishte ende gjallë, asht i kuptueshëm dhe i pranuem prej të gjithëve, nëse mendohet se ai ishte i paracaktuem nga Perëndia të bahej fillim i Romës, kryeqyteti i Perandorisë e ma vonë i Krishtënimit. Dante nënvizon se udhëtimi i Eneas, përshkrue nga Virgjili, nuk mund t’i duket absurd një njeriu që ka parasysh përmasat titanike të protagonistit dhe përmasat po aq madhore të ngjarjeve që prej tij do të buronin.
Anmiku i t’keqes – Perifrazim: Perëndia. Në shumicën e rasteve në Komedi, Perëndia përmendet tërthorazi. Sidomos në kulturën hebraike (nga rrjedh Krishtënimi), por edhe në atë të krishtenë, bahet shumë kujdes në përmendjen e emnit të Perëndisë. Për këtë, qoftë në Bibël (Beslidhjen e Vjetër), qoftë në letërsinë e Mesjetës, shmanget të përmendet drejtpërdrejt emni Perëndi.
ç’të mirë do kish – Bahet fjalë për themelimin e Romës, lindjen e Perandorisë; shndërrimin e Romës në kryeqendër të Krishtënimit. Pikërisht kjo asht ideja qëndrore e konceptit historik të Dantes: ai sheh në Perëndorinë Romake autoritenin e vetë Perëndisë për të qeverisë botën. Kjo temë kryesore, së bashku me atë të Kishës, përcaktojnë shtyllat kryesore të rendit tokësor që trajton Komedia. Për këtë arsye asht shpallë haptazi e qartazi që në fillim të saj.

[7] atë i Romës dhe Fuqisë së vjetër – Konfirmim: Enea – themelues i Romës dhe i Perandorisë.
në ma t’Naltin Qiell – Në origjinal: empireo ciel. Simbas Butit (f.62): “Ma i nalti Qiell asht sipër qiejve të tjerë, ku banon Perëndia, ku çdo gja asht parashikue dhe urdhnue ekskluzivisht nga Ai, për këtë arsye poeti thotë ‘në ma t’Naltin Qiell'”.

[8] të dyja bashkë – Si Roma, ashtu edhe Perandoria me kryeqytet Romën, atë i të cilave asht Enea, janë caktue me vullnet të të Naltit Qiell, që të jenë kryeqendra e Krishtënimit, ku e ka selinë (Vatikan) pasardhësi i ma të madhit Pjetër, pra Papa, meqenëse tradita katolike e konsideron apostullin Pjetër si papën e parë, emnue nga vetë Krishti (ndaj asht edhe ma i madhi Pjetër).
t’vërtetën n’thuesh, jo tjetër – Duket sikur këtu Dante përpiqet të heshtë mendimet e ndryshme dhe të saktësojë një herë e përgjithmonë: Perëndia vetë ka vendosë përjetësisht Perandorinë e Romës që të drejtojë botën. Kisha mandej, në mënyrë providenciale, në Perandorinë do të gjente vendin ma të mirë për të lindë e zhvillue. Këtë mendim Dante e ka trajtue në të gjithë veprën e tij, që nga Convivio e Monarchia, deri tek Komedia.
janë nda – Paracaktue nga Perëndia. Bahet fjalë për që të dyja: Roma dhe Perandoria.
ku qëndron – Simbas Dantes, çka përfaqëson dhe mentalitetin e kohës, qëllimi i themelimit, zhvillimit dhe forcimit të qytetit të Romës ishte pikërisht për t’u ba qendra e Krishtënimit.
i ma të madhit Pjetër – Për arsyet që thamë ma nalt (fillimi i shënimit 8), apostulli Pjetër tracionalisht është quajtë ma i madhi Pjetër.

[9] Përgjatë udhtimit – Udhëtimi i Eneas në botën e të vdekunve, ku takon të atin, Ankizin (v.13-15).
mësoi gjithë… – Eneas iu tha gjithë çfarë kishte nevojë për t’u inkurajue me fitue mbi Turin, mbretin e Rutulëve, çka “si pasojë, solli çfarë thuhet nga poeti fill mbrapa, pushtetin papnor” (Bokaço, K.II, 25-27).
të tij fitore – Bahet fjalë për fitoret korrë mbi kundërshtarët vendas latinë.
t’papës veladon – Veladoni apo manteli që mban papa, si simbol i papatit, asht përdorë edhe herë të tjera në Komedi: “kam pasë mantelin përnderues” (K.XIX, v.69).
Ky fragment (nga v.16-24), ku qartazi na shpaloset mendimi i poetit se sundimi i Kishës në jetën ekonomike e politike asht mjeti që Perëndia të administrojë të gjitha aspektet e jetës së njeriut, përban rastin ku ma mirë se askund tjetër Dante na shfaqet si një guelf i vërtetë. Guelfët dhe Gibelinët janë dy fraksione që kanë dominue skenën politike italike të shek.XII, deri në lindjen e Zotnimeve, në shek.XIII. Në konfliktin mes papatit dhe perandorit, apo pushtetit komunal, simbas rastit, guelfët mbështetnin papën dhe gibelinët perandorin, apo pavarësinë e komunave nga papati. Qëndrimi i këtyne të fundit, konsiderohej nga guelfët si heretik. Jo rastësisht Dante, përgjatë Kantikut, shprehet pikërisht kështu për ta, edhe se mes tyne ka njerëz të shquem, si Farinata, për të cilin na shfaq një respekt të veçantë. Asht tepër e ngutshme me u shprehë se gibelinët ishin për ndarjen e pushtetit të Kishës nga pushteti temporal. Ide të tilla do të vinin natyrshëm në rrethana krejt tjera në shekujt e mavonshëm. Rreshtimi përkrah papës i guelfëve apo kundër i gibelinëve, ka të bajë pastërtisht me interesa politike, të cilat motivoheshin nga interesa ekonomike.
Duke u kthye tek poeti, asht për t’u theksue se ai, edhe se guelf, pra një mbështetës i padiskutueshëm i pushtetit papnor, aspak nuk ban kompromis me individë të cilët abuzojnë me këtë pozitë të naltë dhe hyjnore, simbas tij, por i dërgon pa hezitim në Ferr, siç do të kemi rast të shonim.
Ma gjatë e detajuem për situatën politike, jo vetëm të Firencës, por të gjithë gadishullit, do të flasim në shënimet e Kangës VI.

[10] Aty – Në botën e përtejme e, në rastin e Palit, në Parajsë. Pali, në Letrën II drejtue Korintasve 12:2-4, thotë se asht ngritë nga Perëndia deri në qiellin e tretë: “Unë njoh një njeri në Krishtin, i cili, para katërmbëdhjetë vjetësh (a ishte në trup, a ishte jashtë trupit, nuk e di; Perëndia e di), u rrëmbye gjer në të tretin qiell. Dhe e di se ai njeri (a me trupin ose pa trupin, nuk e di, Perëndia e di), u rrëmbye në parajsë dhe dëgjoi fjalë të patregueshme, që nuk është e lejuar të thuhen nga njeri”. Në Mesjetë, tue u keqkuptue pikërisht këto vargje, u krijue legjenda se Pali ka shkue në Ferr, për një mision të veçantë, gja për të cilën në Beslidhjen e Re nuk kemi asnjë informacion. Në kurthën e këtij interpretimi bien edhe shumë komentues të hershëm.
e Zgjedhna Kupë – Në origjinal: Vas d’elezione. Vas / vasello – vazo, kupë, enë ku ruhet diçka për përdorim. Në këtë rast flitet për Palin, që Dante e përmend edhe në Parajsa tue e quejtë Kupa e Shpirtit të Shenjtë. Këtë përcaktim Dante e merr nga Bibla, libri Veprat e Apostujve 9:15 ku Zoti thotë për Palin: “ai është vegla që unë kam zgjedhur për të mbajtur emrin tim përpara kombeve, mbretërve dhe bijve të Izraelit”. Në tekstin biblik greqisht, termit shqip vegël, i korrespondon termi skeu`o~ (skeuos), që do të thotë vazo, enë, e në një kuptim ma të përgjithshëm vegël, instrument. Vulgata latine, në të cilën duhet të jetë bazue Dante, e jep: vas electionis est.
të garantojë – Në referim të asaj që Pali ka shkrue (u rrëmbye në parajsë dhe dëgjoi fjalë të patregueshme, që nuk është e lejueshme të thuhen nga njeri), Dante thotë se Pali në këtë udhëtim ka marrë informacion të matejshëm në lidhje me besimin e krishtenë, çka ka shërbye të forcojë besimin në Krishtin, por gjithashtu, përmes predikimeve të tij mandej, asht ba inkurajim për të gjithë komunitetin e krishtenë. Tue rreshtue Palin përkrah Eneas, Dante na kujton se dy burimet kryesore të frymëzimit të tij janë tradita letrare klasike dhe shkrimet e biblike.
rruga me shpëtue – “Pa besue në Krishtin s’asht e mundun me shpëtue, pavarësisht se me sa virtyt asht i mbrujtun njeriu. Me shpëtue duhet ai besim që, i pashoqnuem njëkohësisht me vepra, asht i vdekun” (Benvenuti, f.75).

[11] Po unë, pse… – Kjo pyetje dramatike nxjerr në pah gjithë dyshimin, pas një parashtrimi të gjatë (v.10-30). Enea e Pali kishin një mision me krye, prej të cilit do përfitonte i gjithë njerëzimi. Po Dante ç’mision ka?! E, meqenëse nuk ka mision, kush e lejon udhëtimin e tij në botën e përtejme?! Në fakt, këto dy pyetje, edhe se ba prej Dantes me paditë një absurd, parathonë se realisht ai e ka një mision për të cilin ende nuk asht i vetëdijshëm. Vetëm në Parajsë do të kthjellohet plotësisht për këtë. Mesazhi që na vjen nga poeti, asht se edhe pa qenë një Enea apo një Pal, me anë të Hirit të Perëndisë, një njeri i thjeshtë dhe një i krishtenë i përulun, mund të përvojojë udhëtimin e vështirë drejt pendimit dhe shpëtimit.
Nuk jam Enea, as Pali gjithashtu – Varg që shpreh mëdyshjen ma të madhe që Dante kalon në këtë çast. Këta dy emna, jo më kot evitue të përmenden ma parë, por veç në mënyrë të perifrazueme (Enea – ati i Silvit v.13 / Pali – Kupa e Zgjedhun, v.28), tani marrin vlerën e meritueme tue u sjellë këtu me gjithë historinë e tyne providenciale, sepse secili asht pikë referimi për botën e vet: Enea në atë pagane, që kulmoi me Perandorinë Romake; Pali në atë të krishtenë, që kulmoi me pushtetin e Kishës. Përballë tyne gjendet një i krishtenë i thjeshtë, mëkatar, përfaqësue nga Dante personazh, që, për arsyet që thamë ma nalt, i asht dhanë mundësia e këtij udhëtimi.

[12] marrëzi – Dante frigohet që të mos kalojë masën. Marrëzi asht i njajti përcaktor që poeti përdor dy herë për të emnue ndërmarrjen e Uliksin (K.XXVI, v.125 dhe Parajsa XXVII, v.83), çka, edhe se shty nga qëllime fisnike, i ka kushtue jetën. Gjithashtu ka edhe një përkim tjetër në përdorimin e termave: udhëtimin e vet në botën e përtejme dhe atë të Uliksit e quen alto passo, që ne, për arsye semantike, i kemi sjellë me shteg t’naltë e të vështirë (K.II, v.142 dhe K.XXVI, v.132). Në lidhje me përqasjen e figurës së Dantes personazh dhe të Uliksit do të kemi mundësi të flasim ma gjanë në kohën e duhun (Kanga XXVI).

[13] Sikurse një… – Mes pyetjes së Dantes dhe përgjigjes ngushëlluese të Virgjilit, kjo shëmbëlltyrë paraqet gjendjen e brendshme të protagonistit, çka përban një proces psikologjik prej të gjithëve përvojue. Me heqë dorë prej asaj që dëshiron, asht tipike e dobësisë së njeriut. Dante na e shfaq dobësinë e tij me këtë shëmbëlltyrë, që pasqyron ma së miri mëdyshjet, ndërsa gatitet të përballet me barrët e këtij udhëtimi, që janë si fizike, ashtu edhe shpirtnore.

[14] në bregore t’zezë – Kujtojmë se Dante e Virgjili janë ende në zallishten e shkretë, diku mes pyllit dhe kodrës. Bregorja asht e zezë, jo vetëm sepse ka ra nata, por një peisazh i tillë, i errët, i paqartë, mëdyshas, pasqyron gjendjen e vetë protagonistit.
shkëndinë prej t’cilës në fillim qeshë ndezë – Kujtojmë se në fundin e Kangës I (v.112), sapo Virgjili i ka sugjerue që një tjetër shteg me marrë: as me u kthye mbrapa (në mëkat) as me ba përpara drejt kodrës (për shkak se asht në mëkat), por një të tretë, që asht i mundimshëm po, por që çon në njohjen e pasojës së mëkatit, Dante asht tregue shumë entuziast për një shtegtim të tillë (Poet, të jam i përgjërue, … m’dërgo… që të mund të shoh… / v.130-135), entuziazëm që kulmon në vargun e fundit të kangës: “E, si lëvizi, mbrapa i shkova mjeshtrit” (v.136). Por, mbasi veç pak hapa ka ba, asht kujtue se në Përtej shkohet me një mision të veçantë, çka nuk i rezulton të ketë me përmbushë. Kjo përsiatje (v.10-33) e çon atë që të bajë asgja të gjithë dëshirën e zjarrtë me i hy kësaj aventure.

[15] N’se… frikë – Këtu Virgjili, sapo hapë gojën me folë së pari, godet drejtpërdrejt në thelbin e problemit, tue shpallë se dyshimi dhe ngurrimi i Dantes asht shkaktue nga frika, e cila shpesh pengon njeriun nga një ndërmarrje fisnike. Nga ana e vet, Dante asht mundue t’i paraqesë Virgjilit disa arsye pse ky udhëtim i duket absurd (nuk jam Enea e as Pali). Por Virgjili, tue njohë mirë natyrën njerëzore (o dijetar me za, K.I, v.89), e kupton menjëherë se cila asht arsyeja e vërtetë e ngurrimit të Dantes. Për këtë, pa u matë aspak, i thotë atij shkakun e ngurrimit, që asht frika. Në zhvillimin e këtij Kantiku do vemë re shpesh se Virgjili i flet Dantes mjaft hapun e ndonjëherë edhe ashpër. Kjo nuk do thotë se Virgjilin asht i tillë: me folë drejtpërdrejt asht gjithashtu shprehje e dashnisë.
atij të dêji – Shpeshherë, për shkaqe stilistike, Dante e vë veten në pozitë të vështirë e, në këtë rast, përballë madhështisë së Virgjilit, vetëparaqitet meskin, njeri i thjeshtë e aspak me trajta heroike, siç pritet nga një personazh protagonist. Ky mbiemën (në origjinal: magnanimo) i përdorun për Virgjilin asht mjaft i randësishëm për botën morale danteske. Ai vetë e përshkruen kuptimin e kësaj fjale në Convivio I (XI, v.18-20, f.26), tue vu përkundër saj, si edhe këtu, frikën, paburrninë (v.45): “Ashtu si i madhnishmi përlëvdohet e shumëfishohet në zemër të vet, po në të njëjtën mënyrë frikacaku, por në të kundërt, hin e mpaket e duket edhe ma i vogël se ç’asht”. I madhnishëm, shpirtmadh (që ne e kemi sjellë me i dêjë për lavdim) asht ai që ka kurajo me marrë përsipër e me mbështetë ndërmarrje të mëdha. Një koncept i tillë i etikës aristoteliane, përfshihet nga Dante, ashtu si nga Tomas Akuini, në universin kristian, ku patjetër asht i randësishëm dinjiteti dhe madhështia e njeriut, jo themelue në kreninë, por në Perëndinë.
Asht e njohun se, sidomos Kanga I, por edhe e dyta e Ferrit, janë mjaft të pasuna me kuptime simbolike e, si këshillon Sermonti, duhet pasë kujdes me alegoritë e Dantes. Nga njena anë, ky udhëtim i vështirë simbolizon për njeriun rrugëtinë e njohjes së pasojës së mëkatit, që asht një rrugë aq e naltë, por njëkohësisht e vështirë. Në hapat e parë të tij dhe në pragun e kësaj kange, poeti na rrëfen se po gatitet me mbajtë barrët e këtij udhëtimi, qoftë fizike, qoftë shpirtnore. Nga ana tjetër, mendojmë se poeti aludon gjithashtu ndërmarrjen e thurjes së një poezie si kjo, çka vetëm mjeshtra si Virgjili kanë mundë me ia dalë mbanë. Prandaj, për të, pika e referimit asht i madhnishmi Virgjil, i cili ka dhanë prova se ia ka dalë një vështirësie si kjo. Nga ky kand vështrimi, vetëm ai ka të drejtën morale për të qortue dhe dhanë zemër poetit të frikësuem Dante. Siç e thamë ma nalt, vetëvendosja e poetit në pozitë të vështirë përballë Virgjilit, për shkak të frikës, asht për qëllime stilistike, çka e ban ma të besueshme e reale, jo vetëm veprën, por edhe vetë poetin, që me dashje ka veshë rrobën e njeriut të zakonshëm, e personazhit shpeshherë antihero, tue u ba mjaft i afërt me lexuesin. Pikërisht për shkak të kësaj, ai (lexuesi) gjendet gjithmonë në anë të tij, mënyrë kjo për të ba ma të lexueshme natyrën njerëzore, ma të ekspozueme për përmirësim dobësitë e saj.
e madhja frikë – Në origjinal: viltade – frikë, paburrni. Asht konsiderue një mëkat, meqenëse bahet pengesë që njeriu të përmbushë detyrat fisnike për të cilat ka thirrje, çka e konfirmojnë ma së miri vargjet e tercinës në vazhdim.

[16] kjo për njérin … ndriçim – “Ashtu si kafsha kthen mbrapa, trembë se hija në dritë të zbehtë i duket kërcënim e në të sheh çka aty nuk ka, kështu edhe njeriu shpeshherë dorëheq nga ajo çfarë ka marrë përsipër me ba, tue pasë frikë nga çfarë nuk duhet me pasë”. (Buti, f.64)

[17] frikës pa arsye – Frika e madhe (viltade), përmendë ma sipër në shëmbëlltyrë (v.46-48), asht deklarue e rrejshme. Kështu, edhe Dante duhet çlirue nga kjo hije e rrejshme që i ndjell aq frikë, sa të heqë dorë nga një privilegj i tillë.

[18] Ndër… – Me këtë tercinë hapet një skenar i ri, ku shfaqet për herë të parë Beatriçe. Drita që shpërthen me këto vargje, çka ban të mundun që një botë tjetër të shkëlqejë në brendësi të asaj ku drita nuk ka vend aspak, në rrafshin simbolik asht përgjigja e anktheve që Dante përjeton ma parë. Do të kishte mjaftue vetëm vargu 55 për të zhdukë çdo dyshim, frikë e ankth që ai përjeton. Në këto pak vargje, rigjejmë Beatriçen, por tashma në një tjetër dritë, në një tjetër dimension, kjo për faktin se i tjetërsuem asht tashma poeti që për të thur vargje. Ndërsa në Vita nova gjejmë Beatriçen si objektin e dashnisë së tij, mbas përvojave të shumta në poezi morale e doktrinale të Convivio, në Komedi Beatriçja asht objet përnderimi, mbasi asaj poeti i ka veshë petkun e Teologjisë, për çka do të kemi rast të flasim ma poshtë.
pezullorë – Në strukturën që Dante ka mendue për Ferrin e tij, një vend të veçantë zanë njerëzit e shquem, si Virgjili. Mendojmë se Dante asht gjetë në zor e në váj, gjithashtu edhe për vendin se ku do të rrinin këta njerëz, që veç Virgjilit, konsideronte Homerin, Ovidin, Lukanin, e të tjerë. Por duhet të trajtojmë një detaj shumë interesant në veprën e Dantes: këtu bindjet e tij si poet e filozof ndeshen me bindjet si i krishtenë. Si një njeri brumosë me besimin dhe teologjinë e krishtenë të kohës, Dante beson se Parajsa u hap si vend i shpirtrave të të drejtëve vetëm mbas vdekjes dhe ringjalljes së Krishtit. Deri në ardhjen e Krishtit, ai vend ishte e mbyllun dhe të gjithë të vdekunit ishin në botën e nëndheshme, në Hades, edhe pse me një ndamje mes të drejtëve dhe mëkatarëve. Krishti zbriti në botën e të vdekurve dhe mori prej atje me vete në Parajsë patriarkët dhe hebrejtë që kishin vdekë me besimin në Perëndinë dhe me shpresën e ardhjes së tij. Ndërsa tani, me vdekjen dhe ringjalljen e Krishtit, të gjithë ata që besojnë, pagëzohen dhe jetojnë si të krishtenë, kanë hymje të drejtpërdrejtë në Parajsë, në praninë e Perëndisë. Nga ky këndvështrim i krishtenë, të gjithë poetët e dijetarët e lashtë paganë, pavarësisht madhështisë së tyne njerëzore, tue mos njohë Perëndinë dhe tue mos besue në të, nuk mund të jenë në Parajsë.
Ndërsa si poet-filozof, tue qenë i mbrujtun me letërsinë klasike greko-romake, asht e pamundun të mos vlerësojë dhe vendosë në një piedestal, e ma të naltin, poetët apo dijetarët e tjerë, që do i ndeshim në Kangën IV. Prandaj thamë se Dante asht në vështirësi sepse, si poet, dëshiron t’i dërgojë në Parajsë, por si i krishtenë, duhet t’i dërgojë në Ferr. Kështu, në strukturën e Ferrit që ai ka ndërtue, ka gjetë një kompromis të shkëlqyeshëm nga pikëpamje poetike. Për këto personalitete të dijes e të kulturës, ka shfrytëzue një vend ku as nuk vuejnë (për ta nuk mund të ketë ndëshkim), as nuk janë të lumtun (tue mos njohë Krishtin, nuk mund të jenë në prani të Perëndisë). Nisë nga sa thamë, jeta e tyne këtu asht, si të thuesh, PEZULL, mes psherëtive. Për këtë vend, quejtë LIMB, do të flasim në kangët në vijim.
një grue – Në këtë varg na shfaqet për herë të parë Beatriçja, që në poemë asht simbol i Teologjisë. Kjo shfaqje e parë e Beatriçes, që asht pra fillimi i shpëtimit të Dantes, kur ky ende asht në mes të mëkateve, na vjen me gjithë mjeshtrinë e simbolikës të stilit të ri e të ambël dantesk, përmes detajeve e hollësive që e bajnë atë (Beatriçe-Teologjinë) të përsosun: e bekueme, e hijshme, syshkëlqye, me të folme të shtrueme e të ngadaltë, me za thuejse engjëllor, plot dëlirësi.

[19] mâ shumë se një yjsi – Në origjinal: piu che la stella. Shumica e komentuesve mendojnë se bahet fjalë për tanësinë e yjeve të Kupës Qiellore, edhe se fjala këtu (stella) asht në njejës. Por me përdorë njejësin për shumës, ishte normë në poezinë e kohës.
të dlirtë kumti – Mendojmë se bahet fjalë, jo vetëm për përmbajtjen e asaj çfarë po i thotë Beatriçe, por edhe me mënyrën se si ajo shprehet. Tue fillue nga vargu ma nalt, jepen tre elemente që na bajnë me kuptue cilësinë e formës së kësaj kumtie: shtrue (filloi të më thosh), ambël (fjalë ambëlsie) me engjëllor za. Kjo cilësi shprehjeje mendojmë se buron nga roli që Beatriçe luen në Komedi, pra atë të Teologjisë e, në këtë kandvështrimi, ajo e tillë asht: e sigurtë (shtrue) e pëlqyeshme (e ambël) dhe hyjnore (engjëllore).

[20] O mantovan – Fjala e Beatriçes fillon në mënyrën ma klasike të retorikës: tue shmangë emnin e personit që i asht drejtue, për shkak të respektit, pra tue e perifrazue atë. Në këtët rast, Beatriçe nuk thotë O Virgjil e, meqenëse, siç kemi theksue në shënimet e Kangë I, Virgjili e ka origjinën diku nga Mantova, ajo preferon ta thërrasë me o Mantovan…
shpirtmadh fisnikërie… – Fjala e Beatriçes vazhdon me elozhe ndaj Virgjilit. Një mënyrë e tillë të sjelluri ishte e nevojshme me ngjallë reagimin pozitiv tek bashkëbiseduesi. Por, tue pa se rangu i Beatriçes (në Parajsë) asht ku e ku ndryshe nga i Virgjilit (në Ferr), aspak ajo nuk ka nevojë për këtë, por do të ishte e mjaftueshme thjesht ta urdhnonte (v.54). Si duket, Dante, si edhe në raste të tjera, përpiqet të ngrejë nalt figurën e Virgjilit, që kishte famën, jo vetëm të poetit shembull, por edhe njeriu të përsoson, aq sa, për ta përlëvdue atë e në mënyrë figurative, në kohën e Komedisë thuhej se, ngaqë ai nuk ishte i krishtenë, kjo bante që shejtorët të vajtonin.

[21] një miku im… s’përfiton – Perifrazim: një miku im, që në miqësi nuk sheh interes. Nisë nga çfarë Beatriçja përfaqëson (Teologjinë), Dante po aludon se, miqësia e tij me Teologjinë, asht një miqësi, apo dashni pa interes, në kontrast me “dashninë” që kanë një kastë e tanë klerikësh (por jo të gjithë), që në Ferrin e Dantes do t’i ndeshim mjaftueshëm.
Përgjatë shekujve, ky varg ka qenë mjaft i diskutueshëm. Në origjinal gjejmë: l’amico mio, e non de la ventura, çka lehtësisht mund të kuptohet edhe si miku im, por jo i fatit. Por qysh herët, me Benvenutin, ekziston edhe një interpretim tjetër, anën e të cilit kemi mbajtë në këtë përkthim. Mendojmë se Benvenuti ka të drejtë, mbasi poeti, në gjithë krijimtarinë e tij, asht shprehë shumë qartë për miqësinë e vërtetë, e cila nuk ndryshon në varësi të interesit. Nga ana tjetër, një interpretim i tillë, gjen mbështetje edhe nga konteksti: Dante në asnjë mënyrë nuk shprehet se gjendet në vështirësi për shkak të fatit të tij të keq, por për shkak të mëkatit, krye vetëdijshëm.
me u kthye … i shkon – Beatriçe po flet pikërisht për çastin kur Dantes, të frikësuem nga bishat e kryesisht ulkoja, i shkon mendja të kthehet edhe njëherë në pyll (K.I, v.58-60). Tue e pa nga simbolika që na përçojnë këto vargje, vërejmë se me sa alarm përjetohet në Qiell fakti që një mëkatar heq dorë nga kthimi në rrugën e drejtë. Siç do ta shohim edhe ma vonë, vetë Maria (nana e Jezusit), me të marrë vesh për gjendjen e Dantes, ngarkon Luçien t’i gjendet ndihmë. Kjo, nga ana e saj, ngarkon Beatriçen, e cila, me ta marrë vesh se në ç’gjendje asht miku i saj në zallishten e shkretë (as në mëkat e as dalë prej tij), ngutet me thirrë Virgjilin e ky, në çastin ma të nevojshëm, i gjendet Dantes. Nesë Dante, kur thotë se t’mirës që kam gjetë me i ba lavdim (K.I, v.8), e ka fjalën pikërisht për këtë impenjim mbarëqiellor, që bahet konkret përmes Virgjilit, mundemi me thane se, me të vërtetë ka gjetë diçka mjaft të mirë, që e meriton lavdimin.

[22] druhem se mos asht aq çoroditë – Në origjinal: che non sia gia si smarrito. Smarrito, asht e njajta fjalë që përdoret në Kangën I (v.3). Tue iu rikthye kuptimit të kësaj fjale, për çka kemi folë në shënimin e këtij vargu, edhe se në rastin e parë e kemi sjellë me lanë dhe tani me çoroditë, në përputhje me kontekstin, nuk kemi ba asnjë shmangie semantike. Në rastin e parë ishte rruga (smarrita) ajo që nuk ishte ma në shikimin e Dantes, sepse ai vetëdijshëm ishte largue prej saj. Në këtë rast asht Dante objekti i të qenit çoroditë (smarrito). Ajo çfarë frigon Beatriçe, asht se ai, tue mos e gjetë ma rrugën që e ka lanë, shkurajue tashma, ka heqë dorë nga kthimi në të – mbetë në jetën mëkatare. Kjo dorëheqje përban çoroditje, humbje të përkohshme të orientimit, çka përputhet pikë për pikë me kuptimin e fjalës smarrito, siç e kemi shpjegue.
sa e vonë t’i jetë atij kjo ndihmë, frigoj – E gjithë tercina na shfaq një lloj pasigurie, një lloj frike tipike dashunore. Tue e vendosë këtë shprehje në qendër të fjalës së Beatriçes, ky varg padit gjithashtu anën njerëzore dhe femnore të saj, çka nuk ka të bajë aspak me simbolikën, apo rolin që kryen ajo në Komedi. Si simbol i Teologjisë, aspak ajo nuk duhet të druhet se mos të jetë e vonueme ndërhymja e saj. Por, si duket, poeti ka qënë fort i tunduem ta paraqesë Beatriçen, qoftë edhe për një çast, me dobësinë e saj femnore, ashtu si të gjitha gratë që janë protagoniste në krijimtarinë e tij. Kështu, në këta pak vargje, poeti ka pëlqye ta paraqesë atë jasht rolit të saj, në përputhje të plotë me një damë të kohës, e cila dron për kavalierin e saj, që përgatitet të përballë një dyluftim të vështirë.
për ç’ kam dëgjue – Gjendjen e Dantes Beatriçe e ka mësue nga Luçia (v.100-108).

[23] E tash, luej vendit – Përveç ndihmës qiellore, njeriu ka nevojë edhe për arsyen njerëzore (simbol i të cilës asht Virgjili), për të ardhë në bindjen se ka një nevoje të tillë: shpëtimin nga humbja e përjetshme, daljen nga pylli i errët i mëkatit.
me fjalën tande t’bukur – Retorika dhe përsosmënia stilistike. Si duket, me anë të këtyne vargjeve, Dante jep një mësim të naltë për sa i përket harmonisë që duhet pasë mes përmbajtjes dhe formës. Maria, Luçia a Beatriçe (kujdesi mbarëqiellor), janë përmbajtja, thelbi i mesazhit të shpëtimit, por duhet edhe forma (Virgjili) që të jetë në sintoni me të. Një mesazh, sado i naltë të jetë në përmbajtjen e vet, i thanë keq, mund të ketë efektin zero.
ngushëllue plotsisht të jem ksisoj – Shqetësimi i Beatriçes, si në v.64-65 (shih shënimin), zhveshë nga simbolika, por trajtue si një grue e ndjeshme dhe e dashtun.

[24] Unë vetë, Beatriçja – Beatriçe i zbulon identitetin Virgjilit, në fundin e fjalimit të saj. Bijë e Folko Portinarit, qe e dëshirueme prej Dantes qysh fort herët. Ishte 9-vjeç kur e sheh për herë të parë. Në moshën 18 vjeçare (1283) thur për të poezi, të cilat i përfshin në vëllimin Vita nova, publikue më 1292. Beatriçja u martue me Simon Bardin dhe vdiq më 1290. Në fundin e vëllimit Vita nova Dante thotë për Beatriçen se “nuk do ta përmendë ma atë, përveçse ma denjësisht… Kështu, në i pëlqeftë Atij, prej të cilit çdo gja ekziston, që të më lejojë të jetoj edhe për disa vjet, unë do të them për të çfarë kurr nuk asht thanë për grue tjetër” (Vita Nova, f.65). Dhe vjen pikërisht rasti i Komedisë Hyjnore, ku ne atë e shohim të përmbushë një funksion të tillë, atë të Teologjisë, kaq të naltë e kaq dinjitoz, pikërisht siç e ka premtue Dante.
vij nga ai vend … pres me mall – Beatriçe ka zbritë nga Parajsa, ku pret të kthehet sa ma shpejt në prani të Krijuesit, si të gjithë të shpëtuemit. Ky varg e largon Beatriçen skajshëm nga vendi në të cilin tashti ndodhet, Limbi. Ajo i përket një bote tjetër, çka e dëshmon me mënyrën e saj të folunit dhe me anë të pamjes, gjithashtu.
dashnia – Bahet fjalë për dashni njerëzore ndaj Dantes, e cila tashma, meqenëse ajo gjendet në Parajsë, unifikohet e shkrihet me dashninë e Perëndisë. Por, që dashunia njerëzore në Beatriçen asht e pranishme, këtë e dëshmojnë vargjet e masipërme (v.60-66) dhe fjalët e Luçies (v.103-105). Kjo dashni, edhe se njerëzore, për Danten, asht pjesë e dashnisë hyjnore, për shkak të së cilës gjithçka ekziston e lëviz: “kjo dashni hyjnore / n’lëvizje s’parit vu kto bukurí” (K.I, v.39-40). Me përkue historia me përjetësinë, njerëzorja me qëllimin final të Perëndisë, asht në themelin e Komedisë.

[25] Kur të jem… për ty Atij – Një tjetër elozhe e Beatriçes ndaj Virgjilit (krahaso v.58-60). Beatriçe i drejton një lavdim Virgjilit që tejkalon çdo dëshirë të realizueshme për një shpirt të dënuem. Për të gjetë një arsye të shëndoshë se pse Dante, si poet, ven në gojën e Beatriçes këto fjalë, duhet të gërmojmë në simbolikën që mbartin këto personazhe, Beatriçe dhe Virgjili. Për Benvenutin, vargu duhet interpretue si një përlavdim nga ana e Beatriçe-Teologjisë drejtue Virgjil-Arsyes njerëzore… “Teologjia shpesh shërbehet me arsyen natyrore, sepse ma mirë kuptohen gjanat e vështira duke i shprehur në një gjuhë më të thjeshtë” (f.77). Tue e pa në këtë kand vështrimi, natyrisht që Beatriçe nuk i premton Virgjilit asgja, e aq ma tepër, nuk mund të ndërhyjë pranë Perëndisë për Virgjilin për një shpëtim të mundshëm. Nga pikëpamja njerëzore, gjithë çfarë ban Beatriçe në këtë rast, asht për të ngushëllue një të pangushëllueshëm, së paku me famën dhe lavdinë tokësore. Ajo çfarë i premton Beatriçe Virgjilit asht e ngjashme me çfarë Virgjili i premton Katonit (Purgatori I.82-84). Të dy premtimet e drejtuesve të Dantes në botën e përtejme, edhe se absurde, demostrojnë jo rastësisht shpirtbutësi, aq sa i shtyn të harrojnë, për shkak të altruizmit, rregullat e patolerushme hyjnore, çka i ban ata, jo vetëm personazhe të gjallë e realë, por mjaft të dashtun për lexuesin.

[26] O grue me aq virtyt … gjithë ky njerzim – Perifrazim: për shkak të së cilës gjinia njerëzore tejkalon (ka ma vlerë se) çdo gja gjendë nën Qiellin e Hanës që, tue qenë i pari, asht ma i vogli, i brendashkruemi qiejve të tjerë. Shumica e intepretimeve të kësaj fraze jepen tue marrë për bazë fjalën grue, pra Beatriçen, në rolin që ajo luen në Komedinë e Dantes, simbol i Teologjisë. Kështu, simbas këtij interpretimi, të cilin e kemi ndjekë në këtë përkthim, gjinia njerëzore, vetëm pajisë me dituninë hyjnore (Teologjinë), e ka të mundun të jetë ma e nalta ndër të gjitha krijesat që gjenden në faqen e dheut, që janë të korruptueshme. Vetëm njeriu, pajisë me dituni hyjnore, mund të konsiderohet i pakorruptueshëm. Virgjili, si ka njohë Beatriçen, për atë çfarë ajo asht dhe për atë çfarë ajo përfaqëson, evokon atributet e saj.
nën qiellin … rrathtë e tij – Në sistemin astronomik mesjetar, Qielli i Hanës asht i pari dhe ma i vogli i të nantë sferave qiellore bashkëqëndrore që rrethojnë Tokën, mbi të cilët shtrihet pafundësisht Qielli ma i Naltë. Me këtë Virgjili don me thanë se njerëzit, për shkak të mundësisë që kanë me njohë Perëndinë me anë të Teologjisë, janë ma të priviligjuemit se çdo krijesë që jeton nën qiellin e Hanës, pra në Tokë. Asht mjaft interesante dhe aspak rastësore, se si Arsyeja njerëzore (ditunia) dhe Teologjia (tanësia e ditunive që njeriu ka për Perëndinë) komplimentojnë dhe respektojnë në mënyrë reciproke e korteziale njena-tjetrën.

[27] kaq fort…, më ngjatet… – Perifrazim: sikur tashma ta kisha krye urdhnimin tand, prap do të ishte vonë. Një tjetër kortezi e Virgjilit ndaj Beatriçes, shprehë me anë të kësaj hiperbole.
më ngjatet – Me u zgjatë koha nga padurimi. Në këtë rast, më ngjatet ta kem krye, ka vlerën me padurim pres ta plotësoj, ta përmbush.
s’due tjetër – Perifrazim: nuk asht e nevojshme tjetër, veç më thuej dëshirën; me më urdhënue ti, s’asht nevoja e lavdimeve dhe e premtimeve.

[28] më trego – Pyetja e Virgjilit, ba me një natyrshmëni të admirueshme, shërben me futë në dialogun mes dy drejtuesve të Dantes temën e frikës, çka asht motivi kryesor i kësaj kange. Gjithë kjo realizohet me një artific poetik që poeti do ta përdorë mjaft shpesh në poemë, për të kalue nga një argument në një tjetër ma të randësishëm: por, më thuej, ose më thuej.
me zbritë n’këtë qendër – Kështu mendohej Ferri në Mesjetë: tue qenë në qendër të Tokës (kjo në qendër të qiejve/Gjithësisë), i bie që Ferri të jetë pika ma e largët nga Parajsa, nga ka zbritë Beatriçe.
i gjani log – Qielli ma i Naltë (v.21), Parajsa, që brendashkruen gjithë qiejt e tjerë, vendi ku rrin Perëndia (Empireo).
ku po zjarrmon me u kthye – Ma sipër (v.71) Beatriçe shprehet qartazi se pret me mall me u kthye sa ma parë në atë vend (në Parajsë), me të mbarue këtë mision. Pyetja e Virgjilit shpreh çudi, sepse motive shumë të randësishme duhen që një i bekuem me lanë një vend të tillë.

[29] Meqë ma thellë don t’hysh, e ma me ditë – Po të them shkurtimisht, përse unë nuk frigohem të vij këtu poshtë, meqenëse ti filozof e poet po kërkon të dish të fshehtat që nuk i zbulohen arsyes njerëzore… Aq është përsosmëria e Beatriçes [Teologjisë], sa nuk mund të ndiqet nga Arsyeja njerëzore [Virgjili]. E në fakt, as gjenialiteti i heretikëve, as mendjemprehtësia e filozofëve, as prepotenza e mbretërve nuk ia dalin të mposhtin Teologjinë. Në fakt, lundra e vogël e Pjetrit [figurë e Kishës] mund të tundet nga stuhitë e kësaj bote, madje edhe të përkulet fort nga dallgët, por kurrë nuk fundoset. Prelatët dhe pastorët duhet të jenë ndjekësit më të zjarrtë [njohësit më të mirë të Teologjisë], duke i drejtuar të tjerët drejt përjetësisë, jo vetëm me fjalë, por me shembullin e tyne” (Benvenuti, f.78).

[30] Veç ato gjana… – Sentencë aristoteliane, shprehë në Etika, siç sugjeron Bokaço (III, v.85-90). Beatriçe shpjegon arsyen e sigurisë së saj: duhet frigue atyne gjanave që kanë mundësi dami. Këtu, flakët e Ferrit, nuk janë për të damtue të bekuemit, por vetëm të dënuemit, po kështu, mundimi dhe vuejtja e të dënuemve, nuk ka asnjë efekt mbi të bekuemit, nuk i damton aspak. Fakti që Beatriçe ngutet të kthehet në Parajsë, nuk asht për shkak të flakëve a vuejtjeve të Ferrit, por sepse atje asht e lumtun. Këto fjalë, që Dantes i përcillen nga Virgjili, janë shumë të randësishme, sepse pikërisht ndihmojnë me ba asgja frikën që ndjen ai për të përmbushë këtë udhëtim, i cili, nuk asht për t’i ba dam atij, por për ta sjellë në njohjen e pasojës së mëkatit.

[31] Kështu… nuk e ndij – Kështu janë banorët e Parajsës, apo të drejtët: jo për meritat e veta, por për meritë të Atij Perëndi. “Shpirtnat e të drejtëve janë në duert e Perëndisë dhe mundimi i vdekjes as nuk do t’i prekë ndopak” (libri deuterokanunor i Urtësisë 3:1).

[32] grue e fisme – Maria, nana e Jezusit, ndaj të cilës Dante shfaq një përkushtim të veçantë në gjithë veprën e tij. Atmosfera e skenës që fillon, asht tipike për poezinë korteziale, në të cilën vihen re mënyrat e sjellshme të një dame kur i drejtohet një tjetre, tue respektue hierarkinë. Protagonistet janë tri gra të bekueme (v.124) që ndërhyjnë në qiell për Danten dhe i vijnë atij në ndihmë: Maria, Luçia e Beatriçe. Komentuesit e vjetër i interpretojnë në mënyrë alegorike këto gra, si tre momente hierarkike të Hirit Hyjnor: Hiri Parashikues (Maria), Hiri Ndriçues (Luçia), Hiri Bashkëveprues (Beatriçja). Ndërsa komentuesit ma të vonshshëm shohin në to alegorinë e Besimit, Shpresës, dhe Dashurisë, siç asht e shprehun në Letrën I të Korintasve 13:13. Asht për t’u theksue se, ashtu si emni i Perëndisë dhe Jezu Krishtit, edhe i Marijes nuk përmendet në Ferr, përveçse në mënyrë të perifrazueme, por aspak ngatërrueshëm.
për këtë pengesë – Pengesa, përshkrue në Kangën I, janë bishat që i kanë zanë rrugën Dantes dhe e pengojnë për të dalë nga pylli i mëkatit e për t’iu ngjitë kodrës së shpëtimit.
i rreptë gjykim të marrin lak – “Gjykimi i rreptë i Perëndisë asht që mëkatari të jetë dënue simbas mëkatit të tij. E zbatimi i këtij gjykimi asht i pashmangshëm. I vetmi përjashtim asht, kur mëkatari njeh veten mëkatar dhe vendos të ‘kthejë rrugë’ për të dalë nga ‘pylli’ e të marrë ‘rrugën e drejtë’, atëherë Perëndia shpreh Hir ndaj këtij individi” (Buti, f.73). Perifrazim: Ta ndihmojmë këtë njeri që të dalë nga pylli e, kështu, tue marrë rrugën e drejtë, të përfitojë nga Hiri i Perëndisë dhe, Gjykimi ndaj tij si mëkatar, të mos zbatohet.
Nga ana tjetër, Hiri i Perëndisë, i tillë është, sa, siç do e shohim edhe herë të tjera përgjatë udhëtimit tonë me poetin, bën të mundur edhe thyemjen e rregullave që duhet të jenë të pathyeshme. Njëri prej këtyne rregullave është që në asnjë mënyrë dhe për asnjë arsye, shpirtnat e të vdekunve nuk mund të shkojnë nga njëri vend i përjetësisë në një tjetër. Kjo do të thotë se shpirtnat e Ferrit nuk mund të shkojnë, qoftë edhe përkohësisht, në Purgator, apo Parajsë, si dhe anasjelltas. Por, për shkak të hirit, që në Kangën e parë e kemi pa të thyhet ky rregull: “Prandaj, për t’mirën tande t’këshilloj, / t’më ndjekësh e do jem i joti prijs, / në vendin e përjetshëm do të t’çoj…” (K.I, v.111-120). Rasti tjetër është i Beatriçe, e cila vjen nga Parajsa në Limb, për të urdhnue Virgjilin, që ky të ndihmojë Danten. Në këtë rast të dytë, Beatriçja dërgohet nga Luçia dhe Luçia nga Maria vetë. Ajo, për shkak të autoritetit hyjnor që ka, mund të përpunojë rregullat, sado të rrepta të jenë, për shkak gjithashtu të Hirit hyjnor, në rastin tonë për të ndihmue Danten. Kështu, që në dy kangët e para kemi dy evidenca të thyerjes (për shkak të Hirit të Perëndisë) së një rregulli të pathyeshëm: Beatriçe shkon në Ferr; Virgjili, jo vetëm që del nga nga Limbi dhe i bie Ferrit pash më pash, por do të shkojë ma vonë edhe në Purgator. Pra, për shkak të një qëllimi ma madhor se rregulli, siç asht falja e një mëkatari, përmes një autoriteti hyjnor (që përfaqëson vetë Perëndinë), asht e mundun t’i bahet lak këtij rregulli të rreptë ndëshkimi e jo vetëm kaq, por të lëvizin nga një vend i përjetshëm në tjetrin.

[33] Luçia – Martire e krishtenë e shek.IV, në kohën e perandorit Dioklecian, verbue dhe vra për shkak të besimit. Pikërisht për shkak të torturimit dhe verbimit, asht konsiderue ma vonë nga Kisha si shenjte e dritës, nisë ndoshta edhe nga emni i saj Luçe – dritë. Në të komentusit e hershëm kanë njohë Hirin ndriçues, ndërsa në Marien Hirin parashikues (kur Perëndia ndërhyn për ndihmë pa ia kërkue). Dante zgjedh Luçien sepse asaj i asht përkushtue në mënyrë të veçantë, siç deklarohet ma poshtë (v.98). Thirrja e saj në skenë asht e natyrshme, sepse kush ma mirë se Hiri ndriçues i Perëndisë asht i nevojshëm për mëkatarin për t’i hapë sytë e mendjes që të kuptojë pozicionin e vështirë në të cilin ndodhet dhe çfarë mundësie i jepen atij për shpëtim. Luçia do t’i gjindet Dantes në ndihmë edhe ma ndej, në Purgator dhe në Parajsë. Prania e saj në tre kantikët dëshmon për peshën që Dante ka dashtë me i dhanë figurës së saj.
ai që t’asht besnik – Ta ndjekësh Luçien nga një vëllim në tjetrin, a nuk asht kjo besnikëri?!

[34] e çdo të keqeje anmik – Perifrazim: mbushun me mirësi, me dhimshuni. Luçia, tue qenë një grue e mbushun me mirësi, automatikisht çdo ligësi qëndron larg saj, s’ka asgja të përbashkët me të. Në të njëjtën mënyrë ma sipër asht perifrazue Perëndia (v.16), që asht Mirësia vetë: “Por, n’se Anmiku i t’keqes…”.
në vendin ku po rrija – Empireo – i Nalti Qiell, që asht Parajsa.
me atë të lashtë Rakelë – Personazh i Beslidhjes së Vjetër, për këtë arsye edhe quejtë e lashtë. Grua e Jakobit (Zanafilla 29:16 e në vazhdim). Asht konsiderue nga studiuesit si figurë alegorike e jetës kushtue në meditim, ndërsa motra e saj Lea, figurë e jetës aktive. Fakti që Beatriçe qëndron së bashku me Rakelën, dëshmon se çfarë ajo simbolizon në Kantik – Teologjinë (apo tanësia e ditunive për gjanat hyjnore), e cila ka veçori të pandashme meditimin. “Beatriçe asht në bashkëqëndrim dhe e pandame me Rakelën, ashtu siç asht në bashkëqëndrim Teologjia me Meditimin” (Benvenuti, f.81).

[35] lavd t’ka Perëndia – Përveç interpretimit të mirëpranuem (Perëndia asht për t’u lavdue që i ka dhanë Beatriçes të tillë virtyt dhe bukuri fizike), Benvenuti perifrazon: “O Teologji, që je lavdi i vërtetë i Perëndisë” (f.81).
pse s’i je gjetë atij që t’don aq shumë – Do të ishte tepri me mendue se Dante ka vendosë në gojën e Marijës, Virgjëneshës, ndjenjat e tija dashunore njerëzore ndaj Beatriçes. E papranueshme dhe fort pak etike nga ana e tij do të ishte. Por mendojmë se Dante ka vu në gojën e saj fjalët që i përkasin atij roli që Beatriçe luen në Komedi. Kështu, mendojmë se kur Maria thotë atij që aq shumë të don, ka parasysh Teologjinë. Në fakt, njohunia teologjike, që demostrohet në tre kantikët e kësaj poeme, asht e pamundun të përftohet pa një dashni ndaj saj.
asht nda nga njerëzia – Ka disa interpretime për këtë varg: dashnia për Beatriçen, ashtu siç lexojmë edhe në Vita nova, e ngriti Danten në nivele të nalta shpirtnore, tue e ba atë të dallueshëm nga njerëzit përreth; nga ana tjetër, përmes këtyne fjalëve mund të kuptojmë se po bëhet një aludim për një fakt krejtësisht letrar: Dante ka dale nga rreshti i latinshkruesve dhe bashkue atyne që rimojnë në vulg. Mes këtyne poetëve, Dante asht ma i spikatuni; Buti e interpreton këtë varg në nivelin simbolik: “Dante e desh kaq shumë Teologjinë e shenjtë, sa për të braktisi të mirat e kësaj bote”.

[36] vdekja – Vdekja shpirtnore, që rrjedh nga mëkati, pra ndamja e papajtueshme dhe e përjetshme nga Perëndia. Asht për t’u kujtue vargu “I hidhët ish, sa vdekja mâ veç pak” (K.I, v.7), referue pyllit të mëkatit. Mungesa e pranisë së Perëndisë në jetën e njeriut, ndërsa ky kambëngul në një jetë mëkatare, asht një shije për përjetësinë, një idhësi e krahasueshme me të.
e ka sulmue – Figura e betejës mes njeriut dhe forcave të së keqes asht klasike në traditën e krishtenë: “Jini të përmbajtur, rrini zgjuar; sepse kundërshtari juaj, djalli, sillet rreth e qark si një luan vrumbullues, duke kërkuar cilin mund të përpijë. Kundërshtojeni, duke qëndruar të patundur në besim, sepse e dini se të njëjtat vuajtje po i heqin vëllezërit tuaj të shpërndarë nëpër botë” (1 Pjetrit 5:8-9). Siç asht në stilin e Dantes, në këtë varg na vjen kjo metaforë, përcjellë me një folje të vetme (e ka sulmue), e cila e ban, jo vetëm ma konkrete dhe të dukshme dramën e brendshme njerëzore, por njëkohësisht menjëherë të përceptueshme.
ku lumi me një det ka t’krahasumë – Varg mjaft i trajtuem nga komentuesit. Të vjetrit mendojnë se Dante në mënyrë perifrazike tregon se ndodhen pranë hymjes së Ferrit, ku gjendet lumi Akeront, që nuk derdhet në det. Për këtë arsye deti nuk asht padroni, që pret t’i sjellë ujë ky lum-shërbëtor (në origjinal: ove ‘l mar non ha vanto). Të tjerë mendojnë se bahet fjalë për lumin Jordan (Dante ka humbë rrugën në afërsi të Jeruzalemit). Edhe Jordani nuk derdhet në det, pra asht një lum i pavarun, që s’i jep detit llogari. Për sa na përket, mendojmë se nuk bahet fjalë për një lum të caktuem, për faktin se asnjë lum i lundrueshëm nuk mund të krahasohet me detin për nga rrezikshmënia. Asht pikërisht kjo që duhet të kihet parasysh për të kuptue këtë varg: rrezikshmënia e lundrimit. Për të lashtët e deri në kohën e Komedisë e ma përtej, udhëtimet detare shpeshherë ishin fatale. Një numër mjaft i madh anijesh, që dilnin në det të hapun, nuk ktheheshin ma. Por një lum i rrëmbyeshëm (që në fakt asht i palundrueshëm) asht i rrezikshëm e, për këtë arsye, deti nuk mund të krenohet para tij. Në këtë kandvështrim, tue i pa ujnat e tyne në garë për nga rrezikshmënia, lumi i rrëmbyeshëm e i palundrueshëm asht i krahasueshëm me detin. Kështu, tue mos pasë një lum të rrëmbyeshëm e të lundrueshëm (absurditet), komentuesit kanë ba përpjekje ta shpjegojnë këtë varg nën dritën e simbolikës: Dante ndodhet në lumin e rrëmbyeshëm të mëkatit dhe mundësia asht që aty të mbytet. Ky lum asht ma shumë se një lum, që do të thotë një tufë lumenjsh (shumë mëkate), një ardhje e skajshme ujnash që përpin gjithçka i ndodhet para. Në Kangën I (v.22-24), kur poeti sjell shëmbëlltyrën e atij që shpëton nga ujnat e rrezikshme, qëllimisht nuk ka përcaktue, mendojmë, se bahet fjalë për det apo lum të rrëmbyeshëm, meqenëse njëlloj janë të rrezikshëm: “Si ai që lodhjes s’tepërt frymë dihatë, / me t’dalë prej ujit, në breg tuj qëndrue, / kthen kryet me pa, rrezikun si tuj matë…”. Interasant asht qëndrimi i V.Sermontit ndaj këtij vargu: “Varg i tmerrshëm dhe i errët, për ndriçimin e të cilit nuk hyn në punë asnjë lloj kandili…”.

[37] kaq shpejt … kam ngá vrap – Shëmbëlltyra që sjell Beatriçe për të tregue ngutin e saj, nuk ka të krahasuem me atë njëri që ban gjithë çfarë asht e mundun me gjetë të mirën, apo me atë që instinktivisht i largohet rrezikut.

[38] në fjalën që ti hirshëm endë – Virgjili flet në mënyrë të fisme, çka ia reflekton madhështinë, e ban të denjë për lavdërim (O ti, i mbarë poetve dritë dhe nder / K.I, v.82). Kjo cilësi e të folunës së Virgjilit që theksohet këtu, së bashku me atë shprehë ma sipër (me fjalën tande të bukur / v.67), pra përmbajtja (fisnike, e ndershme) dhe forma e saj (bukuria) kanë ba që ai të jetë i përzgjedhuni në Qiell për të shoqnue Danten në këtë udhëtim përmes Ferrit e Purgatorit. Ndershmënia dhe bukuria e një të folune të tillë, që në fund të fundit për Danten asht të folunit poetik, lanë gjurmë në shpirtin njerëzor e aq, sa mund të bahet shtysë për njeriun me lanë rrugën e të keqes për të mirën. “Poeti rrëfen se fuqia e fjalës mund të bajë të mundun një kthesë të pabesueshme” (Benvenuti, f.82).
ata që ndi e kanë – Kjo u referohet të gjithë atyne që janë ngritë shpirtnisht e intelektualisht, falë leximit të poezisë së Virgjilit, përfshi Danten.

[39] ktheu sytë – Ktheu në një drejtim tjetër, u largue nga Virgjili. Ndërsa ka qenë tue folë me të, ajo e ka këqyrë në sy. Me të mbarue mesazhin e saj (të dëlirtën kumtí / v.57), ka marrë më ikë në vendin ku zjarrmon me u kthye (v.84), pra ka heqë sytë prej tij. Por ka komentues të tjerë, si Bokaço, që mendojnë se ajo asht kthye për të fshehë dhembshuninë e saj femnore, ndaj kavalierit prej të cilit adhurohet. Tue shkue, përmes lotëve, ajo ban pa dashje të dukshme anën e saj njerëzore.
që lotësh ndritnin edhe mâ – Sytë e Beatriçes edhe ma parë na janë përshkrue mjaft të shndritshëm (Ndritnin sytë e saj mâ se një yjsi / v.55). Ashtu siç hyn në skenë, ashtu del edhe prej saj: i vetmi detaj me anë të të cilit ajo na vizatohet fizikisht asht shkëlqimi e syve. Në një dritë të tillë ajo jeton, siç do të shihet në fund të Purgatorit dhe në gjithë Parajsën. Këta sy që kundrojnë Perëndinë, aspak nuk ngurrojnë me lotue për fatin e keq të një njeriu.

[40] Dhe ja ku erdha – Ky varg ban lidhje shkakore të takimit të Virgjilit me Danten prej takimit të Virgjilit me Beatriçen, nga çfarë merr jetë fabula e Komedisë.
të hoqa bishës – Ulkoja-Lakmi, që e pat detyrue Danten të rikthejë në pyllin-mëkat.
mali – Mali, gjendet me të dalë nga pylli, mbasi kalon zallishten e shkretë; shpëtimi, mbasi ke heqë dorë nga mëkati.
që nga mali shkurt… – Ngjitja në kodër/mal, kalimi drejtpërdrejt nga mëkati në Hir e në bekimet që vijnë me Hirin. Me ba këtë rrugë të shkurtë e të pamundimshme, ka tri pengesa (tri bishat). Ndaj asht e nevojshme me ba një rrugë ma të gjatë; me përfitue nga hiri menjëherë e shkurt, duhet të heqësh dorë përfundimisht nga mëkati, nga vesi. Sa ma e ashpër që të jetë kjo luftë, aq ma i gjatë bahet “udhëtimi pastrues”. Me heqë dorë menjëherë nga mëkati, me i ra shkurt, asht teorike, por realisht e pamundun, prandaj për Danten asht i arsyeshëm ky rrugëtim i gjatë pendimi e pastrimi.

[41] At’herë, pra – Mbasi i ka rrëfye Dantes takimin me Beatriçen dhe gratë e tjera të bekueme, Virgjilit i duket i kotë ngurrimi i matejshëm i tij, ndaj kërkon të vijë në përfundim që duket se shpejton me përsëritjen e vazhdueshme të pyetjes pse.
Përse, përse… pse… pse… pse… – Përsëritja e shpeshtë e pse-ve duket se shkul me rrajë hezitimin e Dantes. E bukura dhe e fismja fjalë e Virgjilit, që ka rezultue siç pritej, ka hy në veprim me gjithë forcën e saj.
pse s’ndezesh flakë – Me u ndezë flakë, asht ma shumë se me pasë guxim, çka vetëm vetëdija e një mbrojtje e tillë hyjnore mund të gjenerojë në njeriun.

[42] t’tillë premtim – Shpëtimin nga ulkoja; drejtimin për në rrugën e gjatë, por të sigurtë të pendimit.

[43] Si lulja… i rri – Shëmbëlltyra, përfekte si në formë, ashtu edhe në përmbajtje, mbyll kangën në të cilën rrëfehet se si frika asht shndërrue në zjarr dëshirues. Përmes dy gjendjeve të personazhit Dante (ngurrimit në atë zallishte të shkretë dhe vendosmënisë tashma të zjarrtë për t’i hy atij udhëtimi plot rreziqe / v.142), shfaqet figura e shkëlqyeshme e Beatriçes, porsi rrezja mes dy gjendjeve të lules, në fillim e përkulun dhe e mbyllun, mandej e ngritun dhe e hapun ballas Diellit.

[44] kështu më ngjau… – “Kështu shpirti i poetit kërrusej deri në tokë në natën e mëkatit prej ngricës së lakmisë, krejt i mbyllun tue e braktisë ofertën për të rrugëtue drejt virtytit, por ngrohtësia e diellit, pra Hiri i Perëndisë, përmes fjalës bindëse të Virgjilit, e ripërtërin tue ia hapë zemrën për ta ba të gatshëm me rimarrë atë rrugëtim” (Benvenuti, f.83).
kur fola – Me të rigjetë forcën e përtëri prej ligështimit shkaktue nga të ftohtët e terri i natës (frika), me të rigjetë shpresën që tashma e kishte humbë, Dantes i vjen trimnia dhe zani, jo vetëm me folë me Virgjilin, por me ba përpara sa ma parë drejt atij rrugëtimi të naltë e të vështirë.
kaq përtëri… përflakë – Jo rastësisht bahet përsëritja e termave shqiptue ma parë nga Virgjili (v.123). Kjo për të ba të dukshëm plotësisht efektin e fjalëve të tij, që asht ndryshimi i plotë i gjendjes së Dantes.

[45] Qoftë e bekue… hodhi – Të parat fjalë falënderuese të Dantes, tashma i përforcuem në shpresë, i drejtohen së pari Beatriçes, mandej Virgjilit.
të vërtetat – Fjalët e Beatriçes drejtue Virgjilit, Dante i konsideron të vërteta, sepse janë shfaqje e dëshirës hyjnore dhe, meqenëse ajo përfaqëson Teologjinë, në fjalët e saj asht e vërteta.

[46] Ma mbushe zemrën… – Këto dy vargje janë konfirmimi që Virgjili ka luejtë një rol të randësishëm në ndryshimin e qëndrimit të Dantes (krahaso v.67 dhe 113).

n’dëshirë të parë – Dëshirës që ka shfaqë në fund të Kangës I (v.130-136), me ndjekë Virgjilin në këtë udhëtim.

[47] ti imzot, drejtuesi dhe mësuesi i mirë – “Asht e pamundun me ba rrugëti nëse udhërrëfyesi dhe udhëtari nuk janë në një mendje: ti drejtuesi – për sa i përket rrugëtimit, sepse njeh rrugën, di ku shkon; ti imzot – mbi të gjithë, për sa u përket meritave, vlerave, zotësive; ti mësues i mirë – përsa i përket shembullit vetjak. Prandaj duhet një figurë e tillë për t’u ndjekë, sepse zgjidh problemin dhe fashit dyshimet” (Bokaço, III, v.139-142). Këta do të jenë emnat me të cilët tash e mbrapa Dante do të thërrasë Virgjilin në Komedi
si n’udhë qe vu… – Situata në këtë pjesë të rrëfimit asht jashtëzakonisht e ngjashme me fundin e Kangës I (si lëvizi, mbrapa i shkova mjeshtrit), por tash, në ndryshim, Dante shkon i bindun për vështirësitë, gjithashtu i bindun se ndihma e Virgjilit asht Hiri që ai ka gjetë me përballue këto vështirësi.
t’naltë – Shih shënimin e vargut 12.

Fjalor shpjegues i Këngës II

NË TEKST
kumtί,-a II, v.57 “kumtim; lajm”, formim nga fjala kumt me prap. ­-ί, në hulli të gjuhës shqipe (khs. dhelpërί, hjekësί, mjeshtërί, mrekullί etj.); neologjizëm i vetë autorit.
kësish II, v.21 “rrjedhorja e përemrit (prej kësish)”.
ngjatë (më u) II, v.80 “/më/ ngiatet; pres me padurim që të kryej një punë a një veprim”.
pezullorë,-t II, v.52x “të dënuarit në limb, që janë pezull, mes mosvuajtjes dhe moslumturisë; limbëtarët”.
prû (me) II, v.139 “bie, sjell” .
përfillë II, v.8 “ndf. fillë e përpê; fillim e mbarim; krejtësisht po sipas radhës”, formim nga fillë me parshtesën për-.
përkujdesi,-a II, v.125 “përkujdesje”
përndershëm (i) II, v.47 “i nderuar (në trajtën sipërore absolute); i denjë për nderim”, formim me parashtesën intensive për- dhe mbiemrit i ndershëm.
Përtej II, v.13 “bota e përtejme; bota e vdekjes”, neologjizëm i krijuar nga autori.
vujtunί-,-a II, v.5 “tërësia e vuajtjeve”, formim nga mbiemri i vujtun me prap. -ί (khs. pasurί, shkretί, varfërί etj.).

NË SHËNIME
antihero,-i II, sh.15 “njeri i zakonshëm; që nuk shquhet për cilësi a vepra të jashtëzakonshme; e kundërta e heroit”, kalk gjuhësor, i formuar pas gjedhes së italishtes.
aristotelian~e II, sh.30 “që i përket Aristotelit; që shkon pas hullisë së Aristotelit; që është e filozofisë së Aristotelit”.
çarmatosës~e II, sh.4 “që të lë pa fjalë; që të zhvlerëson argumentat në një debat”.
deuterokanunor II, sh.31 “Tërësia e librave të Dhjatës së Vjetër, që nuk u njihet natyra e shenjtë nga Kisha Protestante, por që përkundrazi u njihet nga Kisha Katolike, Ortodokse dhe kisha të tjera të Lindjes”, huazim nga italishtja deuterocanonico me të njëjtin kuptim.
diabolik~e II, sh.3 “djallëzor~e”.
dorëheqë (me u) II, sh.16 “dorëhiqem; heq dorë (nga një punë etj.).
ekskluzivisht II, sh.7 “që është vetëm për dikë a për diçka të veçantë e të caktuar”, formim nga ekskluziv me prap. -isht.
Gibelinë-t II, sh.9 “fraksion që, së bashku me Guelfët, kanë dominuar në skenën politike italike në shek. XII, deri në lindjen e Zotnimeve, në shek. XIII”.
gjithkahshëm II, sh.3 “që është në të gjitha anët; që është i pranishëm gjithkund”, kompozitë e formuar nga gjith + kah/shëm; neologjizëm, krijim i vetë autorit.
Guelfë-t II, sh.9 “fraksion që, së bashku me Gibelinët, kanë dominuar në skenën politike italike në shek. XII, deri në lindjen e Zotnimeve, në shek. XIII”.
hamendësuem (i) 4 “që mirret me mend”, komp. e formuar nga ha + mend/ësuem/.
hirësi,-a II, sh.1 “dhëmbshuri; mëshirë”.
impenjim,-i II, sh.21 “përqendrim; kujdes; kushtim; përkushtim; detyrim; zotim”, formim me prap. -im­, përfundim i veprimit të foljes impenjo/j/, kjo vetë nga ital. impegnare me të njëjtin kuptim.
italik~e II, sh.9 “që i takon Italisë; që është e Italisë”.
komplimentue (me) II, sh.26 “përgëzoj, uroj”, huazim nga ital. complimentare me të njëjtin kuptim.
kortezί,-a II, sh.27 “mirësjellje, njerëzi; mirësί”, huazim nga italishtja cortesia me të njëjtin kuptim.
kortezial~e II, sh.26 “që sillet me kortezί; që është i njerëzishëm”, formim nga kortezί me prap. -al/e/.
kryeorakull,-i II, sh.5 “kreu i orakujve në një tempull pagan (kur prej tyre ka shumë); ai që udhëheq orakujt e tjerë në një tempull pagan”; kompozitë e fornuar nga emri krye + orakull; neologjizëm i autorit.
Limb-i II, sh.18 “treva ku janë vendosur pas vdekjes ata që gjatë gjalljes kanë qenë të papagëzuar”.
mbarëqiellor II, sh.21 “që përfshin të gjithë qiellin; që ka të bëjë me qiellin mbarë”, kompozitë e formuar nga mbarë + qiellor; neologjizëm i vetë autorit.
mirëmendue (me) II, sh.12 “mendoj mirë”, kompozitë e ndërtuar nga mirë + mendue; neologjizëm (kalk gjuhësor) i krijuar nga vetë autori.
mirëpranuem (i) II, sh.35 “që është i pranuar nga të gjithë”; kompozitë e formuar nga mirë + pranuem, neologjizëm (kalk gjuhësor) i vetë autorit.
naltpërmendë (me) II, sh.4 “përmend edhe më parë (emër, fenomen) gjatë një shkrimi, mbledhjeje etj.”. Kompozitë e formuar nga nalt + përmend/ë/, krijim (neologjizëm) i vetë autorit.
pastërtisht II, sh.9 “në mënyrë të qartë; qartazi”, formim nga pastër/t/ me prap. -isht.
patolerueshëm (i) II, sh.25 “që nuk tolerohet; që nuk lejohet kurrsesi”, formim nga (i) tolerueshëm me parasht. pa-.
perifrazike II, sh.36 “që është si perifraza – kumtim jo i drejtpërdrejt, shprehur tërthorazi, me fjalë të tjera”, formim nga perifrazë me prap. -ike, që ka hyrë në shqipe nga gjuhët moderne, kryesisht me përdorim libror.
poetikisht II, sh.1 “në mënyrë poetike”, formuar nga poetik me prap. -isht.
psherëtί,-a II, sh.18 “psherëtimë”.
përceptueshëm (i) II, sh.36 “që mund të përceptohet; që mund të kapet”.
rigjetë (me) II, sh.44 “me gjetë përsëri; me gjetë për së dyti”, formim nga folja me gjetë me parashtesën ri-.
shkujtes/ë,-a II, sh.2 “antonimi i kujtesë”, neologjizëm i autorit, formuar nga emri kujtesë me parashtesën sh- (khs. shbâj, shkallmoj, shkrij etj.).
syshkëlqye II, sh.18 “që i shkëlqejnë sytë”, kompozitë e formuar nga sy + shkëlqyer, neologjizëm i autorit.
temporal~e II, sh.9 “i përkohshëm, kalimtar”; këtu me kuptimin “që i përket kësaj bote”, huazim nga ital. temporale me të njëjtin kuptim.
tradicionalisht II, sh.4 “në mënyrë tradicionale”, formim nga tradicional me prap. -isht.
trikahshëm (i) II, sh.3 “që është në tre krahë”, kompozitë e formuar nga numërori tri dhe kah/shëm/, neologjizëm i krijuar nga vetë autori.
vetëparaqitë (me u) II, sh.15 “paraqitem vetë; prezantoj veten”, kompozitë e formuar nga vetë + paraqitë, neologjizëm i krijuar nga vetë autori.
vetësfid/ë,-a II, sh.3 “sfidimi i vetvetes; të sfiduarit e vetes tënde”, kompozitë e formuar nga vetë + sfidë, neologjizëm i vetë autorit.
vetëvendosj/e,-a II, sh.15 “veprimi dhe rrjedhimi sipas foljes vetëvendos “vendos veten në një rrethanë”.
vokacion,-i II, sh.3 “thirrje e brendshme; zë i brendshëm që të fton për të bërë një punë etj., prirje”, huazim nga italishtja vocazione me të njëjtim kuptim.
vulgat/ë,-a II, sh.10 “Bibla në gjuhën latine”.