RTKlive.com – 11 dhjetor 2017
Gazetarja, shkrimtarja dhe eseistja Klara Buda, së fundmi për lexuesin ka sjellë romanin “Pëshpërimë gruaje”. Buda, është autore e librit “Kloroform” dhe “Kosova mon amour”. Ka bërë studimin akademik mbi prozën e shkurtër të Mitrush Kutelit dhe këtë autor, e ka përkthyer dhe në gjuhën frënge.
Në intervistë për Radio Kosovën, gazetarja dhe shkrimtarja Klara Buda, thotë se ”njerëzit e kulturës, duhet të punojnë që kulturat tona, të Kosovës dhe të Shqipërisë, të shkojnë drejt bashkimit. Në qoftë se politikisht nuk mund të kërkojmë që Shqipëria të bashkohet me Kosovën, e ardhmja jonë është e përbashkët. Kjo ndodhi me Gjermaninë, pse të mos ndodh edhe me ne”?!
Zonja Buda, pse në kohën e demokracisë i jeni kthyer trajtimit të tematikës së totalitarizmit në Shqipëri?
Romani “Pëshpërimë gruaje”, trajton fatin e individit, shtypjen e lirive e sidomos shtypjen e lirive të femrave në totalitarizmin shqiptar, por me një fije shprese për faktin se edhe në atë kohë të vështirë, asnjëherë liria nuk ka mundur të suprimohet totalisht sepse, siç e them edhe në libër, liria është një atribut i brendshëm dhe atribut individual. Pra, asnjë lloj sistemi nuk mundet që një njeri të lirë shpirtërisht ta bëjë të burgosur. Ky libër quhet “Pëshpërimë gruaje”, që do të thotë se revolta e gruas nuk arrin të bëhet zë që të dëgjohet, por ngelet pëshpëritje.
Personazhi kryesor i këtij libri është një e re shqiptare, e cila ishte e dashuruar me një njëri të klasës tjetër, por dashuria me një njeri të klasës tjetër, krejt sikur Romeo dhe Zhulieta që ishin të klasave të ndryshme. Edhe në Shqipërinë totalitare ishte e pamundur që njerëzit ta finalizonin këtë lloj dashurie. Kështu që, i dashuri i saj arrestohet për faktin sepse familja e vajzës deshi ta ndante nga ai. Për ta, nëse ajo do të përfundonte me të, do të përfundonte në klasën e përmbysur.
Realitetin shqiptar, vazhdon ta ndjek lufta e klasave?
Ngjarjet e librit janë në fillim të viteve ’90-të. Unë flas për kohën kur vetë kam qenë studente. Librin e kam shkruar edhe me një dëshirë pedagogjike, që brezi i ri të ketë një përceptim. Duke qenë se unë për 27 vjet jetoj, punoj dhe kam studiuar në Perëndim, duke pasur këtë distancë me atë që ka ndodhur në Shqipëri, kam dashur që pikërisht të lë gjurmë nga jeta jonë e atëhershme, e cila po harrohet sot. Njerëzit nuk e dinë se sa e vështirë ishte të jesh i ri në Shqipërinë totalitare. Ju shqiptarët e Kosovës, duke qenë fakti që Shqipëria ishte shteti mëmë, e keni idealizuar, por edhe ju duhet të dini që shqiptarët për herë të parë në histori kanë vuajtur nga vetë shqiptarët.
Ju keni vuajtur nga serbët, kurse ne kemi vuajtur nga vetë shqiptarët dhe kjo është akoma më e rëndë. Kam marrë një personazh femëror për të treguar se sa thellë ishte futur diktatura. Këtë vajzë e detyrojnë të abortojë pa dëshirën e saj. E fusin në një dhomë me kloroform dhe e detyrojnë të abortojë. Kjo tregon në mënyrë shumë sinjifikative se njeriu në Shqipërinë totalitare nuk ishte në posesion. Jo vetëm që nuk kishte më prona, sepse gjithçka u konfiskua, por dhe njeriu u kolektivizua, e nuk e kishte më pronë as trupin e vet. Kjo është shkalla më e lartë e skllavërisë.
Personazhi është real apo e keni krijuar për ta realizuar idenë?
E kam krijuar për ta realizuar idenë. Nuk është histori reale. Është e njohur në historinë e Shqipërisë, e ndoshta ka bërë jehonë p.sh. kur u dashurua i biri i kryeministrit me një vajzë të persekutuar. Jo vetëm që nuk u lejua, por siç dihet kryeministri u paraqit sikur vrau veten dhe pastaj e gjithë familja e tij u arrestua. Mund të imagjinohet se si mund të ndodhte në një nivel më pak të fuqishëm. Pra, kjo nuk është histori e veçantë, por janë mijëra histori, sepse aborti ka qenë i ndaluar në Republikën Popullore të Shqipërisë dhe në qoftë se dikush që bënte abort kapej, do të shkonte disa vjet në burg.
Ka qenë një dramë jashtëzakonisht e madhe. Aksidente gjatë gjithë historisë së njerëzimit kanë ndodhur dhe këto vajza abortonin në kushte shumë të këqija, e nëse do të pësonin ndonjë infeksion nuk do të shkonin dot as në spital, sepse futej në burg edhe vajza edhe mamia që e kishte bërë abortin.
Dhe, çfarë ndodhte? Duhej të vdiste?
Vdiste. Ka shumë vajza që kanë vdekur nga një infeksion i zakonshëm. Shqipëria dhe Rumania, kanë qenë të vetmet vende të kampit të Lindjes që e kanë pasur të ndaluar me ligj ndërprerjen e barrës.
Për librin “Rrëfenja kuteliane”, çka mund të na thoni diçka që nuk është ditur deri më tani?
Kam studiuar rrëfenjën në një aspekt shumë modern. E kam mbrojtur në Paris. Kam bërë një paralele midis gazetarisë radio dhe mënyrës se si shkruante Kuteli. Kuteli e shkruante atë që ne e quajmë në radio një gjuhë të folur. Pra, ne shpeshherë hedhim në letër dialogjet sikurse flasim, që dëgjuesi të mos e ketë përshtypjen që ne po lexojmë, por që ne po flasim. Të njëjtën gjë bënte dhe Kuteli. P.sh, rrëfenjat e Kutelit janë: ai gjithmonë e imagjinon një asamble dhe kur flet personazhi, narratori, thotë: “E mo ti aty. Je apo s’je dakord me këtë që po them unë? Nëse s’je dakord, ngrihu e më kundërshto”! Sa herë që dikush e lexon tekstin e Kutelit, krijohet përshtypja që dikush po flet në një kuvend. Kjo është risia që kam sjell.
E kam vënë në kontekst shkrimin e rrëfenjave të Kutelit që për herë të parë ndodh në letrat shqipe, por edhe në përgjithësi ku ai përdor pasthirrmat të cilat, p.sh ju thoni: “Hej vllaço hajde këtu”. Të njëjtat gjëra i përdor Kuteli. Punimi konsistonte që të vihej ky autor edhe në kontekst të historisë së letërsisë shqipe. Prurja ime është studimi i rrëfenjës si një risi në prozën e shkurtër shqipe dhe del konkluzioni që Kuteli, është autori i parë modern i prozës shqipe. Dëgjoja një autor të ri të Kosovës kur u shpall çmimi Nobel. Ai thoshte se fatkeqësia e letërsisë sonë është se ne kemi një autor, e ai është Ismail Kadare. Ai është klasiku i vjetri dhe moderni. Nuk jam dakord. Ismal Kadare është një nga autorët tanë më të mëdhenj, por letërsia shqipe nuk ka lindur me Kadarenë. Do të ishte trishtim. Ne kemi autorë të mrekullueshëm si Mitrush Kuteli, Anton Pashku…
Në ditët e sotme, nga autorët që janë gjallë, kënd do ta veçoje?
Është një pyetje e vështirë për faktin se unë nuk frymoj në Shqipëri e Kosovë. Duke e pasur një distancë të madhe, ne në Shqipëri e kemi pasur të ndaluar letërsinë bashkëkohore. Shqipërinë e kam lënë në vitet ’90-të. Atëherë ishte krijuar letërsia e realizmit socialist, të cilën unë e njohur. Më duket sikur nuk kam pasur kohë për ta njohur gjithë letërsinë botërore në këto vite, andaj i jam përkushtuar jashtëzakonisht shumë asaj. Kam frikë se do të bëjë ndonjë gabim në vlerësimin e autorëve bashkëkohor shqiptarë.
Meqenëse jetoni në Francë, sa i vlerëson ajo autorët shqiptarë që i njeh?
Franca nuk njeh autorë të tjerë përveç një autori. Letërsia jonë nuk është e njohur në Francë. Kam marrë një aksion privat për të përkthyer letërsi të mirë. Tani po lexoj letërsi shqipe, pikërisht për të zgjedhur se çfarë mund të jetë e vlefshme për eksport. Është një problem. Një botues francez që ta botojë një libër, duhet që të jetë fitimprurës. Kur ai paguan për përkthimin, është shumë p.sh, për 500 faqe libër duhet paguar deri në 20 mijë euro vetëm përkthimi, dhe askush nuk e ka ndërmend që të botojë libra që nuk i sjellin fitim. Pra, duhet që letërsia shqipe, qoftë e Shqipërisë, qoftë e Kosovës, të financohet nga institucionet tona, të paktën përkthimi. Kur botuesit francez do t’i kenë këto libra në gjuhën frënge, ata mund t’i botojnë. Institutet tona të promovimit të kulturës duhet t’i përkthejnë librat më të mirë të autorëve të Kosovës dhe të autorëve të Shqipërisë në gjuhë të mëdha, në anglisht, frëngjisht, spanjisht, etj…
Po libri “Kosova mon amour”?
Në fillim të viteve ’90-të, u themelua Komiteti i Kosova. Aty vinte shpesh presidenti i ndjerë Ibrahim Rugova. Në vitin ’98-të, isha ende me pasaportë shqiptare dhe kam inicuar peticionin e mbështetjes së pavarësisë së Kosovës dhe për verifikimin e spastrimit etnik dhe represionit serb në Kosovë. Jam shumë krenare për këtë por, meqenëse isha shqiptare, duhej patjetër që një francez të dilte përpara. Kështu që një gazetare franceze e gazetës “Le monde diplomatique”, ka emrin e parë, unë kam emrin e dytë. Pastaj, në vitin ’99-të, kur filluan bombardimet e NATO-s, fillova gazetare me kohë të plotë në Radio Français Internacional, mirëpo kurrsesi nuk mund të punoja si gazetare po të kisha një të kaluar si militante e çështjes së Kosovës. Miqtë e mi, me shumë kujdes, e kanë fshirë emrin tim nga peticioni dhe ai nuk ekziston më. Unë bëra një karrierë shumë etike në Radio Francë. Nuk kam qenë militante kur kam punuar si gazetare sepse gazetari duhet të jetë i paanshëm. Nuk duhet të mbrojë etninë e vet. Shpesh më ndodhte që edhe në punë të isha shumë e ftohtë dhe nuk kam treguar asnjëherë asnjë lloj ndjenje.
Profesioni i gazetares të ka ndihmuar shumë në realizimin e librit “Kosova mon amour”?
Absolutisht po. Por, fakti që punova gazetare gjatë luftës së Kosovës, ka bërë që të kem një lloj dhembshurie për Kosovën. E kam ndjekur dhe më vonë sepse duke e ditur se sa punë është bërë për pavarësinë e Kosovës, kur shoh sot problemet, kur shoh që në parlament hidhet gaz lotsjellës, më vjen shumë keq. Kam dashur të them në njëfarë mënyre që: hej shikoni se është bërë një punë shumë e madhe për Kosovën. Të vjen keq sepse bota nuk do të merret përjetësisht me ne. E them dhe në libër që në gjithë historinë e Shqipërisë, asnjëherë nuk janë bashkuar me njëri tjetrin për të ndihmuar shqiptarët. Është hera e parë në histori që është sulmuar një komb tjetër për të shpëtuar shqiptarët. Kjo nuk duhet harruar.
Nuk duhet harruar që Perëndimi ka qenë dhe është me ne. Shpesh dëgjoj që thonë p.sh. Perëndimi i ka në sy të mirë serbët, i përkrah… mos të harrojmë që kur Shqipëria totalitare ishte e mbyllur, sepse ishte diktatura e Enver Hoxhës, e Kosova nuk ishte shtet, por një krahinë autonome, serbët vazhdonin të bënin lobimin nëpër botë dhe kanë krijuar miq. Por, mos të harrojmë që të gjithë këta miq ua kthyen kurrizin kur ata u bënë mizor me shqiptarët. Ne duhet të jemi optimist dhe të mendojmë se Kosova duhet të jetë një vend demokratik, që mund të hyj në Evropë shumë më shpejt se sa Serbia. Duhet të hyj më shpejt se Serbia. Është absurde që Serbia të mund të hyj në Evropë para Kosovës. Kjo varet vetëm nga ne shqiptarët.
Jetoni në një vend perëndimor, keni jetuar në Shqipëri në periudhën e diktaturës, keni shkruar një libër për Kosovën. Çka do të thoshe sot për Shqipërinë dhe Kosovën?
Do të uroja që politikanët tanë të jenë largpamës dhe vizionarë. Që njerëzit e kulturës, të punojnë që kulturat tona, të Kosovës dhe të Shqipërisë, të shkojnë drejt bashkimit sepse në qoftë se politikisht nuk mund të kërkojmë që nesër Shqipëria të bashkohet me Kosovën, e ardhmja jonë është e përbashkët. Kjo ndodhi me Gjermaninë, pse të mos ndodh edhe me ne?! Kultura është ajo që do të na bashkojë. E kam thënë dhe më parë, dhe kam autorësinë e shprehje,s se hapësira e përbashkët kulturore mes Shqipërisë dhe Kosovës është llokum, llokum dinamiti për kufirin politik. Librat e m’i gjithmonë i kam promovuar në Kosovë dhe do t’i promovojë edhe në të ardhmen.
Autor: Vera Pelaj
