SANIJE GASHI – ZONJA E MADHE E KULTURËS SHQIPTARE

Në vend të hyrjes

“Ka disa vjet që njohim jo pak emra gazetaresh shqiptare, të denja për respektin më të madh edhe të meshkujve. Një nga të parat dhe më të njohurat në të gjitha trojet shqiptare, është pa dyshim, Sanije Kushevica, dje, Sanije Gashi, sot, bashkë me ndonjë shoqe të saj të vjetër, dikur, nga më të parat gazetare në fletorarizmën shqiptare këtu.

Njësoj si Parashqevi Qiriazi në kohën e saj, që drejtoi dy revista për femra, kur ishte editore e revistës “Yll’ i Mëngjesit” (1917) dhe e gazetës “Albania” (1920), edhe Sanija në ditët tona ishte kryeredaktorja më jetëgjatë e “Kosovares” dhe, aktualisht, editorja e vetme dhe kryeredaktore e revistës për femra – TEUTA.”

(Ramiz Kelmendi, shkrimtar, publicist. Në përvjetorin e 80-të të gazetarisë femërore shqiptare, 15 janar 1997)

* * *

“Sanije Gashi, ti je një Zonjë e Madhe. Si përherë ke arritur të na japësh një libër tronditës, të mrekullueshëm. E lexoja dhe shumë pjesë të tij ia lexoja edhe Ismailit me zë. Gjithë Kosova duhet të të jetë mirënjohëse për atë punë të hatashme, të palodhur dhe plot devocion që e ke bërë dhe vazhdon të bësh…
(Mikja jote e gjithëhershme, Helena Kadare)

* * *

“Sanija është një nga njerëzit më interesantë, që ka lënë gjurmë të pashlyeshme në jetën time. Është nga ai lloj diamanti që shkëlqen edhe në errësirën më të plotë, për ta ndriçuar.”
(Eglantina Mandia: Fytyrë e dashurisë)

* * *

“Sikur Prishtina të kishte, jo shumë, por dhjetë shkëndija aq dritëdhënëse, si Sanije Gashi, do të ishte më e bukur, më fisnike, më e pasur.”
(Amik Kasoruho)

* * *

“E keni bërë Prishtinën që të jetë e paharruar edhe për gjeneratat e reja. E përmendëm më herët librin Gjurmë ndër vite, që ju keni shkruar për njerëz që kanë lënë gjurmë, por në fakt, mund të themi pa modesti, që ju jeni ajo që po leni gjurmë në historinë tonë.”
(Lumira Kelmendi)

Shkruan: Xhemail Peci
Fragmente nga libri “Sanije Gashi ose Parashqevi Qiriazi”

I
NJË PORTRET QË RREZATON DRITË

Një portret që shfaqet në një sfond librash të renditura nëpër rafte si ca kujtime kohësh, portret që shpalos një fytyrë e cila rri e menduar dhe njëkohësisht me një buzëqeshje fisnike që rri si një emblemë ilire në truallin e Etlevës dardane; një botë librash që nuk ka se si të mos na e kujtojë atë thënien e njohur të Zeusit të Vajmarit – Gëtes së madh, për më shumë dritë; një botë mendore dhe shpirtërore e cila nuk ka se si të mos na e kujtojë thënien e njohur të Naimit të Frashëllinjve: Dhe dritë e diturisë përpara do të na shpjerë!, një pozicion duarsh që dëshmon për një natyrë sa intelektuale po aq edhe skofiare, një veshje elegante që sa dëfton për shijen si rregullator i talentit (siç do të shprehej Rene Shatobriani) po aq flet edhe për një pedantëri e përkushtim në tavolinën e punës, një medalon që rri i varur në simbolikën e tij për t’iu falur simotarve të dijes e të kulturës – si një Medalje Kujtimi (siç e ka thënë vetë); një portret që flet shumë, si me heshtjen e vet ashtu edhe me kujtimet e kredhura në gjurmë vitesh, një portret që rrezaton dije dhe dritë, kulturë, fisnikëri dhe bujari, paqe dhe bardhësi, mbarësi dhe mirësi; një buzëqeshje e cila në sfondin e këtij portreti rri si një emblemë e kohëve nëpër të cilat publicistja shpalos kujtime e ushqen shpresa; gjithsesi një botë në vete me dashurinë e saj ndaj librit dhe ndaj dijes, një përkushtim gjithë punë dhe vrull, një dhunti e lindur, një frymëzim i rrallë ushqyer nga edukata familjare si dhe nga tradita kombëtare; një intelektuale e zonja e cila flet hapur dhe shkruan bukur, qartë, e rrjedhshëm; një stiliste brilante e cila me ligjërimin e saj krejtësisht origjinal (si një mishërim i llojit të veçantë publicistiko-poetik) i bën për vete lexuesit e saj të shumtë; një gazetare veterane e një emblemë e publicistikës shqiptare, një penë kaq e denjë e gjithë hire, një shkëlqim mendor dhe një përjetësim shpirtëtor, një dorë që lë gjurmë në faqet e gazetave dhe revistave, një humaniste e rrallë e një luftëtare e përbetuar e dritës dhe e mbrojtjes së të drejtave të femrës, një zonjë e cila shquhet me modestinë e saj por e cila pikërisht në këtë modesti shpalos madhështi, një ikonë e vërtetë dhe një doajene e fletorarizmës shqiptare e cila për gjysëm shekulli rresht nuk e lëshon penën nga dora, një shembëlltyrë pune e përkushtimi, një urti që u flet brezave me zërin e arsyes e me shembullin e së mirës, një motër e denjë që udhëzohet dhe frymëzohet nga një vëlla i rrallë, një bashkudhëtare e palodhur në rrugën e simotarve të saj pararendëse në përkrahjen e përparimit të femrës shqiptare, një zë në tribunë të demokracisë e një luftëtare e paepur në rrugën e dritës e të diturisë, një zë gjithë autoritet në shpalosjen e së vërtetës, një kroniste e denjë e kohëve të përgjakshme por edhe një biografe prej shembëlltyre më fisnike e simotrave për të cilat gjithmonë e shfaq atë krenarinë e saj të ligjshme e të njohur (“Për këto gra, pra, mendoj se çmimi më i mirë do të ishte – Medalja e Kujtimit.”), një bashkudhëtare e qytetit të saj të fëmijërisë (por siç e ka thënë vetë edhe e qytetit të rinisë së saj), të cilin ajo me flatrat e fjalës shqipe e ngriti aq bukur si një qytet të përjetësisë së dashurisë së saj kaq të veçantë për të – për Prishtinën (“Prishtina ka qenë një relaksim për gazetaren, për shpirtin”), një eminencë par excellence, një portret që flet aq shumë tek shpalos tipare dhe virtyte të një gruaje intelektuale e të një zonje gjithë dinjitet, Sanije Gashi përmes së kaluarës i flet së ardhmes, përmes penës i falet të bukurës dhe të madhërishmes, përmes yllësisë së fjalës shqipe gjakon dhe krijon perla të një publicistike në të cilën ajo ka krijuar stilin e vet të njohur sanijean, duke u bërë kështu me shembullin e saj të punës e të përkushtimit një simbol gazetarie, por gjithsesi edhe një zonjë e madhe jo vetëm e publicistikës por edhe e kulturës shqiptare, të cilës ajo ka nderin dhe krenarinë t’i shërbejë.

Në gjithë këtë portret rrezatonjës, mbi të gjitha shquhen ca sfonde balli që në vete mbajnë gjurmë kohësh, sy drite e kristale mendimesh, sfonde që shpalosin gjurmët e pararendësve që frymëzuan dhe ndikuan aq shumë në këto kristale mendimesh: Gjyshi, babai, nëna, vëllai…një familje e tërë e ushqyer me zjarrin e shenjtë të atdhedashurisë, me gjakimin për dritën e dijes e të diturisë, me tiparet dhe virtytet më të shquara të bujarisë e të finsikërisë së kombit.

Sanije Gashi është gazetarja e cila për publicistikën e ka braktisur politikën. Ajo është publicistja e cila në gazetarinë si profesion ka parapëlqyer dhe parapëlqen asnjanshmërinë. Ajo është humanistja e cila në përballje me tiraninë dhe me ligësinë, me terrin dhe me ferrin, ka mbrojtur lirinë dhe ka parapëlqyer mirësinë e drejtësinë, paqen dhe barazinë, përparimin dhe arsimimin.

Ajo është gazetarja e cila ka pasur fatin dhe privilegjin, kënaqësinë dhe gëzimin për ta pasur në krah e për t’u frymëzuar nga bardi i letërsisë shqiptare, Esad Mekuli.

Është domethënës fakti se bardi i paharruar, e deshti aq shumë dhe e përkrahu aq shumë gazetaren premtuese sa dhe prijatare, sepse te Sanije Gashi ai pa penën e njomë e cila një ditë doemos do të bëhej e denjë për flatrat e fjalës shqipe, sepse tek ajo ai pa dhe njohu një shpresë të re për një rrugë të re dhe për një jetë të re, pa një rreze drite e cila me punën dhe me përkushtimin e saj, me talentin dhe me vrullin e saj, do të linte gjurmë ndër vite.

Te Sanije Gashi, Esad Mekuli njohu jo vetëm zërin e rinisë por edhe zërin e ardhmërisë së asaj rinie, po sa gazetaren po aq edhe kosovaren e cila do të linte gjurmë të pashlyeshme tek “Kosovarja”, pa dhe njohu një gazetare sa krenare po aq edhe prijatare, e cila duke u vënë me gjithë qenien e vet në përkrahjen dhe emancipimin e femrës shqiptare, do të gjakonte gjithë jetën që t’i shihte simotrat e saj ashtu siç do të predikonte dikur princi i gjuhës shqipe Faik Konica, në po atë shkëlqim që Ilirisë i dha Teuta.

E thënë shkurt dhe qartë, Esad Mekuli pa te Sanije Gashi atë që pa Naim Frashëri tek Sevasti Qiriazi (Dako), dhe koha i dha të drejtë këtij bardi të madh të këtij trualli të përgjakur kaq shumë.

Këtë ndjenjë admirimi dhe respekti, ndjenjë të mirënjohjes dhe të frymëzimit, e ka shpalosur vetë publicistja Sanije Gashi:
“T’u kthehem viteve të para në gazetari: Pranë një njeriu, siç thashë, çfarë ishte bardi i letërsisë shqiptare, Esad Mekuli, njeri me shumë kulturë, kishe çfarë të mësoje, veç diturisë – urtinë, mirësinë, kurtuazinë…Deri në fund, edhe pas pensionimit, do të mbetet mik i sinqertë imi, ndonëse me dallim të madh në moshë.

Ndaj këtij njeriu kisha respekt të veçantë. Ç’është e drejta, respekti ishte i ndërsjellë.”
Po kjo ndjenjë respekti dhe mirënjohjeje është shfaqur në plotni edhe në librin e saj publicistik Gjurmë ndër vite:
“Kujtesë…
Prishtinë, 6 gusht 1993

* * *

Në Shoqatën e Shkrimtarëve mbahet mbledhja komemorative me rastin e shuarjes së poetit. Në atë shumësi njerëzish, të ardhur për t’i bërë nderimet e fundit z. Esad Mekulit, hyn e shoqja, Dr. Sehadete Mekuli, intelektuale e shquar, ecën drejt meje, zëshëm më drejtohet burrërisht:
– A t’u dhimbs njeriu që të deshi aq shumë!
E pranoj, më la pa frymë!”
Është njëkohësisht po kaq domethënës edhe fakti tjetër se doajeni i gazetarisë Ramiz Kelmendi, qe i pari që e krahasoi Sanije Gashin me Parashqevi Qiriazin.

Sokol Halili i letrave shqipe, kreshniku i fjalës së ëmbël e mjeshtri i rrallë i kësaj fjale, edhe këtej trasoi rrugë e na hapi shtigje që vetvetiu nënkupton se një nderim të tillë të filluar nga ai, duhet çuar deri në fund…

Ithtare e parimit iluminist të shpalosur aq bukur nga ajo vetë se: “Të emanciposh një grua, do të thotë të emanciposh një shoqëri”, gazetare e cila në sfida dhe në sakrifica të shumta e ka thënë hapur se: “Qëllimi i shkrimeve të mia ka qenë të ndikoja në emancipimin shoqëror të femrës”, ithtare e parimit empirik të formuluar nga ajo vetë se: “S’ka libër në jetë që ta mëson atë që ta mëson përvoja jetësore”, ithtare e parimit të mirësisë dhe të njerëzisë – të shprehur sërish nga ajo vetë se: “Modestia është kulturë, është edukatë”, ithtare e parimit kaq aktual e aq programatiko-publicistik të Gabriel Garsia Markezit se me gënjeshtra nuk bëhet gazetaria, si dhe ithtare aq e devotshme e parimit të madh të At Zef Pllumit: Rrno për me tregue, Sanije Gashi është njëkohësisht edhe ithtare e nderimit dhe e përkujtimit të veçantë të simotrave të saj:

“Zonjës Musine, ndërkaq, koleges, editores së parë shqiptare, ndonëse nuk u njohëm kurrë, i përkulem dhe i falem gjithë dinjitet!”
Nuk ka dyshim se një shprehje e tillë e respektit dhe e mirënjohjes përpara kujtimit të Musine Kokalarit, përpara këtij engjëlli të dritës që aq shumë e deshti Shqipërinë, por që mjerisht aq pak ia lejuan Shqipërinë që ta gëzonte ashtu siç e meritonte, flet vetvetiu për një ndjenjë madhështie.

Gjithmonë një ndjenjë madhështie, sa herë që Sanije Gashi me fjalë miradije ka përkujtuar simotrat e saj, të cilat me punë dhe me penë ushqyen idealin e një Shqipërie të përparuar e të begatuar, që nga Elena Gjika, Parashqevi e Sevasti Qiriazi, Selfixhe Broja e Urani Rumbo, Nermin Vlora, Iffete Agushi, dhe sa e sa të tjera.

Prandaj, të thuash Sanije Gashi do të thotë të thuash Parashqevi Qiriazi.
Të thuash Sanije Gashi do të thotë të thuash: Zonja e Madhe e kulturës shqiptare.
Duke gëzuar për një shekull rresht, të qenunit nën privilegjin e dritës së letrave, Sanije Gashi është bërë kështu vetë Teuta e publicistikës shqiptare.

Duke qenë “emblemë e gazetarisë sonë” (Ramiz Kelmendi), dhe “zë i fuqishëm i atyre që heshtin” (Bekim Muhaxheri), ajo ka ngritur zërin për ngritjen e një shtatoreje (Një Pllakë Përkujtimore në Shenjë Nderimi), për gratë e përvuajtura, si “një reminishencë për gratë që përjetuan dhunën në luftën 1998-1999! Për ato që përjetuan kalvarin më prekës, më përbuzës, më çnjerëzor që mund të përjetojë një qenie njerëzore!” (Gjurmë ndër vite, f. 232).

Duke cituar zonjën Ollbrajt që gratë t’iu ndihmojnë grave, ajo me të drejtë ka ngritur zërin kundër ambasadave mashkullore, ka shpalosur Ide për një emërtim njerëzor, për ta pagëzuar Klinikën Gjinekologjike-Obstetrike të Prishtinës, me emrin e prijatares Dr. Sehadete Mekuli, dhe ka kërkuar me forcë “kthimin e dinjitetit të qytetarit” nga vetë shteti, sepse siç është shprehur më tej: “tani lyp edhe plismbajtësi! Lyp edhe shamibardha, apo kryeshtrumja.” (Gjurmë ndër vite, f. 242).

Publicistja emblemë ka bërë thirrje të vazhdueshme që “të lartësojmë këtë figurë njerëzore, duke i kënduar kësaj krijese fisnike” (Gjurmë ndër vite, f. 255), për të pasur një përkujtimore: “Që së paku një herë në vit të përkulemi para dhembjes së GRUAS, që do të ishte një fllad për shpirtin e lënduar?” (Gjurmë ndër vite, E Sheshi i Gruas, ku mbeti? F. 259.)

Pa dyshim, një kauzë kaq e denjë e mbrojtur me devotshmëri, kauzë për të cilën Viktor Hygo pat shkruar: “Ngjitur me të Drejtat e Njeriut, fare pranë tyre, janë të Drejtat e Shpirtit. Këmbëngulja është sekreti i të gjitha triumfeve…Paqja është virtyt i qytetërimit. Lufta është krim.”

Në rrugën e sfidave të shumta, por edhe në rrugën e suksesit të dëshmuar, publicistja e penës prijatare është treguar sa modeste po aq edhe e përkushtuar:

“Është fakt se jam natyrë që nuk imponohet, nuk futet, që nuk shkon prej studios në studio ose në redaksi mediash të shkruara, siç po ndodh, për ta “afirmuar” punën e bërë e të pabërë!… Njeriu, pra, duhet të ketë pak modesti edhe në këtë pikëpamje. Se, modestia është kulturë, është edukatë! Mbase, kjo mund të jetë arsyeja e rënies “në hije”, siç thoni ju. Unë vazhdoj të punoj, veç revistës “Teuta”, që tubon rreth vetes mijëra lexues, veç librave të botuar, jam në përgatitje dhe të librave të tjerë publicistikë dhe vazhdoj të shkruaj, që domethënë me punë e ‘thyej hijen’!” (Gjurmë ndër vite, f. 395-396).

Pa dyshim, një portret që flet vetë. Gjithsesi edhe një portret që flet me kohët: dje, sot dhe nesër. Një personalitet i publicistikës dhe i kulturës shqiptare që meriton respekt dhe admirim, sepse në formimin e saj njerëzor dhe intelektual kanë ndikuar në mënyrë të veçantë babai (“në burgun e Prishtinës do të ndodhej edhe im atë, i dënuar me pushkatim në vitin 1945”), gjyshi Rexhep Tërpeza (“i shquar për urti e burrëri”), si dhe vëllai Shyqri Kushevica, korrektor në gazetën Rilindja (“e kam pasur mbështetës gjatë gjithë kohës dhe udhëzues në jetë.”)…

Sanije Gashi është Oriana Falaçi shqiptare. E ky është edhe një epitet që ia dha përplot meritë, kush tjetër pos dora vetë Ramiz Kelmendi. Gjurmë ndër vite e gjurmë kohësh, shoqëruar me kalldrëme kujtimesh për pikturën dhe artet, veçmas për kitarën: “Më pëlqente koha e kaluar nën tingujt e instrumenteve muzikore…Kitara, instrument i dëshiruar (dashuri e munguar)”, për shoqet e fëmijërisë të shpërngulura në Turqi, për jetën gjithë vija dhe vragë e plot stuhi dhe vrull të bashkëkombësve të vet.

Një portret që rri menduar mes librash dhe gazetash, mes faqeve të dorëshkrimeve dhe revistave, duke kujtuar rrugëtimin e gjatë dhe përplot sfida që nga fillimi, duke qëndruar mes një ëndrre të paplotësuar (“Veçse, instrumenti që sot e atë ditë më mbetet ëndërr e parealizuar, është-kitara!”), dhe një profesioni të paëndërruar: “Gazetarinë, ndonëse e pëlqeja, nuk e kisha ëndërruar.”

Pjesëmarrëse e pandalshme në tubimet dhe protestat e viteve të vrullshme ’90, politikisht “e angazhuar në kohë të rrezikshme” e përplot sfida dhe ndeshtrasha, pjesëmarrëse në demonstratat e organizuara brenda dhe jashtë Kosovës (si fjala vjen në Bon të Gjermanisë e gjetiu), dhe gjithashtu mjaft aktive në takimet dhe tribunat politike, e arrestuar dy herë dhe e burgosur, si gazetare që shkruante për aktualitetin e rëndë kosovar si dhe anëtare aktive e Forumit të Gruas të Lidhjes Demokratike të Kosovës, humaniste e cila pyetjes: Çka më vret?, i është përgjigjur: “Varfëria e njerëzve, më pikëllon një dorë e zgjatur. Më lëndon braktisja e fëmijëve!…O Zot?!”, Sanije Gashi është gazetare emblemë e cila pyetjes: Ç’më dha gazetaria?, i është përgjigjur:

“Profesioni që e ushtroj gjysmë shekulli, bëri që të njihja shumë njerëz dhe karaktere, të cilët kanë lënë gjurmë të pashlyera në jetën time. Gjatë gjithë jetës kam skicuar portrete njerëzore, kam ngritur figura grash. Në fakt, gjithmonë kam qenë në mbrojtje, në mbështetje të dinjitetit të gruas. Gruaja e ka afirmuar personalitetin e saj në të gjitha fushat e jetës.

Gazetaria e ka pasuruar jetën time. Profesioni të formon si njeri. Çdo njeri duhet të lërë pas vetes diçka të veçantë, për të mos u harruar…Lum ai që lë përshtypje me punën e tij, me karakterin, me njerëzinë e vet.”

Duke qenë kështu një personalitet që beson fuqishëm se: “Vetëm puna e mban njeriun. Guximi është ai që të mban në çdo punë”, Sanije Gashi e çmon shumë kulturën e mendjes dhe bukurinë e kësaj kulture: “Tani, pas gjysmë shekulli gazetari, me gojën plot mund të them se kam kryer – Universitetin e jetës!”

II
NJË LIBËR POEMË PËR PRISHTINËN

Veprat dramaturgjike të Henrik Ibsneit janë quajtur nga bashkëkombësit e tij si ca simfoni hyjnore. Fjalori i Kontsantin Nelko Kristoforidhit (babait të gjuhë shqipe) në tërësinë e tij, është quajtur një poezi në vete. Së këndejmi mund të thuhet se libri i Sanije Gashit Prishtina e fëmijërisë sime, është një libër poemë për Prishtinën.

Në një cep të Ilirisë së Poshtme, siç do të thoshte Mitrush Kuteli, e në një sfond të Shqipërisë së Jashtme, siç do të thoshte Lasgush Poradeci, publicistja e prirjeve të veçanta krijuese, e vendos Prishtinën si një emblemë ilire në sfondin e një gjeografie – pajisur jo vetëm me pamje të fotografive por edhe stolisur me kujtime të një fëmijërie, me të cilat ajo qytetit të saj të lindjes dhe të rritës ia falë përmasat e një përjetësie.

Duket sikur që të dyja kanë bërë një marrëveshje të pashkruar, një pakt të heshtur mes tyre. Duket sikur Prishtina i ka thënë qytetares së vet se do ta marrë për dore që në fëmijëri të saj, e do të ecë ashtu së bashku me të derisa ajo të vijë në ditën kur do t’ia kthej borxhin këtij qyteti: duke e marrë tani për dore Prishtinën e fëmijërisë së saj dhe duke ecur së bashku dorë për dore: në shpalim të viteve të fëmijërisë e të dashurisë së madhe që ka për të!

Në këto kalldrëme kujtimesh, tek ecin ashtu së bashku dhe dorë për dore, Prishtina dhe publicistja, sikur shkrihen me njëra-tjetrën, sikur mishërohen mes tyre tek ndjekin njëra-tjetrën në rrugëtimin e tyre të përhershëm.

Që të dyja, duke ecur në shtegun e kujtimeve të fëmijërisë së publicistes, fillimisht ecin si dy motra binjake, e pastaj bëhen një.

Në kujtimet e fëmijërisë së saj, e në mënyrë të veçantë në shpalimin e këtyre kujtimeve si gazetare emblemë, autorja e librit e ka shfaqur në sfond Prishtinën, sa të dashur po aq edhe të bukur: herë si një kukull, herë si një shtojzovalle, e herë si të veshur me një vello nusërie!

Në këto kalldrëme kujtimesh, në këto fletë fëmijërie, në këto kronika kohësh, në këto qëndisje gjithë mall e frymëzim, gjithë dashuri e përkushtim, të projektuara në prizmin dje dhe sot, publicistja vihet në mbrojtje të vlerave kulturore e arkitektonike.
Ajo lëshon kështu zemër-klithjen e saj që ato të ruhen, por njëkohësisht lëshon edhe zemër-thirrjen e saj që Prishtina të jetë ajo që meriton.

Në poetikën e ligjërimit të saj publicistik, ajo ngjitet tek maja e Veternikut dhe kundron nga kodra e Arbërisë, shikon dhe sodit – siç e thotë vetë “me sytë e kujtesës” pamjet që i shfaqen përpara, pamjet e qytetit të dikurshëm të fëmijërisë së saj, dhe sheh “imazhe përplot diell”.

Në këto pamje dhe në këto imazhe me ngjyra ylberi shpaloset Prishtina, një emër të cilin publicistja e mbanë thellë në zemër që nga fëmijëria e saj.
Ajo bëhet bashkudhëtare e saj në rrugën e madhe të jetës dhe të dritës.

Me një memorie të freskët, me një kujtesë të habitshme, me një dashuri të rrallë, autorja e monografisë për Prishtinën hyn sërish në lagjet dhe rrugicat e fëmijërisë së dikurshme, përshkon sheshet dhe bulevardet, shuan etjen tek krojet dhe gjen paqe tek gjelbërimet (“oaza gjelbërimi e bukurie”), kujton çezmat e shumta e rrjedhën e krojeve, nxjerr në sfond konceptin e shtetit përmes bashkëbiseduesve dhe kujtimeve të tyre, zbret në lashtësinë e shekujve dhe shpalos përballjen e vendasve me pushtuesit, kujton përpjekjet titanike të shqiptarëve për të mbijetuar dhe për t’u çliruar nga të gjithë ata që sa padrejtësisht po aq edhe mizorisht ua kishin zënë frymën; rikthehet në kujtesë e përpara i shfaqen “sepetet me ushqime”, flet gjithë mbresa për “buzëmbrëmjet idilike te shatërvani”, ndalet me shumë finesë tek: “Kapali Çarshia, hijeshi e qytetit”, kërkon gjurmë të humbura dhe ndjenë mall për ato kohë të lumtura, përshkon rrugicat e shtruara me gurë e kujton me nostalgji tek ecte në fëmijëri atje tek Zona e Pazarit të Vjetër ose Mëhalla e Tregut, ndalet tek ato shtëpi të vjetra e që i shfaqen dhe rishfaqen në kujtesë si ca kaike të vockla por aq shumë të dashura, dhe me ca buqeta fjalësh përshkruan vatrën e ngrohtë familjare shoqëruar me një poetikë përmallimi: “Në këtë rrugicë, të shtruar dikur me guralecë, vende-vende edhe pa ta, çdo gjë i takon së kaluarës.

Në fillim të sokakut, në të majtë ishte shtëpia e vjetër e prindërve të mi…” (PFS, f. 66), flet për pamjet e brendshme dhe të jashtme të shtëpive (kujton mangallin me prush apo edhe “dronjat e punuara në vek/tezgjah” (PFS, f. 75), kapixhikët dhe sabah-qejfet e zonjave të Prishtinës – kur “laheshin shtigjet e shtruara me gurë” (PFS, f. 77) dhe kur “dinin të bënin pikën e sefasë” (PFS, f. 77), kujton aromën dehëse të lule-shebojës si dhe “trëndafilat llojesh e sojesh të ndryshëm” së bashku me “zambakët erëkëndshëm”, duke u shprehur me krenari të ligjshme se: “Ishte një kolorit mahnitës.” , vë në pah tendencën e njohur për t’i konvertuar shqiptarët në turq si dhe shpërnguljen e shqiptarëve në Turqi, dhe aty-këtu edhe kthimin e ndokujt; kujton zanatçinjtë e mrekullueshëm e gjithë përkushtim, dhe rishfaq në kujtesën e brezave dy Marigo Postjet e Prishtinës, qëndistaret e flamurit kuqezi: “Gruaja e familjes së Alibegëve-Remzia, si dhe Nixhare Batalli (e tjetrës lagje), do t’i qëndisin, me sa dihet, flamujt e parë kuqezi në Prishtinë.” (PFS, f. 81).

Sakaq, në gjithë këtë kolorit përshkrimesh, në të cilin buqetat e fjalëve shkrihen në një me buqetat e luleve, të cilat ajo i përmend me një kujtesë të habitshme e një nga një: “sardonët (mëllagat), menekshetë (lulevjollcat), meshet (krizantemat), lulezjarrin lulebombone, lulevathi, lulekënat, zymbylet, jargavanët, feslixhenët…, lule këto që po i mbushnin oborret e qytetit, varësisht nga stina.” (PFS, f.77), duke përshkruar më tutje edhe ditën e pazarit plot gjallëri e ngjyra jete.

Duket sikur këto lule i ka ruajtur me aq kujdes në rrugëtimin e saj me qytetin e lindjes, sa të bëhet sikur i ka premtuar kryeqytetit se do t’i marrë e do t’i ruajë tërë jetën, për t’ia kthyer një ditë në formën e një tufe lulesh, tufë të cilën rrallëkush ia ka falur Prishtinës si publicistja Sanije Gashi.

Në një mishërim si ky, zë vend edhe shkëlqimi i rrezeve të diellit në kohën e fëmijërisë:
“Sa shumë kujtime janë të palosura në atë mëhallë, në atë oborr të Emixhikëve, me gjithë lojërat e fëmijërisë së pastër, të pagajle, me atë shkëlqim të diellit, që nuk ndodh në vitet e pjekurisë.” (PFS, f. 80).

Ajo kthehet mbrapa në kohë për të ecur sërish në Mëhallën e Kullës së Sahatit, prej ku ka shumë kujtime dhe përjetime, kujton dyert dhe dritaret e Gjimnazit (“Gjimnazi që rrezaton kulturë”), renditë fotografitë e përfshira një nga një me aq kujdes dhe shije, shpalos kujtime gjithë mallëngjime, sjell në kujtesë ecjen nëpër sokakët e dikurshëm, gjallërinë në shëtitoren e qytetit, pastërtinë dhe rendin, rregullin dhe dashurinë që kishin njerëzit për njëri-tjetrin, vë përballë kohët mes tyre: dashurinë që kishin njerëzit dje dhe mungesën e ngrohtësisë njerëzore sot, vë kundruall njëra-tjetrës: Prishtinën e vjetër “në ato kohë të perënduara” (PFS. F. 48) dhe Prishtinën e re në këto kohë të moderuara, arkitekturën e vjetër dhe ndërtimet moderne, thekson plagët e qytetit si pasojë e ndërtimeve pa plan (“ngulfatjen që po i bëhet qytetit” (PFS, f. 68)…

Publicistja e dhuntisë së dëshmuar krijuese shprehet gjithë pietet dhe respekt për intelektualët dhe atdhetarët e kryeqytetit, si profesorët Vasil Andoni, Lirak Dodbiba, Ymer Berisha, Lorenc Antoni, Abdurrahim Buza, Ahmet Gashi, Rauf Zajmi, Dr. Rexhep Krasniqi; kujton me krenari dhe nostalgji “kohën e Shqipërisë” (1941-1944), bashkëbisedon me njerëz të cilët mbajnë mbi supet e tyre peshën e viteve, por me një kujtesë tepër të freskët dhe me një dashuri gjithë mall tek flasin për qytetin e tyre, dëshmon për përplasjet shqiptaro-serbe, për konfiskimin e pasurive dhe të pronave të atdhetarëve shqiptarë pas marrjes së pushtetit nga ana e komunistëve (si shtëpia e Iljaz Agushit, sot ndërtesa e RTK-ës: “Gruaja e Iljazit, Fatimja, një vajzë e bukur e beglerëve të Prishtinës, vdes e re, në shtëpinë te Televizioni i sotëm. Të dy kanë qenë një çift i bukur…Iljazi nuk qe martuar kurrë më.” – PFS, f. 90.), e flet edhe për shtresat e shoqërisë…

Në kujtimet që shpalosen palë-palë e me një mall shpesh të valë, ajo kujton njerëzit eminentë dhe begaton kështu galerinë e protagonistëve të qytetit, galeri që përbëhet nga njerëzit e thjeshtë a zanatçinjtë (furrat e qytetit) e deri tek ministrat.
Në një kapitull të veçantë, gazetarja emblemë ndalet tek figura rrezatonjëse e atdhetarit Iljaz Agushi (Personalitete kohe. Shtëpia dhe veprimtaria e të shquarit Iljaz Agushi), duke theksuar meritat e tij të mëdha në ngritjen e pushtetit shqiptar në Prishtinë:
“Aty nga mesi i prillit 1941, pasi gjen përkrahjen e personaliteteve të shquara të Prishtinës e të rrethinës, e ngriti Flamurin Kombëtar dhe nën valëvitjen e tij e shpalli përbërjen e udhëheqjes së Prefekturës së Bashkisë së Prishtinës.” (PFS, f. 87).

Publicistja e përkushtimit të veçantë krijues përkujton me krenari të ligjshme se Iljaz Agushi ishte një atdhetar i pandalshëm:
“Pa vonuar themelon komunat shqiptare, vendos kryetarët në komuna të mjediseve fshatare dhe shtron kërkesat që Kosova të bashkohej me Shqipërinë londineze – drejt Shqipërisë tërësore.” (PFS, f. 87).

Pasi përkujton se: “KPJ-ja merr vendim që të likuidohej. Kështu, më 27 tetor 1943, në orën 18 hyjnë në shtëpinë e tij në Tiranë dhe e qëllojnë me 6 plumba.” (PFS, f. 88), ajo gjithashtu dëshmon për dashurinë që ushqente populli për një nga bijtë e tij më të devotshëm, me rastin e varrosjes së tij në Prishtinë:

“-Nuk ka mbetur burrë pa qarë e pa shkuar në përcjellje të Iljaz Efendisë, tregon sot Rashid Krasniqi.” (PFS, f. 91).
Një vend të veçantë i ka kushtuar autorja edhe simotrës së saj Iffete Agushi (Poetja e veprimtarja Iffete Agushi. Edhe një histori, tashti gruaje, nga kjo mëhallë).

Pasi ka pohuar kështu se: “Iffetja njihet si veprimtare e organizatës “Lëvizja për lirinë e tokave shqiptare”, por edhe e NDSH-së së njohur.” (PFS, f. 94), ajo gjithashtu ka përkujtuar se si vogëlushe Iffetja ishte mjaft e zgjuar, dhe se për të: “porosia e Iljazit do të jetë:

– Iffet, vetëm mësimi i shqipes të bën shqiptare!” (PFS, f. 98).
Nuk ka dyshim se Iffete Agushi për Sanije Gashin është një nga princeshat e rralla të letërsisë, prandaj në fund jep edhe një fragment nga poezia e saj kushtuar Kosovës, shkruar në Shkup më 25 shtator 1945 (“përkthyer nga poeti Arif Bozaxhi”), poezi e cila për nga motivi përkon me poezinë e Asdrenit apo edhe të Mehmet Akifit, kushtuar Kosovës:

“Oj Kosovë, oj fushë krenare,
e përgjakur në çdo anë.”
(PFS, f. 99)Një poezi të poeteshës Iffete Agushi, publicistja Gashi e ka përfshirë edhe në kapitullin Rruga e Burgut. Hapsana e Prishtinës, poezi e titulluar Hapsana e Prishtinës, shkruar në Shkup, më 30 tetor 1945, e cila paraqet në sfond pamjet e shqiptarëve të burgosur ‘grumbuj-grumbuj’ dhe ‘faj e pa faj, me pranga në duar’, e që përfundon me vargjet:

“një muzg e ka kapluar krejt qytetin.
Çdo gjë hesht, vetëm toka dhe qielli lotojnë.”
(PFS, f. 135)Duke e kujtuar në retrospektivë Prishtinën e fëmijërisë së saj, ajo ndalet tek Rruga e pajtonxhinjve (“taksi” të kohës, siç shprehet autorja) dhe gjithsesi një “luks” për kohën. Sakaq kujton dimrin: “Bora ishte pjesë e pandashme e Prishtinës edhe kur reshtte” (PFS, f. 102), e paskëtaj shfaqet fare natyrshëm malli për një krua të kryeqytetit si dhe dhimbja për betonizimin e zonave të gjelbëruara:

“Edhe një krua tjetër ndodhej në anën jugore, jashtë oborrit të kësaj shtëpie, aty në kënd, që flet për pasurinë e qytetit me këto burime freskuese.
Tani, në atë shtëpi oficerësh jo vetëm që është zhdukur ai gjelbërim e ata drurë të lartë (kanë mbetur vetëm disa në hyrje), veçse në atë hapësirë janë ndërtuar e hapur jo më pak se 50 zyra!” (PFS, f. 105)

Duke përkujtuar se Iffeti ishte një “prishtinase e guximshme”, Sanije Gashi përmes fjalëve të bashkëkohanikëve të Iffetes (Dr. Muratit) ka dëshmuar se populli e deshi me gjithë zemër, bijën e vet atdhetare:
“- Iffeti na kishte lënë një amanet, i cili duhej përmbushur patjetër. Që trupin e saj ta mbulonim me flamur kombëtar!” (PFS, f. 99).

Me një mallëngjim të theksuar autorja e monografisë për Prishtinën ka shpalosur fletë kujtimesh edhe për Mëhallën e Divan Jollit (në kapitullin Mëhalla e Divan Jollit. Shtëpitë e prishtinasve e dyqanet e hebrenjve): “Divan Joll (rrugë e drejtë), në të dy anët me drurë të gjelbër, që sajonin shtëpitë e bukura dollma” (PFS, f. 112), për t’u ndalur më tej tek përshkrimi i detajuar i shtëpive karakteristike:

“Të gjitha këto shtëpi kanë qenë me oborre, por më e bukura ishte ajo e zonjës Nazmie Tatari (e ëma e Bejtullah berberit), një zonjë e kamur, me bahçe të rregullt, përplot trëndafila të bukur, të cilit i paraprinte dishëravlia (jashtavlia), siç ndodhte te shumë oborre, kryesisht pasanikësh.

Ja pse i përshkrova këto shtëpi të kësaj pjese të fillimlagjes së Divan Jollit.” (PFS, f. 115)
Një veçori tjetër e këtij libri unik është të shpalosurit e kujtimeve të banorëve të Prishtinës, të atyre më të moshuarve, nëpërmjet të cilëve sillet në kujtesë rishtazi e kaluara e Prishtinës: “Për lagjen Divan Jolli kanë kujtime të pashlyeshme banorët e saj.” (PFS, f. 119).
Këta banorë rrëfejnë në copëzat e kujtimeve të tyre, në mes tjerash edhe për Tauk Bahçen “ku regjimet serbe i pushkatonin shqiptarët me gjyq e pa gjyq” (PFS, f. 120), për konvertimin e shqiptarëve në turq, për shpërnguljet e tyre për në Turqi, për kurset pedagogjike dhe mësuesit e paharruar, për sjelljen e veturës së parë në Prishtinë, për hapjen e barnatores së parë, për këngëtaret e para, për kohën e Shqipërisë, si dhe për shpresën e shprehur me aq dashuri nga prishtinasi Rashid Krasniqi, se: “prapë do të jemi Shqipëri…” (PFS, f. 127).

Në kapitullin Rruga e Burgut. Hapsana e Prishtinës, nëpërmjet kujtimeve të shkrimtarit Qamil Batalli, rrëfehet për lumin Vellusha dhe gojëdhanën “e trishtueshme, se Vellusha ishte një lumë i mallkuar, që për çdo 32 vjet përmbyste dhe rrëmbente çdo gjë që gjendej përpara. Mu për këtë, prishtinasit janë kujdesur që në të dy anët e Vellushës, të kishte plepa. Gojëdhana thotë se mbi ata trupa plepash të lartë kanë shpëtuar jetën shumë qytetarë, kur Vellusha kishte gufuar e çmendur fare.” (PFS, f. 139).

Ndërkaq, në fund të këtij kapitulli shpaloset edhe ana tjetër e qytetit:
“Prishtina, ishte mbi të gjitha, qytet zejtarësh. Në Çarshi, po e zhvillonin zejtarinë e tyre qytetarët e vjetër, zanate, që tani si të thuash, kanë perënduar, si: sermaxhinj, kallajxhinj, saraçë, fuçixhinj, nallbanë, bakërxhinj, kazanxhinj, këpucëtarë…, prandaj dhe qytetin e përshkonte fryma esnafe.” (PFS, f. 140).

Në kapitullin Mëhalla e Llokaqit. Qendër e Çarshisë, përmendet një e dhënë interesante, që dëshmon se autorja ka regjistruar në kujtesën e saj gjëra të shumta të Prishtinës së fëmijërisë së vet:
“Strajat njihen si familje të kamura, pasuri që vlerësohej nga sasia e arit. Këtë pasuri e kanë ruajtur në qypa të futur në dhe. Tregojnë se si një herë në vit i kanë nxjerrë qypat për ta pastruar arin.” (PFS, f. 144).

Shpalosen kështu rite e festa fetare, malli për të djeshmen e zhgënjimi për të sotmen (në kapitullin Mëhalla e Vellushës, kroi i Katër Llullave. Gëlqerosja e shtëpive, paqllëku, kroi), kujtohen kohët kur “shtrohej sofra me të mirat e Zotit” (PFS, f. 154), nderimi për shpirtrat e të vdekurve dhe lutjet drejtuar Zotit, por edhe përkujdesi i duhur: “Kur është fjala për fukarenjtë, prishtinasit gjithnjë kanë shprehur kujdes të duhur për ta”… (PFS, f. 158).

Në kapitullin tjetër, Proceset shkombëtarizuese. Aksioni i Armëve, shpërngulja për në Turqi, përkujtohet gjithashtu zbatimi “i planit të hershëm të Çubrilloviqit” (PFS, f. 172), e që më vonë do të pasonte edhe me “pësimin e të kamurve”:
“Regjistrimet e vitit 1953 tregojnë se shumë shqiptarë u detyruan të deklaroheshin si të kombësisë turke, madje edhe nëpër katunde, që s’e dinin një fjalë turke! Kështu, deri në vitin 1959 për në Turqi shpërngulen rreth 400 mijë shqiptarë…Me shpërnguljen, shpëtonin nga terrori.” (PFS, f. 172).

Ndërkaq, në kapitullin Mëhalla e Kacallarëve. Rrugë të përbaltura, pa trotuare, kujtohet me krenari se: “Prishtina e ka furnizuar tërë Kosovën me perime! Prishtinasit kanë qenë bahqevanxhinj (kopshtarë) të njohur.” (PFS, f. 169).

Në kapitullin Itineraret e padëshiruara. Nostalgjia për vitet e ikura, publicistja e penës së denjë ka shpalosur një realitet tepër të dhimbshëm të shpërnguljes së shqiptarëve nga vatrat e tyre, plagë kjo e cila mjerisht po vazhdon edhe sot të mbetet e hapur.

Në këtë shpalosje ajo ka gdhendur me një zotësi të rrallë portretin e një prishtinase e cila kishte qenë dikur normaliste, portretin e zonjës Pervin Muhaxhiri – Acarkan (Axharkan), për të cilën pohon se e kishte braktisur qytetin e fëmijërisë më 1958, dhe e cila do të kthehej prapë tek vatra stërgjyshore:
“Pas gjysmë shekulli, Pervini, në një vizitë nostalgjie Prishtinës, rrëfen për këtë itinerar të padëshiruar, për ato vite të ikura jete, për lektisjen që s’iu shua kurrë për tokën e të parëve.” (PFS, f. 180).

Dhembshuri e nostalgji përzier bashkë, malli për kroin në një kënd të rrugicës, nisja e të tri motrave për në shkretëtirën e panjohur, ndarja me dy djemtë e tezës – që të dy të burgosur politikë, shpalosen kështu dalëngadalë në poetikën e publicsitikës së autores së librit për Prishtinën, madje shpalosen në atë mënyrë sa duke gdhendur portrete të tilla e duke shfaqur fragmente të një jete gjithë stuhi dhe vrull, ajo të lë përshtypjen sikur krijon faqe të një novele apo diku-diku edhe të një romani me fate njerëzish e me pamje turmash, që përpëliten sa andej e sa këtej:

“Kadri, me zinxhirë në këmbë, që mezi po i tërhiqte zvarrë! Provova t’i hidhesha në përqafim, kur ndjeva dorën e hekurt të policit të më zbrapste, me britma e sharje.
Ja, kjo qe përshëndetja jonë! U larguam nga burgu të zhgënjyera.” (PFS, f. 184)
Me një përqëndrim të theksuar në rrëfim dhe me një përkushtim të dëshmuar në shpalim të një kohe zezonë, përmes kësaj figure të realizuar aq bukur, publicistja paraqet fatin e një populli të tërë:

“Ndarjet sillnin pikëllim. Të shpërngulurit, ndërkaq, përgjithmonë mbetën jabanxhinj, ardhacakë, arnautë, të cilët do të jetojnë gjatë me peshën e fjalëve të thëna në ato çaste ndarjeje. Edhe sot, pas gjysmë shekulli. Pervini e kujton gjithë emocion një përjetim:
-Zakonisht, nisjet bëheshin nga stacioni i trenit, në Prishtinë. Kisha një shoqëri shkolle, e cila erdhi të më përcillte. Njëra nga shoqet, që quhej Tefta Sedllari, e që e dinte mirë peshën e kurbetit, ngaqë e kishte të atin në mërgim, në atë shtrëngim lamtumire, më lëshoi në dorë një dhuratë, porse, më porositi që të mos e hapja derisa të mbërrija në Stamboll! Treni u nis, njerëzit tanë mbetën poshtë me shtangje fytyre e me valëvitje duarsh, në shenjë përshëndetjeje, mbi të cilat duar m’u bë se ra një tis mjegulle. Po, ç’ishte ajo që nuk munda ta harroja kurrë? Ishin tingujt shpues të asaj sirene treni që depërtuan thellë në qenien time, që dëftuan rrugën e ikjes së përjetshme…

Ai udhëtim në atë tren përplot shqiptarë nga e gjithë Kosova, zgjati diku 12-13 orë. Jehona e rrotave vinte gjithnjë e më e rëndë. Nuk fliste njeri, heshtje varri. Herë pas here sillja ndër mend dhuratën e shoqes, a thua ç’kishte brenda saj?! Kur, më në fund, treni hyri në Stamboll, në atë qytetin zulmëmadh, që po lavdëronin – Stambolli kështu, Stambolli ashtu, unë mbeta e nemitur: Kuuuku, thashë, ku erdhëm! Pamje e shëmtuar, me ato shtëpi përdhese në atë periferi të qytetit, mirëpo edhe sikur të kishte pamje parajse, mua s’do të më dukej gjë! E vetmja që atëherë dëshirova të kisha, ishte një kamerë, të xhiroja ato pamje dhe shqiptarët tek po zbrisnin nga treni kujdesshëm, humbshëm, ftohtë…që t’ia tregoja botës – ja ç’na bëri serbi, Zoti mos ua faltë!” (PFS, f. 184-185).

Nuk ka dyshim se me magjinë e fjalës shqipe, autorja e veprave antologjike krijon një nga perlat e një publicistike e cila e nxjerr në sfond dhimbjen dhe mallin, por që njëkohësisht e risjell në kujtesë trenin, e treni dhe rrugëtimi me të si detyrim, do të përsëritet aq shumë në fatin tonë tragjik!

Sanije Gashi në gdhendje të portretit të Pervinit dhe në shpalosje të fatit të hidhur të mërgimit, e shkrinë gjithë dhuntinë e saj dhe pa dyshim krijon një nga portretet më të realizuara, më të dashura, por edhe më të dhimbshme.

Kundruar nga ky prizëm, me një vërtitje të lehtë të penës së saj të mprehtë, autorja dëshmon për një fat tepër të hidhur, të zonjës Pervin:
“Punësimi edhe i motrave të mitura, ishte me shumë vuajtje: “E dini çfarë do të thotë të punojë fëmija 10 vjeç?! Motra ime, Semia, si 10 vjeçe u punësua në një fabrikë! Edhe tjetra, Seria, në të 12-tat nisi, po kështu punë fabrike!” (PFS, f. 186).

Gjuha e nëntekstit është mëse e qartë: Kush nuk e ka provuar sirenën e hidhur të trenit në ndarje nga vatra dhe sofra, kush nuk e ka provuar bukën e hidhur në mërgim sikurse zonja Pervin?!

Me gjuhën e një nënteksti të tillë, Sanije Gashi doemos sa na e kujton thënien e njohur të Gëtes: “Jo Gjermaninë ta çojmë në Amerikë, por Amerikën ta sjellim në Gjermani!”
Por publicistja e shquar nuk mjaftohet vetëm me kaq. Ajo e çon edhe më tutje fillin e rrëfimit që lidhet me dashurinë ndaj Prishtinës, për të dëshmuar për të satën herë, atë thënien e njohur se “Arbëreshi, ngado vete di dhe bën”:

“A thua, si e gjen Prishtinën?
– Si? Ja, po ju tregoj si: s’doja të kthehesha më në Stamboll! Se, lumturi nuk është pasuria, lumturi është të qenit në vendin tënd dhe me njerëzit e tu…Në këtë kthim, Pervini takohet edhe me ish-shoqet, normaliste të dikurshme, me të cilat asnjëherë, për gjysëm shekulli, nuk i ndërpreu kontaktet, qoftë me letra, qoftë me telefonata, ose me vizita tashmë të rregullta që ia bën Kosovës, “kjo është krenari imja”, shprehet. Sikurse edhe gjuha shqipe, të cilën nuk e anashkaloi kurrë! Takohet edhe me Teftën e poezisë së dhimbshme e të dheut të çmuar, tek i cili gjeti lotët, gjeti qeshjet, gjeti ‘kuvendimet’ e ngrohta…

Sot, rrëfen Pervini, jemi një grup shoqesh prishtinase të hershme prej 25 vitesh, që në Stamboll kemi sajuar atë rrethin tonë të ngushtë, që mbajmë ndejat e rregullta çdo muaj, ndërsa në ato ndeja krejt muhabeti ynë është e kaluara jonë në Prishtinë! Ndonëse, kanë ikur vitet, kanë ndryshuar kohët, ka shkuar mosha…” (PFS, f. 187-188).

Plagën e madhe të braktisjes së atdheut, autorja e ka përfshirë edhe përmes një letre të shkruar prej Adrian Islamit nga Bursa e Turqisë, dhe të dërguar në revistën “Teuta”, në të cilën sërish shquhen notat e dhembjes së madhe:
“Kaq i pazëvendësueshëm të ishte vatani? Kush do të ledhatonte trarët e shtëpisë, kush ujiste për herë të fundit trëndafilat, jargavanët në bahçe. “Mos lëshoni aromë pa ne, na prisni” – u vinte t’u thoshin, por fjalët u mblidheshin në fyt, sepse të gjithë e dinin se nuk do të ktheheshin më. Për herë të fundit lanë fytyrën në çezmë, i mbushën kacitë me ujin e tyre, me ndjenjën se ai ujë do të mjaftonte për tërë jetën. Mbetën pa mangallet, ku nënat piqnin kafe, e gjyshi e gjyshja tymosnin duhanin e ia thoshin këngës “Çohu, more Rexho”…Sahatet e mureve, që binin çdo orë, mbetën pas.” (PFS, f. 192).

Në kujtimet e Pervinit, ky udhëtim nuk do të harrohej kurrë: “me ata trena futë, sirena e të cilëve do të jehonte gjatë-gjatë, derisa i hidhnin diku, veç Stambollit, Bursës, Ada Pazarit…, në anët e Anadollit prapanik.” (PFS, f. 181-182), ndërkaq për Adrianin shpërngulja do të ishte një “dhimbje e padurueshme”:
“Mbërritëm në Stamboll, disa ikën tutje, në Bursa, në Izmir, në Samsun, në Ankara, në Eskishehir e në shumë qytete të tjera të Anadollit.

Kësaj Osmanët i thoshin ‘va-esefa, va-esefa’ – sa keq, sa keq…” (PFS, f. 195)
Në përmbyllje të këtij kapitulli, në pjesën e titulluar Plisi në vend të fesit, përshkohet sërish edhe një shteg i një rruge të gjatë, nëpër të cilën kanë ecur banorët e kryeqytetit:
“Prishtinasit mbanin mbi kokë kryesisht fesin, kurse katundarët që vinin për t’u furnizuar, mbanin plisa të bardhë. Me ardhjen e gjermanëve, së pari e pamë flamurin kombëtar dhe të rinjtë, ata pak intelektualë, filluan të kuptonin se ishin shqiptarë. Përmes bursave të ndryshme dhe mësuesve të ardhur nga Shqipëria, prishtinasit filluan të mësonin gjuhën shqipe. U ndërrua fesi me plis.” (PFS, f. 196).

Në libër, nëpërmjet arsimtares në pension-Melihate Turku, përshkruhen gjithashtu edhe vuajtja e muhaxherëve të shpërngulur nga Toplica e Nishi, peripecitë dhe përbuzja që hasën ata (në pjesën Mëhalla e Muhaxherëve. Lagje e të përndjekurve), kurse në kapitullin Mëhalla e Xhamisë së Llapit. Një lagje me bagëti, përshkruhet në mjaft detaje rendi i dyqaneve, ditët e tregut, flitet për barnatoret e qytetit, për intelektualët prijatarë prishtinas si dhe për familjet e njohura prishtinase: ato me ndikim dhe me veprimtari patriotike; vihet përballë njëra-tjetrës e djeshmja dhe e sotmja, mallëngjimi për të djeshmen dhe zhgënjimi me të sotmen, gjë që shprehet mjaft bukur përmes Rashid Krasniqit:

“- Secila gjeneratë e ka kohën e vet! Secili i kthehet me mallëngjim e dashuri.” (PFS, f. 207).
Në kapitullin Jeta kulturore. Teatri profesional dhe shfaqja e parë në Prishtinë, nëpërmjet kujtimeve të z. Vehap Shita, kritiku më i njohur i teatrit, që nga ditët e para të themelimit të tij, gazetar shumëvjeçar dhe përkthyes, (PFS, f. 214), përshkohet trajketorja e zhvillimit të teatrit dhe kujtohen me krenari nismëtaret e tij:

“E para aktore e Teatrit të Prishtinës ka qenë Meriban Shala, mandej Katarina Josipi, më vonë prishtinasja Melihate Ajeti, Mysherefe Preka…Ç’është e drejta, prishtinas nuk ka pasur thuaja asnjë, se kanë qenë shumë inaktivë.

Veç institucionit të teatrit, në vitet e mëvonshme, do të themelohet edhe Shtëpia filmore – Kosova filmi, nga aktori i shquar Abdurrahman Shala. Ky personalitet komplet i artit, ka qenë edhe aktor, edhe regjisor, edhe dramaturg.” (PFS, f. 216).

Duke e shpalosur të djeshmen dhe të sotmen, elegancën e veshjes dhe trendet e saj, dëshmohet njëkohësisht edhe kalimi nga një kulturë arkaike në një kulturë më të avancuar:
“Me heqjen e perçes e të çarçafit, por me zëvendësim të manteleve dhe të shamisë deri vonë, ose me jemen (shami koke grash, zakonisht e zezë, për ato më në moshë), në vitet ’50 dolën dhe çorapet kajzer e të najlonit, ndërsa gjatësia e fundeve ishte nën gjunjë. Preferoheshin materialet për fustane si – zhorzhet, krebanja, mëndafsh, kadife, organdin, taft, tyl, atllas…Tashti, veshja allafranga po dominonte në qytet.” (PFS, f. 219).

Në mënyrë të veçantë, në këtë kapitull, në pjesën e titulluar Stili i viteve ’50 të shekullit XX, paraqitet në mënyrë mjaft të detajuar shija mjaft e sofistikuar e modës së prishtinaseve të asaj kohe, gjë që publicistja Gashi e bën sa me një memorie të shkëlqyer po aq edhe me një stil të përkryer:
“Mirëpo, kur është fjala për veshjen dhe modën, prishtinaset mundoheshin ta ndiqnin stilin e viteve ’50, që ishte dekadë e glamurit, e femërsisë dhe e kthimit magjik të modës së lartë evropiane, ndikuar nga veshja (allafrënga) e Francës.

Në ato vite gratë ishin të uritura për krijimin e stilit, kështu që i frymëzoi liria e modës së epokës. Vitet 1960 të modës dhe veshjet e 1970-ës, më shumë kanë qenë të fokusuara në stilin eklektik dhe të vetëshprehjes.” (PFS, f. 219).

Nuk do mend se një qasje e tillë me kaq vëmendje ndaj trendeve të së djeshmes, mes tjerash dëshmon më së miri se përse revista “Teuta” është një revistë kaq prestigjioze, ndërkaq që vetë stili sanijean të bën të kujtosh sikur je duke lexuar faqe të romaneve të shkruara nga shkrimtarët francezë për jetën e saloneve të Parisit:
“Njëri nga trendet e atyre viteve ishte – fundi i fryer, me gjatësi nën gjunjë, dhe fustani i ashtuquajtur ‘bustier’. Glamur i viteve ’50 ishin dorashkat e gjata nga dantella, që kombinoheshin me këpucë takash të larta. Ato vite sollën edhe trendin e sofistikuar dhe joshës të stileve të flokëve, që duhej të ishin me shkëlqim dhe të fryra. Kjo u jepte grave pamjen e zonjave të vërteta. Prishtinaset e asaj kohe kanë provuar të ndjekin modën e kohës, sidomos sa i përket gjatësisë së fundeve dhe stilit të fryrë të flokëve. Në fillim të viteve ’60, po kështu dalin edhe zhyponat që i mbanin të fryrë fustanet (pjesën e poshtme), e që përdoreshin me kënaqësi, sidomos nga vajzat.” (PFS, f. 220-221).

Në kapitullin Shëndetësi. Mjekët e parë të Prishtinës, autorja e monografisë së rrallë për Prishtinën shpalos mermerin e emrave të mjekësisë kosovare, duke folur mes të tjerash me një pietet të veçantë për Dr. Sehadete Mekulin:
“Doktoresha Sehadete është një nga personalitetet më të njohura në mjekësinë kosovare, intelektuale e ditëve të hershme, gjinekologe dhe shkencëtare e parë shqiptare, jo vetëm në Kosovë.” (PFS, f. 225).

Në mënyrë të veçantë, ajo përkujton gjithë krenari e respekt treshen e madhe të mjekësisë kosovare, duke dëshmuar për të satën herë se ajo di të nderojë prandaj edhe meriton të nderohet:
“Prishtinasit-Dr. Daut Mustafa e Dr. Izedin Osmani, bashkë me ohriasen, Dr. Sehadete Mekuli, janë tre nga themeluesit e mjekësisë kosovare, të cilët nuk duhet të harrohen.” (PFS, f. 225).

Pasi ka sjellur në sfond poezinë e Esad Mekulit, të titulluar Perdja e robnisë, poezi në të cilën poeti i ka thurrur himn femrës si qenie e bekuar: “Femën, ti hymn i përjetshëm i përtërimjes, i/ gëzimit njerëzor, i vet jetës.”, autorja Gashi ka përshkuar historikun e floktarëve të parë në qytet, duke nxjerr në sfond frizeren e parë – Qamile Tyrbedari, “me 58 vjet përvojë pune” si floktare; e pastaj ka kujtuar se fotografi i parë shqiptar në Prishtinë ka qenë: “Ramadan Beqiri-Gilanlia, i biri i Ahmet Agës së njohur në qytet, i cili ka punuar para Luftës së Dytë Botërore, deri më 1955, kur shpërngulet për në Turqi.” (PFS, f. 229).

Në pjesën e këtij kapitulli, pjesë e titulluar Tyrbja e Sulltan Muratitdhe Tyrbedarët, publicistja e cila shquhet për përkushtimin e saj krijues, është ndalur tek historiku i kësaj tyrbeje, duke theksuar se:
“Të shkruash për Prishtinën, duhet përmendur edhe një ‘pjesë’ e saj, që është Tyrbja e Sulltan Muratit, 700 vjet e vjetër, si dhe kujdestarët e saj.” (PFS, f. 231).

Duke u ndalur tutje tek tradita e së djeshmes, në pjesën Nuset e Prishtinës dhe Hyrije telexhia, ajo në të vërtetë ka gdhendur portretin e një gruaje, e cila njëlloj sikurse Kako Pinua e romanit Kronikë në gur e Ismail Kadaresë, (e cila përgatiste pajën e nuseve në Gjrokastër), përgatiste pajën e nuseve të Prishtinës:
“Vajzat kishin rroba speciale të nusërisë: çitjanet ‘xhanfes’, kështu u thoshin, kur i prekje, sikur të shkriheshin ndër gishtërinj. Edhe këmbëzat i kanë pasur të qëndisura me fije ari. E kanë pasur edhe mitanin kadife, të butë. Kjo veshje kishte ngjyrë të kuqe. Nusja stolisej në kokë dhe në qafë me rrathë dukatesh. Të gjitha këto i sillte Hyrie telexhia e njohur e Prishtinës, e cila ua bënte edhe dyzenin, domethënë, kujdesej për teleisjen e fytyrës së nuses: e mbulonte të tërën me tel e zbukurime speciale ose vetëm gjysmën, ballin dhe dy faqet, sipas kërkesës.” (PFS, f. 238).

Një vëmendje të veçantë i është kushtuar edhe pastërtisë së qytetit, si aludim i drejtpërdrejtë dhe krejtësisht me vend për mungesën e saj sot:
“Në Prishtinë, dikur, ishte një traditë e mirë, çdokush e fshinte pjesën para derës së vet – dyqanxhinjtë para dyqanit, vajzat para shtëpisë. Dhe, sokaku, sa çel e mbyll sytë, merrte pamje pastërtie, freskie!” (PFS, f. 240).

Ndërkaq, duke iu kthyer emrit të Prishtinës, “një nga tri qytetet e rëndësishme dhe të fortifikuara të Dardanisë” (FS, f. 241), autorja i referohet pohimit të historianit Mr. Qazim Namanit: “shumë studiues emrin e Prishtinës (Pristina castra) e lidhin me gjuhët e lashta indoevropiane, që ka kuptimin – i lashtë, i fazës fillestare, diçka e vjetër.” (PFS, f. 241).

Prishtina si vatër e qëndresës atdhetare

Në kapitullin Mëhalla e Kullës së Sahatit. Gjimnazi që rrezatonte kulturë, intelektuali prishtinas, Islam Mumxhiu, në moshën 84 vjeçare kujton me mallëngjim dhe krenari:
“Kjo ka qenë periudha e viteve 1941-1944. Domethënë, po flas vetëm për atë periudhë, për kohën e Shqipërisë. Në Prishtinë, kjo ka qenë kënaqësia më e madhe! Kur dilnim në qytet, të gjithë nxënësit ishin të veshur me një uniformë, pedant, nga tre veta në rresht, dhe duke kënduar këngë kombëtare-patriotike kalonim qendrës, ndërsa i gjithë qyteti dilnin të na shihnin, tërë çarshia, dyqanxhinjtë! Them, atë kënaqësi nuk e kam përjetuar kurrë më, kam bërë këtë moshë!””(PFS, f. 41).

Ndërkaq, duke shpalosur kujtimet palë-palë, një bashkëqytetar tjetër do të shprehet po me të njëjtën krenari dhe kënaqësi:
“- Falë Xhafer Devës dhe Zotit, Kosova u bashkua me Shqipërinë!-shprehet prishtinasi tjetër Rashid Krasniqi. Erdhën punëtorët e arsimit, qyteti tashti kishte 25 mësues, ndërsa Iljaz Efendia i Prishtinës qe emëruar zv. Kryeministër.” (PFS, f. 42).

Në kapitullin tjetër, të titulluar Personalitete kohe. Shtëpia dhe veprimtaria e të shquarit Iljaz Agushi, një vend meritor zë familja atdhetare e Agushëve:
“Të shkruash për Zonën e Pazarit të Vjetër, patjetër duhet të ndalesh te familja e njohur e Haxhi Xhemajl Agushit. Mbase historitë e lagjeve (e të qytetit) e bëjnë personazhet që me veprimtarinë e tyre lënë gjurmë në kohë. Kjo mëhallë, prandaj, mbetet e njohur sipas personaliteteve të shquara të Prishtinës, të një familjeje has prishtinase, me veprimtarët – Haxhi Xhemajl Agushin (1865-1938), dhe të birin – Iljaz Agushin (1903-1943), vatër kjo në zë për çlirim e bashkim kombëtar.” (PFS, f. 84).

E duke përfshirë më tej një detaj shumë domethënës, publicistja Sanije Gashi shpalos një ëndërr të madhe të të gjithë brezave atdhetarë:
“-Veçse, Haxhi Xhemajl Agushi e ka hëngër veten, thjesht ka vuajtur deri në vdekje, pse më 1912, nuk e ka ngritur flamurin e shqiptarëve në Prishtinë! Ka qenë njeri me shkollë, të gjithë kanë qenë të shkolluar në Turqi, edhe i biri, Iljazi, – kujton z. Mumxhiu.” (PFS, f. 91-92).

Në kapitullin Poetja e veprimtarja Iffete Agushi. Edhe një histori, tashti gruaje, nga kjo mëhallë, në sfond shfaqet roli i konsujve serbë dhe sfida që u bënin atyre shqiptarët atdhetarë:
“Në rrugën që çon tek Televizioni i sotëm publik, e emërtuar ‘Xhemajl Prishtina’, ende ndodhen dy shtëpi të vjetra, thuaja të rrënuara fare dhe të mbetura pa kurrfarë përkujdesjeje. Objekti, ndër më të vjetrit në Prishtinë, i njohur si Shtëpia e Savës, ndërtuar para dy shekujsh, që duhej t’i takojë Trashëgimisë kulturore të qytetit, thuhet të ketë qenë ish-Konsullatë serbe, e hapur në vitin 1897, ndërsa në vitin 1890 vritet konsulli serb.” (PFS, f. 106).

Në kapitullin Mëhalla e Divan Jollit. Shtëpitë e prishtinasve e dyqanet e hebrenjve, në pjesën hyrëse Rrënimi i shtëpive, ndërtimi i objekteve të reja, autorja e librit emblematik për Prishtinën, kujton me një memorie tejet të freskët gjyshin e saj, shtëpinë e lindjes, si dhe shtëpinë e një zonje të kamur, duke ofruar kështu njëkohësisht një tablo sa interesante po aq edhe mbresëlënëse:

“Përskaj rrugës, shtëpia e parë, bashkë me dyqanin ishte ajo e usta Rexhepit (Rexhep Tërpezës), pastaj vinte e Jakup Emetit, e Bejtullaht, e Hallës së Madhe, siç po e quanin një zonjë shkodrane në fqinjësi, që sot nuk i kujtohet emri i saj zonjës Mybera Emeti, 80 vjeçe. Këto shtëpi përfundonin (nga ana jugore), me objektin e Prefekturës në kohën e Shqipërisë, më pastaj zyra të garnizonit të ushtrisë, objekt që edhe sot ekziston, i vjetëruar, si dhe me objektin e Kadastrës së dikurshme. Veçse, ajo që dihet mirë, është se gjyshi im, usta Rexhepi, i dalluar për urti e për burrëri, këtë shtëpi (sipas tapive poseduese që ruhen sot), e kishte blerë në shtator të vitit 1927, në kohën e ‘kralevinës’. Ç’është e drejta, ndonëse shtëpi e lindjes, e mbaj mend fare-fare pak, veç një mani të madh në oborr, me fruta të zeza. Si duket, kjo pemë po kultivohej në të gjitha oborret e qytetit të vjetër.

Edhe në pjesën Korzoja e Divan Jollit, përmes kujtimeve të shpalosura të arsimtares “Xhyzide (Hasani) Hasan Beu, 86 vjeçe, e familjes së njohur bejlerësh prishtinas, mbesë e Sylejman Pashës.” (PFS, f. 119), shprehet malli dhe krenaria për të kaluarën historike gjithë përpjekje të parreshtura atdhetare:
“-Ama, në kohën e Shqipërisë, ishte lezet, nuk di ta përshkruaj atë kënaqësi! – shprehet zonja Xhyzide me memorie shumë të kthjellët. – Ne, robërit, ishim zgjuar, kishim shpëtuar! Pastaj e tërë Shqipëria erdhi këtu të na shkollonte. Ne nxënësit, kishim garderobë të bukur shkollore: fund të zi, xhaketë të bardhë, shall kuq e zi, edhe në gërshetë vinim fjongo kuq e zi! Prof. Luan Gashi, na e mësoi himnin- Rreth flamurit të përbashkuar…Ah, sa bukur ishte!

Bile, Luani, djalë i ri, para se të ikte në Amerikë, ka qenë fshehur në Gërmi, se aty ka qenë ‘selia’ e Ballit Kombëtar…” (PFS, f. 127)
Në kapitullin Rruga e Burgut. Hapsana e Prishtinës, kujtohet e kaluara e hidhur gjithë vuajtje e sakrifica të breznive orëmira:
“Eh, ky objekt flet shumë për heqjet e gjithhershme të shqiptarëve, sikurse edhe muret e përgjakura!

– Meqë shtëpia ime ndodhej në qendër të qytetit, kujtonte arsimtarja Aktere Gjikolli, në rrugën ku banoja ishte edhe burgu i Prishtinës, që mori shumë jetë shqiptarësh! Kjo ndërtesë më vonë u shndërrua në ambulancë, pastaj në Shtypshkronjën Rilindja, e tani është gjykatë komunale.” (PFS, f. 130).

Nga po ky prizëm, kujtohen shqiptarët e pushkatuar nga pushtuesi:
“Edhe te “Strelishtja”, afër Tauk Bahçes, i ekzekutojnë 3.500 burra patriotë, ballistë e qytetarë të tjerë.” (PFS, f. 130)
E, së këndejmi, nëpërmjet të motrës Ymihane Shala, me të drejtë përkujtohet merita e aktorit të njohur Abdurrahman Shala, në parandalimin e pushkatimit të 117 shqiptarëve në këtë burg.

Ndërkaq, nëpërmjet kujtimeve të Fehmi Bahtiarit, shpalosen faqe të tjera të viteve të trishta:
“Në këto ditë vjeshte, kërkohet pikërisht ai plep me tërë ato histori mizorie… Ama, vendi është i zbrazët! Plepi i ’45-tës nuk është më!” (PFS, f. 136).

Gjithashtu, me një krenari të ligjshme përkujtohen ditët festive të një periudhe të shkurtër por ripërtëritëse:
“Qendra dhe sheshi kryesor i Prishtinës ishte sheshi Skëndërbeu, te Teatri Kombëtar sot. Te ky shesh, tregojnë të moçmit, mbaheshin manifestime të ndryshme dhe bëhej parakalimi i ushtrisë shqiptare në të kremtet e fitoreve.” (PFS, f. 140).

Në kapitullin Proceset shkombëtarizuese. Aksioni i Armëve, shpërngulja për në Turqi, paraqitet mjaft bindshëm rruga e kalimit të shqiptarëve si në mes Scillës dhe Haridbës:
“Për kohën e aksionit të armëve, flet edhe rrëfimi i Islam Mumxhiut:
Më 1956 erdhën të na keqtrajtonin, së pari gjyshin, Haxhi Abdyl Abdylin. Vinin çdo mbrëmje, e çonin në burg, i lypnin armë. Gjyshi e ka pasur një kobure argjendi, e ka fshehur. E nxori dhe e dorëzoi. Pastaj vendosi të shpërngulej në Turqi, me gruan dhe me dy fëmijët. Ne nuk shkuam. Pas gjashtë muajsh ndërroi jetë në Stamboll! Kështu, u shpërngulën thuaja shumica e prishtinasve.” (PFS, f. 177).

Në kapitullin Mëhalla e Muhaxherëve. Lagje e të Përndjekurve, shpaloset edhe një e vërtetë e hidhur, e përsëritur shpesh në tokat tona:
“Prishtina e vjetër, siç u tha, përbëhej nga shumë mëhallë dhe secila ishte atraksion me vete. Po, ama, Mëhalla e Muhaxherëve ka një histori të dhembshme, ngaqë në këtë lagje vendoseshin shqiptarët e dëbuar nga trojet e tyre etnike, në vitin 1878.” (PFS, f. 199).

Ndërkaq, në kapitullin Mëhalla e Xhamisë së Llapit. Një lagje me bagëti, nëpërmjet “kryepersonazhit” të kësaj lagjeje, siç e quan autorja Rashid Krasniqin, në pjesën Fillimvitet dyzet të shekullit XX, vite të lumtura, në retrospektivën e rrëfimit sërish kujtohen vitet e lumtura:
“Po ktheve te fillimvitet dyzet të shekullit XX, secili i ri i atëhershëm të rrëfen me nostalgji:
– Ah, periudha më e lumtur e fëmijërisë sonë ka qenë koha e Shqipërisë! Kështu e përshkruan edhe Rashid Krasniqi:
– Kur ishte 28 Nëntori dhe Shën Gjergji, këto dy festa i mbanim ne atëherë, kënaqeshim me Himnin e Flamurit! E kemi mësuar që në ditën e parë kur kemi hyrë te zotni Dervishi, mësues, te Reshat Bajraktari, po kështu mësuesi ynë, te mësuesja Vezire Gjiraku e mrekullueshme…” (PFS, f. 206).

Në kapitullin tjetër, Shëndetësi. Mjekët e parë të Prishtinës, duke përkujtuar se Objekti i Dispanserisë i Sëmundjeve të Mushkërive, dikur ka qenë qeli burgu, autorja ka përkujtuar me dhembje:
“Mirëpo, pakkush e di sot se kjo dispanseri fillimisht ka qenë objekt i xhandarmërisë serbe, seli e UDB-së, bodrumi i së cilës ka qenë përplot-qeli burgu, ku janë torturuar shqiptarët, sidomos në kohën e aksionit famëkeq të armëve!” (PFS, f. 226).

Kronikë në gur

Në prologun e titulluar Prishtina…, autorja e librit autobiografik për qytetin e fëmijërisë së saj, ka përmendur në mënyrë të shkurtër historikun e atyre që kanë shkruar për Prishtinën, gjë që korrespondon aq natyrshëm me kronikat e Evlia Çelebiut si dhe me shkrimet e Sami e Mithat Frashërit:

“Po zbritëm nëpër shekuj, do të shohim se Prishtina ka një histori të gjatë përmes lokaliteteve antike, të cilat, për fat të keq, ende nuk janë zbuluar si tërësi gjeografike; Se Prishtina qysh më 1807 ishte e fortifikuar me ledhishte mbrojtëse dhe me rrethoja druri e me hendek të thellë…Mund të përfytyrojmë ambientin e qytetit sipas përshkrimeve të gjeologut francez, Ami Bue (Ammie Boue), i cili thotë se më 1830 shtëpitë ishin përdhese, rrugët të gjera, me trotuare të ngushta, se ishte Kulla e madhe e Sahatit (që është edhe sot), që dominonte mbi qytet, dhe se ishin 12 xhami, kurse çarshia zinte pjesën qendrore të qytetit… Mund të fitojmë imazhin për zjarret e viteve 1859 dhe 1863, që goditën rëndë çarshitë… e të tjera imazhe.

Ndërsa, udhëpërshkruesi Gammer, në shekullin XIX shkruan se në Gadishullin Ballkanik, përgjatë rrugës për në Selanik, gjendet një qytet relativisht i madh, i quajtur Prishtinë. Në një dokument nga shekulli XVII, Prishtina përmendet si ‘konaku i tretë’ në rrugën prej Stambollit për në Pazar të Ri (Novi Pazar). Porse, gjejmë edhe këtë të dhënë se, Prishtina ishte qyteti më i madh që gjendej ndërmjet Selanikut e Sarajevës.” (PFS, f. 19-20).

Poetika e shpalosjes së kujtimeve

Që në hyrje të librit, në prologun e titulluar Prishtina…, pasi ka përshkruar shkurt historikun e Prishtinës përmes përshkrimeve të gjeologut francez Ami Bue, si dhe udhëpërshkruesit Gammer, gazetarja e cila nuk e lëshon penën nga dora për gjysëm shekulli rresht, me qëndismën e penës së saj ia ka lënë vendin poetikës së shpalosjes së kujtimeve, dhe se e veçanta e kësaj qëndisme është se sa më shumë që kredhet në shpalosjen e kujtimeve të fëmijërisë, aq më e theksuar është kjo poetikë.

Pa dyshim se një soditje e tillë është një si nga ato soditjet e rralla të cilat publicistja do të kujtonte nga kryeqyteti shqiptar: “Fundkorriku 1991… Ishim vendosur në hotelin Tirana, prej nga po e sodisja qytetin edhe në ato net me shi.”

Doemos, një nga ato soditjet aq të rralla dhe po aq të dashura, për të cilat Viktor Hygo ka shkruar: “Të soditësh do të thotë të lodhesh, të mendosh do të thotë të bësh. Duart që rrijnë kryq punojnë, duart e mbledhura veprojnë. Sytë e drejtuar nga qielli janë një akt krijimi.”

Pra, për Sanije Gashin ta soditësh Prishtinën do të thotë ta përjetësosh atë:
“Soditja e panoramës së qytetit nga maja e Veternikut ose nga kodrat e Arbërisë, bëri që të rendja pas kujtimeve të vjetra e të kujtoja me sytë e kujtesës Prishtinën e fëmijërisë sime, shtëpitë e kasabasë së dikurshme, sokakët të shtruar me kalldrëm ose me gurë të mbetur aty-këtu nga vitet e hershme. Në këto soditje e ecje nëpër këta sokakë e sokaxhitë e Prishtinës, gjeta të kaluarën e fjetur e aq të shtrenjtë. Kur njeriu ecën rrugicave të fëmijërisë, patjetër do ta ndjekë hija e kujtimeve. (PFS, f. 20).

Kalldrëme kujtimesh e copëza mendimesh, të shpalosura fletë-fletë, sepse sërish siç e ka thënë Viktor Hygo, “mendimi është laboratori i intelektit, ëndërrimi është kënaqësia e tij. Të mendosh do të thotë që të jesh i dobishëm, e kjo gjithmonë e në të gjitha rastet është një përpjekje drejt Zotit. Të soditësh do të thotë të vështrosh hijet.”

Kënaqësia e kujtimeve të autores së librit për Prishtinën, bëhet kështu pjesë e pandashme e shpalosjes së tyre, por që në fillin e zgjatur të tyre ka edhe mall e dhimbje bashkë:
“Sa shumë shkëlqim kanë imazhet nga ajo moshë e nga ato vite që janë përplot diell. Me kalimin e kohës, sa herë rikthejmë në kujtesë atë periudhë të jetës (prishtinase), patjetër të dalin përpara aty dyqane zejtarësh me qepena, mëhallët me rrugë të përbaltura e me kroje, shtëpitë përdhese ose dollma, siç u thoshim, por të gëlqerosura bardhë si borë dhe shumë të pastra, ata njerëz që nuk janë më…Aty mbeti përgjithnjë fëmijëria, pjesë të së cilës morën me vete shoqet e vogëlisë, kur u degdisën detyrueshëm për në Turqi…” (PFS, f. 20-23).

Duke numëruar një nga një vendet dhe mëhallat, publicistja Gashi sikur numëron hapat me të cilët ajo sërish ecën menduar rrugëve të fëmijërisë së dikurshme:
“Kulla e Sahatit, Zona e Pazarit të Vjetër, Divan Jolli, Mëhalla e Llokaqit, e Xhamisë së Llapit, e Hyrjetit, e Katër Lullave, e Pirinazit, e Muhaxherëve…janë vetëm disa nga mëhallat e qytetit të shekullit të kaluar, shekullit XX, nëpër të cilat, po ece, si dikur, do të gjesh plot jetë, por me pak gjurmë të së kaluarës…” (PFS, f. 23)”.

Ndërkaq në kapitullin Mëhalla e Kullës së Sahatit. Gjimnazi që rrezatonte kulturë, sërish shfaqen përmallshëm sokakët e djeshëm: “Edhe sot, ecja nëpër sokakët e dikurshëm, patjetër të ngacmon me nostalgjinë për qytetin e vjetër.” (PFS, f. 46).

E në kapitullin Mëhalla e Divan Jollit. Shtëpitë e prishtinasve e dyqanet e hebrenjve, shfaqet prapë po ai mall, po ajo dashuri me një ligjërim si në një poezi:
“Pak prehje: Asgjë s’është më bukur e më dehëse se kur lulëzon bliri e kur Prishtinën e pushton aroma e tij, ndërsa nën hijen e tyre kuvendojnë vajzat me fustane basmash, që fërshëllejnë nga puhia e lehtë e verës, me ‘balerinat’ mbathur, që ecin lehtë-lehtë trotuareve të qytetit…Kështu disi ishte në korzonë e rinisë sonë. Po, ama-ku mbetën shëtitjet romantike mbrëmjeve?

Netët e verës lënë vend për përsiatje të tilla dhe shumëkush nga brezat e dikurshëm me nostalgji kujton kohën kur korzoja e Prishtinës ishte vendi më i parapëlqyer dhe i vetmi ku takoheshin të rinjtë, ku zhvilloheshin miqësitë, lindnin dashuritë…Veçse, korzoja nuk është më, shëtitjet e atëhershme, që ishte një traditë e mirë, mbetën pasazhe të papërsëritura kujtimesh tek brezat e ardhshëm…” (PFS, f. 127-129).

Në kapitullin e fundit Shëndetësi. Mjekët e parë të Prishtinës, shprehet njëkohësisht sa malli po aq edhe dhimbja për të djeshmen dhe për të sotmen – pa ndonjë plan të mirëfilltë të arkitekturës së kryeqytetit:
“Po ece qetë-qetë nëpër rrugët e rrugicat e dikurshme, do të takosh prishtinas të moçëm, edhe mbi 90 vjeç, të cilët me kthjelltësinë e mendjes, rrëfejnë me kënaqësi për të kaluarën e përgjumur të qytetit…Njëmend, imazhe të pakta kanë mbetur nga Prishtina e vjetër, fatkeqësisht, shumëçka është shkatërruar. Zaten, tendencat për të eliminuar traditat e kulturës shqiptare, gjithmonë kanë qenë të pranishme. Shumëkush u gëzohet ndërtimeve të reja, por në Prishtinë janë bërë ndërtime të paplanifikuara, në vende të pa urbanizuara, lagje të ngulfatura. Nuk u konservua asnjë pjesë e qytetit, as u adaptuan vlerat e tij.” (PFS, f. 241-242).

Duke përshkruar më tej historikun e themelimit të institucioneve të larta arsimore e universitare, dhe duke theksuar me të drejtë se themelimi i Universitetit ishte “krenaria më e madhe” (PFS, f. 242), me poetikën e ligjërimit të saj publicistik, në pjesën nga më të bukurat e gjithë librit, pjesë e titulluar Malli për të kaluarën, emblema e publicistikës shqiptare dëshmon se Prishtina e fëmijërisë së saj, bëhet njëkohësisht Prishtina e përjetësisë:
“Nuk është çudi pse vendlindjet e fëmijërisë ushqejnë idil të veçantë, ngjallin ndjenjën e kohës së shkuar. E tillë mbetet Prishtina e fëmijërisë sime, kur qyteti ishte më i qetë, me më pak zhurmë e pa ngulfatje…E tillë jeton në mendjen e të moçmëve, të cilëve u pëlqen të enden nëpër ato xhadetë e dikurshme ose në rrugicat e ngushta, në kërkim të moshës së ikur. (P, f. 244).

Nuk ka dyshim se edhe Sanije Gashi parapëlqen një botë nga ajo të cilën poeti kombëtar Naim Frashëri, e quante në mënyrë aq domethënëse: “larg nga rrëmuja dhe rrëmeti”:
“E bukur është Prishtina, sidomos në mesnatë, veçan kur lulëzon bliri. Por, edhe të dielave, herët në mëngjes, kur nuk ka qarkullim të tepërt të veturave as të njerëzve, kur mund të bësh shëtitje e soditje për qejf tëndin… “(P, f. 244).

Kjo tablo e një bote të tillë është shpalosur mjaft bukur nëpërmjet një lëvizjeje tejet elegante të penës, e cila për një çast sikur kalon në dorën e një piktoreje:
“Po kaq bukur është të kundrosh buzëmbrëmjet kur lëshohen mbi qytet, jo vetëm në stinën e beharit. Edhe në muajt që lidhin vjeshtën me dimrin, kur gjethet e zverdhura të rëna mbi trotuare i bart era, shoqëruar me shirat që nuk kanë të ndalur…Prishtina nuk është më ajo e njëzet mijë banorëve, qytetit të sotëm i është shtuar njëzetfishi i tyre. As e lagjeve pa asfalt e pa trotuare. E tëra paraqet një ndërthurje me të kaluarën…Mirëpo, ndoshta edhe pajtohem me bindjen e z. Shita kur thotë se: Edhe në vitet ’60, qyteti ka pasur lezetin e vet! Bile, njëqind për qind më mirë atëherë se sa tash! Mbase.” (P. f. 241-245).

Me po kaq butësi fjale dhe me po kaq elegancë shprehjeje është paraqitur edhe ana magnetike e Prishtinës, një fuqi magjike sa dhe karakteristike, e cila është përherë e pranishme në jetën e kryeqytetit:
“Megjithatë, po deshe të të mbetet në kujtesë imazhi kur bardhësia qytetin e mbulon ‘dhe kafenetë mbushen plot’, vështroje nga kodra e Veternikut ose e Arbërisë, kur oxhaqet tymosin si dikur, e bora resh, resh…Kështu fitohet një peizazh i mrekullueshëm dimri. Ama, Prishtinën asnjëherë nuk do të mund ta shohësh të tërën, gjithëherë të mbetet diçka e paparë, ngaqë qyteti ka konfiguracion kodrinor. Anët e dikurshme të saj, tashti të populluara – Arbëria, Dardania, Ulpiana, Lakrishtja, Aktashi, Kodra e Diellit, Velania, Taslixhja, Sofalia… janë ato që tashmë e kanë zgjeruar, e kanë shtuar, e kanë rritur qytetin.” (PFS. f. 245).

Kujtesa shoqërohet me fotografi e biseda me nostalgji, një gërshetim ky kaq i natyrshëm dhe me po aq shije, që e përshkon librin gati në tërësinë e tij:
“Fotografitë e botuara në këtë libër paraqesin Prishtinën e dikurshme në pamje të ndryshme, të cilat nuk mund t’i shohim sot. Kryeqyteti i Kosovës këtu është paraqitur përmes kujtesës së personaliteteve të shumta prishtinase, me të cilët bisedova e të cilët rikujtuan dhe shpërfaqën mbresat e një kohe të perënduar, natyrisht, jo të harruar, të Prishtinës. Nëpërmjet kësaj monografie, pra, mëtova të rrëfeja një pjesë të së kaluarës së qytetit dhe të njerëzve që e jetuan atë kohë.” (PFS, f. 245).

Nuk është pra e vështirë të kuptohet se autorja e shikon Prishtinën – nga bardhësitë dhe nga lartësitë e atdheut. Ajo e do dhe e adhuron Prishtinën, sepse ngado shkon e ngado vete, Prishtinën e merr me vete. Sanije Gashi e do dhe e adhuron Prishtinën e fëmijërisë së saj, sepse në përmasën e dashurisë së saj që ka ajo për qytetin e lindjes, kryeqyteti bëhet epiqendra e të gjitha kujtimeve dhe njëkohësisht e të gjitha frymëzimeve, bëhet: Prishtinë e Përjetësisë!

Dhe nuk do mend se poenta sërish është mjaft e qartë: Ky qytet i cili i ka pasur karakteristikat e tij të veçanta, që i ka pasur bukuritë e shumta, krojet dhe gjelbërimet e shumta, që ka pasur lumenjtë e tij, që ka pasur florën dhe faunën, që ka pasur rend dhe rregull, qetësi e pastërti, respekt të ndërsjellët të njerëzve, etje për dije dhe gjakim për liri, ky qytet që e ka mbajtur të gjallë ëndrrën për pavarësi, ky qytet i cili e ka mbajtur të gjallë flakën e lirisë – duke e shfaqur herë si feniks prej hiri e herë si salamandër prej zjarri, ky qytet njerëzit e të cilit e kanë çmuar sa të bukurën po aq edhe të madhërishmen, sa zejet po aq edhe artet, meriton edhe më shumë.

Meriton shumë më shumë pastërti, rend dhe rregull, por gjithsesi meriton edhe më shumë dashuri.
Nuk është pra rastësi pse emrat të cilët mbarojnë kaq thekshëm në shqiptimin e tyre, si fjala vjen: Shqipëria, Kosova, Tirana, Prishtina, Dardania … secili veç e veç përbën një emër me zemër dielli.

E tillë është Prishtina edhe për Sanije Gashin.
Në mënyrë të veçantë, tek e lexon librin “Prishtina e fëmijërisë sime”, nuk ke si të mos kujtosh romanin e Ismail Kadaresë “Kronikë në gur”, kalldrëmet e gurta të Gjirokastrës, lagjet dhe sokaqet e saj, kronikat e gurit të shoqëruara shpesh me pika shiu.
Fjala vjen, Kafka mishërohet me Pragën, De Rada me Makin, Ismail Kadare me Gjirokastrën, Ramiz Kelmendi me Pejën, Parashqevi e Sevasti Qiriazi me Manastirin, Marie Shllaku e Luçie Serreçi me Shkodër Locen, Selfixhe Ciu-Boja me Gjirokastrën, Nermin Vlora Falaschi me Vlorën. Edhe Sanije Gashi, fare natyrshëm mishërohet me qytetin e saj të lindjes, me Prishtinën e fëmijërisë së saj.

Dashuria për Gërminë

Mëngjeset më të këndshme?

Më janë mëngjeset në mal, në Gërmi. Nuk ka përjetim më të këndshëm se agimi, rrezet e para të diellit mbi gjelbërimin e malit, se fresku i mëngjesit, aroma e malit. Kjo fazë e fillimit të ditës është aq relaksuese për punë të mëtejme të ditës…
(Eglantina Mandia: Fytyrë dashurie)

Po kjo ndjenjë që përshkon përgjigjen në pyetjen e shtruar si më lart, po kjo dashuri që ka publicistja për këtë vend, haset kudo që flitet për Gërminë.

Kështu, fjala vjen, në kapitullin Mëhalla e Kullës së Sahatit. Gjimnazi që rrezaton kulturë, nëpërmjet kujtimeve të “arkitektit prishtinas, z. Mustafa Shahini, 80 vjeç” (PFS, f. 48), është shpalosur dashuria për krojet që rrjedhin:
“Prishtina ka pasur familje të pasura, ka pasur edhe shumë kroje në oborret e tyre, në kohën time kish 36 sosh, uji i të cilave buronte nga mali i Gërmisë, e që nuk shteronte as ditë as natë.” (P. f. 48).

Në kapitullin Mëhalla e Divan Jollit. Shtëpitë e prishtinasve e dyqanet e hebrenjve, në pjesën Korzoja e Divan Jollit, përmes kujtimeve të shpalosura të arsimtares “Xhyzide (Hasani) Hasan Beu, 86 vjeçe, e familjes së njohur bejlerësh prishtinas, mbesë e Sylejman Pashës.” (PFS, f. 119), vihen në pah se profesor Luan Gashi ka qëndruar po aty.

Edhe në kapitullin Mëhalla e Llokaqit. Qendër e Çarshisë, në pjesën Kroje të kasabasë së dikurshme, shfaqet adhurimi për krojet të cilat rrejdhin shpesh edhe si këngë e ligjërime:
“Aq shumë këngë u janë thurur e u janë kënduar krojeve ‘të argjendta të vendit tim…’ me tërë freskinë që i sillnin qytetit.” (PFS, f. 144).

Autorja ofron kështu dëshmi të mëtutjeshme për kohën:
“Të dhënat tregojnë se nëpër qytet, në kohën e Perandorisë Osmane kishte mbi 60 kroje, ndërsa në vitet ’60 të Shekullit XX kishin mbetur rreth 24 sosh, të cilat do të shterojnë një nga një, me hyrjen e çezmave në sokak e në shtëpi…Uji nëpër këto kroje vinte kryesisht nga mali i Gërmisë.” (P. f. 144-146).

Në kapitullin Mëhalla e Kacallarëve. Rrugë të përbaltura, pa trotuare, nëpërmjet kujtimeve të mësueses veterane Nadire Dida, shpaloset – siç do të shprehej Lasgushi, malli për ujët e kulluar:
“Veçse, tregon zonja Nadire, nana ime nuk e pinte ujin e kësaj lagjeje, por vetëm të Kroit të Çeklikut, me ujë të Gërmisë, ‘ah, të kënaq, ky ujë’ – thoshte. Prej atje e mbushja enën e ia sillja nanës. Lagjia e Çeklikut ishte afër mëhallës sonë, domethënë të Kacallarëve.” (PFS, f. 166).

Edhe në pjesën Lumenjtë e Prishtinës dhe uji i Gërmisë, të po këtij kapitulli, dëshmohet për traditë dhe për kulturë:
“Shumëkush nga të moçmit mbajnë mend se Vellusha ka pasur ujë të pastër, të kthjellët si loti, nuk ka pasur bërllok, nuk ka guxuar kush të hedhë mbeturina në lumë! Dimrit bëhej akull i trashë, vinin e merrnin ëmbëltorxhinjtë, e copëtonin, e mbështillnin me kashtë, mandej verës e përdornin për ‘dondurma’ (akullore) e të tjera.

Uji i Vellushës ka qenë ujë i Gërmisë. Atje, deri te rrugët që ndaheshin majtas e djathtas, te Vila Gërmia, ka qenë një burim i madh! Aty, në livadhin e sotëm, ku po luajnë fëmijët, ka pasur shumë, shumë ujë! Uji nuk është tharë, por kanë bërë ‘kaptazha’, ku e mblidhnin, pastaj një pjesë vinte në qytet, një pjesë mbetej, siç ndodh edhe tash, te pishina, e cila mbushet prej atij burimi.” (P. f. 168).

Në kapitullin e fundit Shëndetësi. Mjekët e parë të Prishtinës, në pjesën Teferiçet e qytetit, shprehet njëlloj si më parë, adhurimi i vazhdueshëm për një vend të frekuentuar shpesh e ku frymëzimi nuk ka sesi mungon:
“Dikur, të dielat, por edhe ditët e tjera, zakonisht shfrytëzoheshin për dalje në teferiç, në natyrë. Tauk Bahçja ishte vend joshës, me gjelbërim të bukur e të pastër, më afër qytetit, ku shkohej këmbë, veçse Gërmia mbeti vendi më tërheqës dhe më i preferuar me bukuri natyrore, masivi malor i të cilit paraqet një pasuri natyrore shumë të rëndësishme jo vetëm për Prishtinën e rrethinën.” (PFS, f. 232-234).

Publicistja zbret kështu shkallë-shkallë nëpër vitet e kaluara, kujton idilën e një jete përplot bukuri dhe kënaqësi:
Në fëmijëri, kur familjarisht shkohej në Gërmi (zakonisht kryefamiljari e porosiste qerren e gjerë, pa kanata anash, me kuaj dhe njëri nga meshkujt e shtëpisë i shoqëronte gratë), nisej që në orët e hershme të mëngjesit dhe kthehej kur fillonte të binte muzgu. Në Gërmi, dikur kishte edhe kaproj (drerë e drenusha). Si fëmijë kureshtarë, kur shkohej për ujë në krojet e malit, sapo na vërenin, ndaleshin, “përforconin” ato këmbët e gjata e të brishta, t’i ngulnin sytë e mëdhenj e të bukur…Mjerisht, që prej dekadash, nuk shihen më, janë zhdukur… (P. f. 234).

Imazhet e papërsëritura të së djeshmes idilike, kanë mbetur të thadruara përjetësisht në kujtesën e kthjellët, e cila i shpalos ato sikur të ishin përjetuar jo më larg se dje:
“Gërmia ishte mal i padëmtuar, e vetmja “dorë” që linte gjurmë, ishin vendet e zjarreve, ku vendoseshin saxhajakët, ose kur vlohej uji në gjyma për çaj. Ende është ai imazhi kur prishtinasit, kush me qerre kuajsh e kush me biçikleta e saç në shpinë, rëndom djemtë e rinj, niseshin herët në mëngjes, pa dalë dielli. Dhe, aty nga mesdita tymonte zjarri…Familjet, më të afërmit, rrinin bashkë, tuba-tuba. Gratë merrnin me vete dhe defet, dhe këndonin, shprehnin në këtë mënyrë kënaqësinë e jetës, ashtu çfarë ishte atëherë. E, jeta nuk ishte e kamur, familjet kishin standard nën mesataren ose të ulët. Mirëpo, megjithatë, jeta kishte të bukurën e vet…Por, atë që duhet ta veçoj me këtë rast, është se – këto familje që dilnin në teferiç, ishin kryesisht familje kasabalinjsh. Dhe, ato zonjat pak më të vjetra, vinin nga një lule mbi vesh…” (P. f. 234).

Me poetikën e ligjërimit të saj të veçantë publicistik, Sanije Gashi gërsheton sërish në mënyrë të vetvetishme sfondet e një natyre gjithë bukuri me sfondet e një kënge gjithë dhembshuri:
“Në pranverë, sidomos, por edhe në stinët e tjera, natyra kishte bukurinë e vet. Lindja e diellit në majat e malit ose perëndimi në buzëmbrëmje, ishin bukuri e papërshkruar.
Ndërsa këngët që këndoheshin nga gratë e familjeve ku flitej shqipja, ishin ato të vaktit, që flisnin për kohë të rënda që po i kalonin djemtë e burrat jesirë (rob lufte), në kohën e ‘Krajlit’, si:

“Vijnë vaporat, moj nanë, bregut të detit,
Dilni këqyrni, moj nanë, asqertë e mbretit…”
(PFS, f. 235)

Zonjat e Prishtinës

Duke përfshirë në kuadrin e jetës së qytetit edhe një dimension mjaft të veçantë të tij, në kapitullin Mëhalla e Kullës së sahatit. Gjimnazi që rrezaton dritë, nëpërmjet intelektualit prishtinas, Islam Mumxhiut – 84 vjeçar, autorja Gashi ka kujtuar emra dhe prirje:
“Ka pasur edhe vajza, por më pak, ka qenë, për shembull, Melihaja e beglerëve…Meliha Hasan Beu, e motra, Xhyzidja, mandej bukuroshja e beglerëve – Fitnete Haxhihamdibegu, Ymrane Nojani, mësuese, edhe ajo vajzë e hijshme. Bile, Melihaja këndonte shumë bukur, shtëpinë e ka pasur në Divan Joll…” (PFS, f. 41).

Nëpërmjet kujtimeve të zonjës Aktere Gjikolli, në pjesën Buzëmbrëmje idilike te shatërvani (në kapitullin Mëhalla e Kullës së Sahatit. Gjimnazi që rrezatonte kulturë), ajo sërish ka shpalosur idilën e kohës:
“Është edhe një mbresë e mbetur nga e dikurshmja që paraqiste kënaqësi shpirtërore për vajzat e lagjes, kur dilnin sidomos mbrëmjeve, për të mbushur kovat me ujë në shatërvan. Në afërsi të tij fillonin simpatitë e dashuritë… – kujtonte znj. Aktere. “ (PFS, f. 60).

Në kapitullin Zona e Pazarit të Vjetër. Ngjarje, histori, njerëz…, pasi ka theksuar se: “Zonjat e shtëpisë ishin ato që eglendiseshin me kultivimin” (PFS, f. 77) e luleve, në pjesën Sabah qejfet dhe sefatë egrave, të këtij kapitulli, autorja e librit ka përkujtuar gjithashtu se:
“Gratë, siç thuhej shpesh, dinin të bënin pikën e sefasë…Po ua përmende sot, zonjat e moçme tundin kokën: Eh, iku ajo kohë…” (PFS, f. 77).

Duke shkuar kështu deri në detaje domethënëse, ajo shpalos rendin dhe rregullin e një kohe që ka lënë gjurmë të pashlyeshme:
“Ndërsa kthimi për së mbari i këpucëve të mysafirëve, ishte shenjë respekti, nderimi ndaj tyre. Kjo ndodh edhe sot. Po kështu, thuhet nga të ardhurit, se gratë e Prishtinës i marrin papuçet me vete kur shkojnë në mysafirllëk!” (PFS, f. 78).

Por në po këtë sfond të zonjave të Prishtinës, ka edhe gra atdhetare, gjë që pasqyrohet në kapitullin Zona e Pazarit të Vjetër ose Mëhalla e Tregut. Ngjarje, histori, njerëz…, si dhe në pjesën Flamuri i Nixhares dhe Flamuri i Remzijes, ku përpos këtyre dyjave shfaqet edhe një zonjë tjetër:
“Qëndisjen e shqiponjës së mrekullueshme në teknikën “kabartma”, e ndihmon edhe Alije Batalli, motra e Jakupit dhe Magbule Mujko Batalli, e shoqja e të vëllait. Kështu, flamuri i qëndisur në natën e 9 prillit 1941, do të valojë plot 4 vjet në kafenenë e Salih Valës!” (PFS, f. 82).

Si një grua fisnike sa dhe bujare, shfaqet tutje në penën e publicistes Gashi edhe një grua e kamur, Feride Hanmi (në kapitullin Poetja e veprimtarja Iffete Agushi. Edhe një histori, tashti gruaje, nga kjo mëhallë): “një grua zonjë, nuse e familjes Haxhi Xhemajl Aga.” (PFS, f. 106.

Nga po ky prizëm, kujtohen përmes shpalosjes së kujtimeve të bashkëbisedueseve edhe femra me talent, si: “Melihaja, ka pasur zë të bukur, këndonte në kohën kur ishim Shqipëri!” (PFS, f. 123).

Ndërkaq, nëpërmjet kujtimeve të arsimtares në pension, Xhyzide Hasan Beu, shpalosen dëshmi të tjera për fate njerëzish:
“-Halla ime, Fatimja, ka qenë e martuar me Iljaz Agushin e njohur. Ka pasur bukuri dynjaje. Mirëpo, ndërroi jetë herët, nga tuberkulozi. I la katër fëmijë.” (PFS, f. 124).

Po kështu, nëpërmjet retrospektivës narrative, bëhen të ditura detaje të një jete të përditshme:
“Në kohën e Shqipërisë, korzoja – shëtitorja ka qenë në rrugën e Divan Jollit, nën drurët freskues në të dy anët përgjatë rrugës. Aty dilnin meshkuj e femra, po jo edhe shqiptaret. Motrat Hasan Beu, meqë e kishin shtëpinë në atë rrugë, përskaj, po i sodisnin ato ecejake.” (PFS, f. 124).

Ndër këto zonja, ka edhe intelektuale atdhetare si Iffete Agushi, apo edhe arsimtare (në kapitullin Mëhalla e Kacallarëve. Rrugë të përbaltura, pa trotuare) si: “Nadire Dida, 82 vjeçe, e cila bëri emër dhe la gjurmë në arsimin shqip.” (PFS, f. 166).

E nëpërmjet kujtimeve të arsimtares veterane, shpaloset edhe një figurë tjetër e njërës nga zonjat e Prishtinës:
“Nana Rukije ka qenë një grua e bukur, e gjatë… gjithë jetën e kam pasur merak pse s’kam qenë e gjatë si ajo!” (PFS, f. 166).

Mes këtyre zonjave ka edhe sosh që kthehen tek qyteti i tyre i lindjes, shtyrë nga malli që kanë për Prishtinën e fëmijërisë së tyre.

Në kapitullin Proceset shkombëtarizuese. Aksioni i Armëve, shpërngulja për në Turqi, e tillë është edhe: “E bija e Asllan Begut, gjimnazistja e dikurshme, Nermine Jusufi, e cila sot jeton në Nju-Jork, tregon këto ditë vere ardhur për heqje malli në Prishtinë, se të atin po e hante meraku se ku e si po e linte familjen.” (PFS, f. 178).

Edhe në kapitullin vijues, Itineraret e padëshiruara. Nostalgjia për vitet e ikura, me ngjyra mjaft të gjalla e me mjaft përkushtim është shpalosur edhe portreti tjetër i një zonje nga Prishtina, zonjës Pervin Muhaxhiri-Acarkan (Axharkan):
“Pas gjysmë shekulli, Pervini, në një vizitë nostalgjie Prishtinës, rrëfen për këtë itinerar të padëshiruar, për ato vite të ikura jete, për lektisjen që s’iu shua kurrë për tokën e të parëve.” (PFS, f. 180).

Kultura e leximit me laps në dorë

Duke bërë një ndërthurje fare të natyrshme mes teksteve të ndryshme, përkatësisht mes fragmenteve të ndryshme – si epigrafi në ballë të librit (e që është një thënie e shkrimtarit John Steinbeck), dhe që flet për domosdoshmërinë e njeriut për të lënë pas tij “një kujtim të vetes, ndoshta një provë se ai ka ekzistuar, vërtet.”, publicistja Sanije Gashi dëshmon se mëton të lë jo vetëm “një kujtim të vetes” si dëshmi të ekzistencës, por në radhë të parë dëshmon se gjakon të lë një përmendore të kujtesës, shpalosur me gjurmë të fëmijërisë e të krenarisë së ligjshme.

E tillë është edhe poezia e përzgjedhur nga poetja Vilhelme Vranari Haxhiraj, e titulluar Rrugica e vjetër, e cila gjithashtu dëshmon për kalldrëmet e kujtimeve, për kthimin në fëmijëri plot dashuri, për lulet e shtëpisë dhe nostalgjinë për rrugicat e dashura sa dhe të paharruara.

Po këtë sfond e ka edhe kompozimi “Mallëngjimi” (i vitit 1960, kompozuar nga Rashid Krasniqi, e “të cilën do ta këndojë për shumë vjet Muharrem Qena, i shoqëruar me kitarë nga autori” – PFS, f. 188), dhe që shquhet për notat e një dhembshurie të thellë për vendin e lindjes: “O vendi im,/ përbuzje ku s’ka/si të lashë e/dola në mërgim.” (PFS, f. 189), kurse dy poezitë e Iffete Agushit (Oj Kosovë, oj fushë krenare dhe Hapsana e Prishtinës), sikurse edhe poezia e njohur Perdja e robnisë, e bardit Esad Mekuli, për sfond kanë shtegun e lirisë dhe shtegun e dritës.

Ndërkaq, në fund të librit, me një shije të rrallë të përzgjedhjes si dëshmi e një leximi me laps në dorë, autorja ka bërë një gërshetim sa të bukur po aq edhe të qëlluar, mes një thënieje të një shkrimtari të njohur si dhe mes një kënge të dashur të një këngëtareje të veçantë:
“Duke përsiatur për Prishtinën e vjetër e të re, në rafte ‘takova’ edhe një pasazh shkrimi të Ernesto Sabatos (shkrimtar i njohur argjentinas, me prejardhje arbëreshe), ku ai shpjegon përse kishte shkruar aq shumë për vendin e jetës së tij: “Aty ku jetoj, në tokën time, ashtu siç është, e pafat, me të meta, është imja. Sepse, aty kam lindur, aty kam qenë fëmijë, aty kam pasur iluzione, aty kam pasur ëndrra për të ndryshuar botën, aty kam dashuruar, aty kam vuajtur. Sepse, ajo tokë na mëkoi jo vetëm gëzimet dhe virtytet e saj, por, mbi të gjitha, edhe brengat e pasiguritë e saj…” Aty, aty… në vendin tënd çdo gjë është më e bukur, më e ëmbël, më e dhembshme, është dashuri që nuk pushon kurrë…Mbase këtë ndjenjë do ta plotësonin akoma më mirë vargjet e Matilda L. Shehut:

“Kam mall për miqtë e mi të vjetër,
për rrugët ku u rrita, vitet e fëmijërisë,
ah, kam mall për ditët e dashurisë…”
(PFS, f. 243-244)

Dhe tek shpalos kujtime nëpër kohë e shfleton libra nëpër rafte, autorja e njërit prej librave më emblematik të shkruar ndonjëherë për Prishtinën, lë kështu me mjaft elegancë, edhe një kronikë në gur:
“Këto përshkrime, mbresa, kthim kujtimesh të vyera, pjesëza të ‘historisë’ së qytetit, do t’i përmbyllja me refrenin nostalgjik të këngës së Artiola Toskës:

“Gocë Tirone/Prishtine jom,
rrënjët këtu i kom,
në fund të botës me shku’
shpirtin e kom këtu!“
(PFS, f. 245)

Fotografi dhe faktografi

Në librin Prishtina e fëmijërisë sime, e vjetra i flet të resë, e djeshmja i flet të sotmes dhe që të dyja i flasin së nesërmes. Publicistja ka përdorur një leksik mjaft të pasur, përshkrime mjaft të gjalla e me ligjërime poetike, duke ndërthurur aq bukur dhe po aq natyrshëm tekstin me fotografi dhe me poezi të përzgjedhura, dëshmi e një kulture leximi për lakmi e gjithmonë me laps në dorë.

Në fotografitë e përfshira shpaloset Prishtina e vjetër, Prishtina e kalldrëmeve të shtruara me gurë, e sokaqeve të shumta, e rrugëve dhe e rrugicave, Prishtina e një arkitekture të gërshetuar me shekujt nëpër të cilët ka kaluar, me shtëpi karakteristike e me xhami dhe tyrbe, me objekte kulturore e fetare, si Kulla e Sahatit, godina e gjimnazit-normales “Sami Frashëri”, Xhamia e Madhe, Xhamia e Pashës, pamje rrugësh e pjesë të qytetit të vjetër, sfonde të një Prishtine në rrugëtim e sipër, dyqane të Çarshisë së vjetër, ndërtesa të së kaluarës të shndërruara në objekte të reja kulturore, rrënjët e manit 200 vjeçar (të Shamit-Damaskut), pamje nga rrënimet e shtëpive e nga hyrjet e ndërtesave, pamjet e qytetit në dimër, minderët dhe çardakët së bashku me interierin tjetër si pjesë karakteristike të shtëpive prishtinase, pamje të shtëpive të vjetra, pamje të veshjes së grave me çarçaf si pjesë e errësirës të së kaluarës, pamje të kubeve të Hamamit, pamje të “arkitekturës së moçme qytetare”, shtëpitë e familjeve të njohura prishtinase si ajo e Eminxhikëve: shtëpia e vogël dhe e madhe e tyre, si dhe ajo e Iljaz Agushit (“në oborrin e RTK-së sot”), gjurmë të jetës hebraike, sfondet e haneve të qytetit e pamje nga Çarshia e dikurshme, rrugë të shtruara me kubëza gurësh, rruga që shpiente për në shtëpinë e Haxhi Agushëve, “shtëpitë dollma të cilat aso kohe sajonin qytetin”, pamje nga sheshet e dikurshme të qytetit si Qendra e Çarshisë – sot sheshi Nënë Tereza, Pamje e Xhamisë së Llokaçit afër Teatrit Kombëtar, fotografi ku duken “pajtonët atraktivë” si “taksi” të kohës, pamje të dikurshme të Prishtinës në dimër; “Pamje hyrëse e Shtëpisë së vjetër të oficerëve, rrethuar me plepa (tashti rruga Ilir Konushevci)” si dhe: “Shtëpia e Oficerëve në afërsi të RTK-së”, godina e ish konsullatës serbe apo ndërtesa mjaft e bukur ku ndodhej “furra e bukës e Abdurrahim Furrunxhisë”, fillimet e ndërtimit të godinave të Kuvendit Komunal si dhe të Kuvendit të Kosovës, pamje me veshjet tradicionale të shqiptarëve në një ditë pazari në Çarshinë e Mbulueme, pamje e lagjes së Divan Jollit nga Kodra e Arbërisë (Dragodan) dhe pamje e rrugës së kësaj lagjeje; pamje nga rrënimi i shtëpive në rrugën “Trepça” si dhe pamje nga rrënimi i dyqaneve te Kuvendi i Kosovës, shtëpi me arkitekturë të vjetër tipike “pronë e Eshref Tatlixhisë-Kushës, i shpërngulur në Turqi”, si dhe: “Shtëpi e vjetër e familjes Glloboderi (në rrugën Meto Bajraktari, sot): Pamje e shtëpisë së Hasan Beut në Divan Joll (sot UÇK)”, pamje e një godine mjaft të bukur në të cilën vërehet mbishkrimi me shkronja të mëdha SKANDER BEG dhe nën të MALUSH KOSOVA, me sqarimin që jep autorja: “Në vitin 1923 arrijnë veturat e para në Prishtinë”, pamje e të njëjtës rrugë dje (Viti 1940: Pamje e rrugës “Trashëgimtari i Fronit”, me dyqanet e farkëtarëve, përballë Kuvendit Komunal”) dhe sot: E njëjta rrugë (2013); “Shtëpia e Sylejman Efendisë, e ndërtuar më 1930-bibliotekë e qytetit deri në ditët e sotme”, pamje nga: “Dyqanet e vjetra në Çarshinë e moçme”, fotografi me pamje të objekteve në lagjen Divan Joll, pamje të Prishtinës së hershme; “Korzoja e dikurshme e qytetit përgjatë rrugës “Nënë Tereza” si dhe: Libraria “Rilindja” përballë Unionit, pamje të rrugëve dhe të ndërtesave “ndërmjet së resë dhe së vjetrës”, pamje të viteve ’70: “Mbulimi i lumit Vellusha ndërmjet Unionit e Teatrit”, pamje të lumenjve Reka (Prishtevka) gjatë vërshimit dhe Vellusha që kalonte përmes qytetit, pamje nga: “Sheshi kryesor ku bëheshin parakalimet e ushtrisë shqiptare”, si dhe: “Korzoja e dikurshme, rrugë te posta e vjetër”, pamje të qendrës së qytetit, fotografi që në sfond shpalos lidhjen mes kulturës dhe arkitekturës, sfond të cilit publicistja i ka vënë këtë shënim: “Xhamia e Llokaqit u rrënua, në vend të saj u ndërtua hoteli ‘Bozhuri i Kosovës’.

Në foto – qytetarë prishtinas, në të majtë, Ali Shala, gazetar, e Shyqri Kushevica, redaktor teknik (të Rilindjes), me pamjen e hotelit të sapondërtuar dhe me xhadenë e shtruar me kube gurësh”; pamje shatërvanësh e pamje e Çezmës së katër Llullave, pamje e një: “Mani dyqindvjeçar në oborrin e Koxhadishëve, pasuri natyre me “histori” kohe”, shtëpi e vjetër e prishtinasve me arkitekturë përkatëse si dhe me pamje nga tavani i shtëpisë së Koxhadishëve “dikur objekt i administratës së Vilajetit të Kosovës”, pamje nga: “Xhamia e Madhe, ndër objektet më të mëdha fetare në Ballkan, e ndërtuar në shekullin XV”, pamje ku duket: “Kisha Katolike Shqiptare, që gjendej te sheshi i sotëm-Zahir Pajaziti, e ndërtuar në vitin 1346-1387, u rrënua në vitin 1957, sipas planit urbanistik të arkitektit beogradas, më vonë u ndërtua në lagjen Ulpiana. Pranë kishës ndodhej edhe një krua”, si dhe fotografi me shënimet përkatëse: “Kisha Ortodokse në lagjen Taslixhe, Pamje e mëhallës së Çeklikut, te teatri ‘Dodona’ sot, Hyrje në Çarshinë e vjetër dyqanesh me qepena, Dyqane zanatçinjsh, Krojet e qytetit që nuk janë më, Ëmbëltorja më e njohur në Rrugën Divan Joll, Shtëpia e Oficerëve me pishinën në qendër të Prishtinës (që s’është më); Qendra e Prishtinës, Xhamia e Llokaqit, ku sot ndodhet hoteli “Swiss Diamond”; Me shpërnguljen, shtëpitë shiteshin fare lirë ose braktiseshin, Udha e vjetër e Veternikut, Shtëpia e Hynilerëve (te Shtëpia e Pleqëve), ndonëse që nga viti 1967 ndodhet nën mbrojtjen e Entit për Mbrojtje të Monumenteve, asnjëherë deri me sot nuk është riparuar; Rruga e Normales, sot ‘Nazmi Gafurri’; Viti 1970: Hapësira para shtëpisë së Mallrave, sot sheshi Zahir Pajaziti; Viti 1912: Shpërngulja e shqiptarëve për në Turqi, Prishtina e viteve’20, rruga ‘Kral Petri’; Plisat në kokat e studentëve shqiptarë të kthyer nga Beogradi dhe e disa të tjerëve, i katërti nga e majta, në këmbë, Dr. Daut Mustafa (9 gusht 1941), Shtëpi të vjetra në rrugën për te Kulla e Sahatit, Mëhalla e Muhaxherëve, dikur djerrinë e papunuar, sot lagje e ndërtuar; Pamje e parkut të qytetit në Mëhallën e Muhaxherëve, Pamja e mëhallës së Xhamisë së Llapit, e shekullit të kaluar (XX), Lagje e njohur me bagëti, Rrënimi i pjesës së qytetit, ku ndodhej edhe barnatorja e madhe (karshi Xhamisë së Çarshisë), Pamje e rrugës ‘Beogradi’ sot Fehmi Agani, Objekti ndër më të bukurit e Prishtinës, i njohur si Hoteli Union (‘Skander Beg’), i ndërtuar më 1927 – I njëjti objekt i ndërtuar sot (Maj, 2013), Pamje e rrugës te bahçe ‘Kozara’, Programi i rregullt i Teatrit filloi më 1949; Prishtina në vitet e hershme, Spitali i parë i qytetit, objekt i trashëguar nga koha e Turqisë, sot Ministria e Shëndetësisë, Dispanseria e Sëmundjeve të mushkërive, sot, dikur seli e UDB-së famëkeqe (në rrugën ‘Fehmi Agani’), Fotografi i parë prishtinas i para Luftës së Parë Botërore njihet Ramadan Beqiri-Gilanlia (Familja Straja, foto e Gilanlisë), Tyrbja e Sulltan Muratit, e ndërtuar në vitin 1852-53, Gërmia mbetet vendi më i preferuar me bukuri natyrore: shteg mali, Nusja merrej me pajton, prapa shkonin krushqit me këngë e hare; Veshje me mitan e dimi, për ditë xhumaje, me teleisje nga Hyrie telexhia: Nexhmie Shala, foto e vitit 1959; Objekti i Rektoratit të Universitetit të Prishtinës sot, dikur hyrja kryesore për kazermat ushtarake të kohës së ish-Jugosllavisë”, shtëpi dhe ndërtesa që lidhen me periudha të caktuara kohore, fotografi personalitetesh atdhetare apo kulturore, si Iljaz Agushi, Iffete Agushi “me axhën, Jusufin veshur në fustan kuq e zi”; si dhe: “Aktoret e para të Teatrit: nga e djathta – Katarina Josipi, Meriban Shala, Melihate Ajeti, dhe Adelajde Sopi, Viti 1940: Elegancë e modës së lartë – prishtinaset Fevzije e Iffete Agushi”, cikël ky i fotografive që përfundon me një pamje të Prishtinës, të shoqëruar me fjalët nostalgjike: Kur Prishtinën bora e mbulon…

Me një përzgjedhje të tillë fotografish dhe faktografish, Sanije Gashi vë kohët përballë njëra-tjetrës. Në përfshirjen e një numri të tillë të fotografive, autorja në të vërtetë ka përfshirë një spektër mjaft të gjerë të pamjeve të Prishtinës dje dhe sot, ka përfshirë ecjen dhe rritjen e qytetit nëpër etapa të ndryshme kohore. Ka risjellur në kujtesë pamjet e së djeshmes, personalitet e së kaluarës sonë historike, ka nxjerrur nga pluhuri i harresës emra dhe fakte, doke dhe tradita, si dhe fragmete të biografive të njerëzve të shquar apo edhe të rëndomtë, të cilët kanë lënë gjurmë të pashlyera në jetën e kryeqytetit.

Ajo ka shprehur njëkohësisht edhe dhimbjen për “shkatërrimin e shtëpive të vjetra, edhe 200 vjet” (PFS. f. 48), ka ngritur zërin e protestës kundër ngulfatjes së qytetit dhe për mungesën e dukshme të gjelbërimit, si dhe ka bërë thirrje të vazhdueshme për ruajtjen e autoktonisë së Prishtinës.

Publicistja e prirjeve të theksuara atdhetare e do një Prishtinë, jo përplot beton dhe hekur por me gjelbërim e lulëzim, me kopshte e me lulishte, me ruajtjen e trashëgimisë kulturore e arkitektonike, me rend dhe me rregull, me pastërti e me dashuri të ndërsjellët mes njerëzve, sepse janë njerëzit ata që e hijeshojnë një vend dhe që me punën dhe përkushtimin e tyre, e lartësojnë dhe e çojnë atë përpara.

Pra, ta duam Prishtinën ashtu siç e do dhe Zonja e Madhe e kulturës shqiptare, Sanije Gashi.

Veçori stilistike

Publicistja e dhuntisë së rrallë krijuese shkruan me një kulturë të veçantë leximi, shkruan sa me prirje po aq edhe me përkushtim. Shkruan duke gërshetuar mjaft bukur stilin e saj të ligjërimit publicistik me atë poetik. Në këtë prirje, ajo shpalos kujtimet e veta por edhe të bashkëqytetarëve të saj, vë kohët përballë njëra-tjetrës, së bashku me dukuritë dhe fenomenet përkatëse.

Fjalia e shkurtë e mjaft domethënëse, shpesh është veçori e diskursit krijues të publicistes Gashi. Fjala vjen, që në hyrje të librit, në prologun Prishtina…, bie në sy një stil që shpalos herë një zemër-klithje: “Vlerat e mëdha të Prishtinës janë shkatërruar.” (PFS, f. 19), e here një zemër-thirrje: “Po zbritëm nëpër shekuj, do të shohim se Prishtina ka një histori të gjatë përmes lokaliteteve antike, të cilat, për fat të keq, ende nuk janë zbuluar si tërësi arkeologjike.” (PFS, f. 19).

Veçori tjetër e këtij stili mjaft origjinal është edhe poetika e evokimit të kujtimeve, si: “Sa shumë shkëlqim kanë imazhet nga ajo moshë e nga ato vite, që janë përplot diell.” (PFS, f. 20) “Edhe sot, ecja nëpër sokakët e dikurshëm, patjetër të ngacmon me nostalgjinë për qytetin e vjetër.” (PFS. f. 46), “Në këtë rrugicë, të shtruar dikur me guralecë, vende-vende edhe pa ta, çdo gjë i takon së kaluarës. Në fillim të sokakut, në të majtë ishte shtëpia e vjetër e prindërve të mi…” (PFS. f. 66), “laheshin shtigjet e shtruara me gurë, sikurse edhe pragu i derës së jashtme, shenjë vyeshmërie…” (PFS. f. 77), “Sa shumë kujtime janë të palosura në atë mëhallë, në atë oborr të Eminxhikëve, me gjithë lojërat e fëmijërisë së pastër, të pagajle, me atë shkëlqim të diellit, që nuk ndodh në vitet e pjekurisë!” (PFS.. f. 80), “Thuhet se pajtonxhiu i parë në Prishtinë ka qenë Faik Hydaverdi, i cili kishte kuajt më të mirë, që i mbante dhe i çmonte…Pajtonet me trokun e kuajve, me tingullin e burisë dhe me zilkat rreth qafe, qytetit i japin gjallëri.” (PFS.. f. 101).

Shpesh, përmes bashkëbiseduesve dhe shpalosjes së kujtimeve të tyre si kronika besnike të një kohe të shkuar, dëshmohet për të kaluarën e qytetit, për fate lagjesh (“Zakonisht, nga familjet e mëdha e merrte emrin edhe mëhalla.” – PFS. f. 55, “- Çarshia e Mbulueme ose e mbyllur, e njohur si Kapali Çarshi, ka qenë pjesa më atraktive e qytetit, diçka fantastike! – kujton z. Islam Mumxhiu… Qëllimi i prishjes, i rrënimit të Çarshisë më 1946 e këtej, ka qenë humbja e gjurmëve të Prishtinës, ndërsa qendra e qytetit ka qenë pikërisht aty, me të gjitha begatitë.” – PFS. f. 61, “Ajo që zgjon kujtimet e banorëve të dikurshëm të kësaj pjese të qytetit, është rrënimi i shtëpive në krye të mëhallës, para 64 vjetësh.” – PFS. f. 112, “Prishtina ishte, mbi të gjitha, qytet zejtarësh…prandaj edhe qytetin e përshkon fryma esnafe. – PFS, f. 140), e fate njerëzish (“Ka shumë qytetarë që kanë ikur, ka prishtinas te të cilët është bërë presion i madh politik për t’u bërë turq, e që nuk janë bërë.” – PFS. f. 55), “Mjerisht, asgjë më nuk përsëritet nga e shkuara…” – PFS. f. 72), “Eh, ky objekt flet shumë për heqjet e gjithhershme të shqiptarëve, sikurse edhe muret e përgjakura!” (PFS. f. 130), “Prishtina e vjetër, siç u tha, përbëhej nga shumë mëhallë dhe secila ishte atraksion më vete.

Po, ama, Mëhalla e Muhaxherëve ka një histori të dhembshme, ngaqë në këtë lagje vendoseshin shqiptarët e dëbuar nga trojet e tyre etnike, në vitin 1878.” – PFS. f. 199), apo edhe histori të institucioneve kulturore: “Objekti i teatrit, në fakt, fillimisht është ndërtuar si shtëpi kulture, mu në qendër të qytetit, në hapësirën bosh ndërmjet Unionit e Xhamisë së Llokaqit, që ishte një zbrazëtirë. Veçse, së pari, teatri ka nisur punën në Prizren, më 1945, mirëpo shfaqja e parë është dhënë në Trepçë, më 1948.” (PFS, f. 214).

Në strukturën shkrimore hasen edhe digresione të tilla si: “Pak histori:” (PFS. f. 26), “Pak romancë kohe.” (PFS. f. 37), “Rikthim kujtese:” (PFS. f 58), “Ç’është karakteristikë tjetër nga ajo kohë?” (PFS. f. 76), “Kthim i shkurtër në histori:” (PFS. F. 87), “Pak histori veprimtarie:” (PFS. F.. 96), “Si dukej kjo mëhallë fëmijërie e rinie për zonjën mësuese?” (PFS. f. 168), “Një kujtim i rëndë: “ (PFS. f. 182) etj.

Prishtina e fëmijërisë dhe Prishtina e përjetësisë

Në një nga shkrimet e saj, e që lidhet me udhëpërshkrimet, titulluar Parisi i një fillimvjeshte, përfshirë në librin Gjurmë ndër vite, gazetarja emblemë e përshkruan Parisin po aq bukur sa edhe Mithat Frashëri e Ramiz Kelmendi, sa po të bëhej një antologji e shkrimeve për Londrën apo Parisin, shkrimi i publicistes Gashi do të ishte si kokrra e qershisë mbi tortë.

E njëjta gjë mund të thuhet edhe për librin kushtuar Prishtinës, sepse Sanije Gashi ngado shkon e ngado vete, Prishtinën e merr me vete. Ndërkaq, fjala vjen, Helena Kadare – simotra e saj, e merr poezinë e Lasgush Poradecit, si pjesë të kulturës shpirtërore të kombit të vet.

Sanije Gashi e do Prishtinën, po aq sa e ka dashur Nermin Vlora Falaski Vlorën! (Kurrë nuk ia lë lamtumirën Vlorës, Gjurmë ndër vite, f. 284).

Në shkrimin e titulluar Në metropolin britanik, publicistja Gashi shkruan: Ecin motet, ndërrojnë kohët (Gjurmë ndër vite, f. 130)…, duke shtuar se: “Mëngjes i bukur në Londër, ngjason në ditë prilli në Prishtinë.” (Gjurmë ndër vite, f. 136), sepse edhe Prishtina, ashtu sikurse Londra, kanë një forcë magjike e magnetike, që sa më shumë mendon se i soditë a i shijon, aq më shumë të rrëmbejnë dhe të ftojnë!

Me po kaq dashuri dhe frymëzim, po me kaq mirënjohje dhe admirim, ajo shkruan edhe për Vlorën: Natë vlonjate, ditë kuvendi, por edhe për Gjirokastrën: Ditë me shi në Gjirokastër, shkrime të përfshira në librin publicistik Gjurmë ndër vite.

Prishtina e fëmijërisë së Sanije Gashit bëhet kështu Prishtina e përjetësisë.
Prishtina e fëmijërisë së saj, bëhet qytet i shpalosur në tri rrafshe: Prishtina ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet?

Prishtina e fëmijërisë së publicistes emblemë, bëhet kështu Prishtina e mijëvjeçarit të ri.
Prishtina e fëmijërisë së bashkudhëtares së saj, bëhet kështu Prishtina e përshëndetjeve të engjëjve për yjet, siç do të shprehej Viktor Hygo.

Prishtina e fëmijërisë së doajenes së gazetarisë sonë, bëhet kështu një kukull: gjithmonë e bukur, gjithmonë e dashur, gjithmonë e përsosur në sytë e kujtesës me gjurmë kohe.
Prishtina e fëmijërisë së ikonës së fletorarizmës shqiptare, shpalosur edhe në sfondin e historisë së saj të përpjekjeve të pareshtur për dritë e dituri, për liri dhe pavarësi, Prishtina e atdhetarëve më të devotshëm të kohës, si profesor Ahmet Gashi, Dr. Rexhep Krasniqi, profesor Ymer Berisha, profesor Vasil Andoni, Prishtina e Agushëve atdhetarë (Haxhi Xhemajl Agushi, Iljaz Agushi, Jusuf Agushi, e Iffete Agushi) dhe e sa e sa të tjerëve, bëhet kështu njëlloj sikurse Prishtina e luftëtarit të penës dhe të pushkës Hil Mosit, në vjershën Kosova në luftë:

Se n’Prishtinë atje pikë s’parit,
rrahu topi me duhi,
atje gjaku i shqiptarit,
ra në tokë me mbi përsëri!

Prishtina e fëmijërisë së autores së veprave unike publicistike, bëhet kështu vetvetiu sikurse Prishtina e profecisë së Mithat Frashërit: “Do të vijë koha kur politikat ndërkombëtare do të verifikojnë dhe do ta ndreqin veten në Kosovë. Qendër e tyre do të jetë Prishtina, fjalën e fundit do ta thotë Tetova.”

Prishtina e fëmijërisë së humanistes dhe editores së pandalshme, bëhet kështu edhe Prishtina e historisë së vrullshme, në të cilën breznitë orëmira rendin, siç e thotë aq bukur vetë publicistja – “drejt Shqipërisë tërësore”, rendin sipas ritmit të këngës së njohur popullore:

Unë marr nga zemra jote,
ti merr nga zemra ime,
dhe dora-dorës ecim,
e shtrenjta jeta ime!

Prishtina e fëmijërisë së luftëtares së papepur për të drejtat e femrës, bëhet kështu Prishtina e poetikës së përkushtimit dhe Prishtina e poetikës së pagëzimit.
Prishtina e fëmijërisë së Sanije Gashit, bëhet kështu Prishtina e dashurisë për natyrën e saj, për krojet e saj, për atdhetarinë e saj, për historinë e saj, për pastërtinë dhe për freskinë e saj, për gjelbërimin e saj, për florën e saj, prej së cilës ajo edhe do të përzgjedhë dy emrat e dy vajzave të saj: Blerina dhe Blinera (të cilave edhe ua ka kushtuar librin publicistik Ecje nëpër kujtesë. Tregime jete të grave me karrierë, botimi i parë, 2010, Prishtinë).

III
INTERVISTAT

Në intervistat e shumta dhënë mediave të shkruara dhe elektronike lidhur me publikimin e librave të saj, publicistja Sanije Gashi ka folur për tema dhe çështje të ndryshme aktuale bashkëkohore, duke shprehur dhe mbrojtur konceptet dhe parimet lidhur me gazetarinë, demokracinë, trashëgiminë kulturore, vlerat e luftës, traditat kombëtare, por edhe duke ndarë mendimet dhe gjykimet e saj me peshë nga përvoja mjaft e pasur në punën prej gjysmë shekulli si gazetare, humaniste, veprimtare, editore dhe publiciste e dëshmuar.

Nga po ky prizëm ka folur edhe në intervistat dhënë gazetares Shqipe Dervishaj, në emisionin Kafeja e Mëngjesit, të Radio Televizonit Dukagjini; në intervistën dhënë gazetares Arieta Seferaj të Radio Televizonit të Kosovës (në kuadër të emisonit KultArt), si dhe në intervistën tjetër dhënë gazetares së Radio Televizonit të Kosovës, Lumira Kelmendi (të po të njëjtit emision: KultArt).

1. Intervista dhënë gazetares Shqipe Dervishaj,
Radio Televizioni Dukagjini: 17 dhjetor 2013

Në intervistën e zhvilluar në shtëpinë e saj, publicistja Sanije Gashi ka folur për një varg çështjesh, duke filluar së pari me Prishtinën: “Unë kam lindur në Prishtinë, jam rritur në Prishtinë, vazhdoj të jetoj në Prishtinë, dhe natyrisht do të plakem në Prishtinë.”, pastaj për rrugëtimin e saj si gazetare, për vështirësitë dhe sfidat, për një figurë mjaft frymëzuese për të: “duke lexuar, kam pasë si idol të thuash një gazetare italiane, Oriana Fallaçi, në atë kohë që bënte gazetari shumë të suksesshme, dhe atëherë kur m’u dha rasti që të filloja gazetarinë, mundohesha të ndiqja rrugën e një gazetareje të thuash të shkëlqyer.”, për kënaqësinë që i sjellë ky profesion: “kënaqem do me thënë me këtë profesion, jam rritë si të thuash, jam pjekur me të dhe kam çastet, momentet më të këndshme në këtë profesion.”, për Mire Kelmendin të cilës ia ofroi dorën e ndihmës e të përkrahjes për t’u shkolluar dhe e cila me kalimin e kohës, një ditë i bëri një befasi të këndshme duke e vizituar për ta falënderuar; për problemet me të cilat ballafaqohej femra shqiptare dikur (mosshkollimi) dhe me të cilat përballet sot (trafikimi)…

Në bisedë janë përfshirë dhe aspekte të tjera si emancipimi i femrës shqiptare, duke kaluar pastaj tek libri testament “Histori të tmerrit 1998-1999. Dosje krimesh të luftës, rrëfime të grave”:
“Mandej, muaj pas muaji, nëntë vjet punova me këto gra, që ishin përjetime shumë të rënda. Edhe vetë gazetari ose publicisti në kontaktet e tilla merr shumëçka prej tyre, i përjeton shumë rëndë të gjitha ato heqje, edhe pse të gjithë ne e kemi parë se çfarë ndodhi me ne në Kosovë, gjatë luftës. Pas nëntë vitesh, e përmblodha librin dhe i botova rrëfimet e këtyre grave. Të gjitha janë rrëfime aq të tmerrshme që kanë përjetuar burrat e tyre, që kanë përjetuar fëmijët e tyre, e sidomos vajzat e tyre të dhunuara. Kjo ishte e tmerrshme, dhe secila shprehej me gjithë shpirt.”

Me thekse të veçanta, publicistja Sanije Gashi është ndalur edhe tek jehona që bëri libri në qarqe të ndryshme, brenda dhe jashtë Kosovës:
“Ky libër zgjoi interesim të madh tek të gjithë, ndërsa parathënien e tij e bëri ish-ambasadori amerikan në Kosovë, William Walker, që ishte këtu në fillim të luftës së vitit 1999, kur ndodhi masakra në komunë të Shtimjes. E përshkruajti aq mirë çështjen e librit, të gjitha këto rrëfime, dhe ishte qëllimi – thotë, që të mos harrohet, se jo të hakmerreni ju ndaj tyre, por të mos harrohet çfarë ndodhi me popullin e Kosovës, me gratë e Kosovës, me djemtë e vajzat e Kosovës. Kështu që ky ishte njëri nga librat që them zgjoi shumë interesim, dhe që nuk ishte lehtë të punohej, nuk ishte lehtë të përshkruheshin të gjitha ato çka i kishin përjetuar.”

Në mënyrë të veçantë, emblema e gazetarisë ka tërhequr vërejtjen që ngjarjet e tmerreve makabre të mos harrohen kurrsesi:
“Mirëpo sikur po fillon të zbehet ajo çfarë ka ndodhë me ne, sidomos te brezat e ri. E kjo duhet të ribotohet disa herë, të dalë, të shkojë sidomos në mesin e të rinjve, sepse ata që ishin dy vjeç tani janë 16 vjeç, duhet ta dinë çfarë ka ndodhur me ne.”

Në një bashkëbisedim tepër miqësor e i cili rrjedh fare natyrshëm, gazetarja Shqipe Dervishaj ka shtruar pyetjen e radhës, duke shpalosur kështu vetvetiu qëllimin e një interviste të realizuar mjaft bukur dhe me shumë përkushtim, qëllim që nënkupton përfshirjen në plotni të krijimtarisë publicistke të Sanije Gashit:

“Zonja Gashi kam këtu pranë vetes një libër tjetër tuajin. Është ‘Ecje nëpër kujtesë, tregime jete të grave me karrierë’. Pra ndërruam pak atë pjesën e trishtuar, nëse mund të themi të jetës sonë, të një lufte e cila nuk duhet harruar dhe nuk do të harrohet, natyrisht nga populli. Mirëpo, do të flasim pak për këtë pjesë të librit, çka përfshinë ai, personalitetet që keni përzgjedhur, femrat e suksesshme ndoshta të jetës shqiptare?”

Duke folur me shumë takt dhe me një vëmendje të përqëndruar tek dallimet mes dy librave të saj, publicistja ka shpalosur ecurinë krijuese, por edhe është ndalur tek emra të veçantë dhe tek fate të përjetuara të simotrave të saj, dëshmi e një përkushtimi dhe një profesionalizmi të lartë e gjithë kompetencë:

“Këtu janë marrë disa gra tonat, që domethënë se nuk janë përfshirë të gjitha, se kemi mjaft gra të arritura, të ngritura, që kanë krijuar karrierë, që kanë bërë profesion të vyeshëm, përvojë të vyeshme, mirëpo i kam marrë disa, se, unë jam nisur nga mosha, nga ato që janë më të shtyra në moshë, të jenë pjesë e librit dhe të rrëfejnë për jetën e tyre, për rrugën e tyre, për sukseset e tyre në punë. U takojnë profesioneve të ndryshme. Ndryshon natyrisht prej librit të luftës tërësisht, por edhe këto i kanë përjetimet e tyre, janë të Kosovës dhe të Shqipërisë. Një integrim, që zonja Helena Kadare e quan shumë të suksesshëm. Ka atje që kanë kaluar mirë, edhe tek ne, por ka edhe që kanë pasur vuajtje të shumta. Ta zëmë, gazetarja Kozeta Mamaqi, ka kaluar 17-të vjet në internim, nënë e ndarë nga të dy fëmijët e saj.

Mirëpo, kemi edhe tek ne heqje grashë: Hyrije Hana, për shembull, ka vuajtur shumë në atë kohë, e cila i mbylli sytë pa e parë tamam Kosovën çfarë e ka dëshiruar! Sehadete Mekuli, është gjinekologia e parë tek ne në Kosovë. Edhe ajo ka një jetë, por të begatë, që ka punuar, ka krijuar famë, është e njohur gjithkah. Aktorja Melihate Ajeti, këngëtarja Nexhmije Pagarusha, shkrimtaret Eglantina Mandia e Helena Kadare shumë të zonjat. Përshtypje tepër të mirë mua më ka lënë me shkrimet e saj, me punën e saj, edhe Nermin Vlora Falaschi, stërmbesa e Ismail Qemalit. Mirëpo nga të gjitha këto, prej 31 grave, tashmë 13-të ka ndërruar jetë, nuk janë në mesin tonë. Me punën e tyre, me gjurmët e tyre, kanë lënë një pasuri. Prandaj them që, edhe e vlerësojnë të tjerët, se ky libër është begati e kombit, me gratë që kanë bërë karrierë, karrierë të vyeshme, kështu që do të ishte mirë që të vazhdonim me shkrime të këtilla, se kemi mjaftë gra të tjera si këto.”

Në një intervistë si kjo, gazetarja Shqipe Dervishaj e ka pasur të pamundur për t’iu shmangur njërit prej librave nga më të veçantët, të shkruar nga Sanije Gashi:
“Zonja Gashi ashtu siç na u prezantuat edhe në fillim të emisionit, keni lindur në Prishtinë, jeni prishtinase. Po shoh se edhe përmbledhja apo libri i juaj i fundit ka të bëjë me Prishtinën. Si arritët deri te ky libër, si ishte ideja që të pasqyroni ato shkrimet tuaja në të?”

Edhe lidhur me këtë libër e me procesin krijues të tij, publicistja Sanije Gashi ka folur me një kujtesë brilante, me një dashuri dhe adhurim të pafund për qytetin e saj të lindjes, të punës e të dijes, si dhe për historikun e këtij qyteti, për peshën e viteve që ka bartur ai mbi vete, për rritjen dhe zgjerimin e tij, por gjithsesi edhe për misionin dhe vizionin të cilin historia ua ngarkoi mbi shpatulla, banorëve të këtij qyteti:

“Deri më tash, ky është një libër krejt tjetër nga tre të parët. Këtë e kam punuar me kënaqësi, pa mundim. Edhe pse edhe të tjerët i kam punuar me përkushtim, por tema ka qenë e rëndë, sidomos ajo e luftës. Ndërsa, të shkruaj për qytetin tim ku kam lindur, ajo shtresohet me vite tek njeriu. Ta zëmë, që nga fëmijëria unë ato kujtime që i kam bartur me vete, që nuk shlyhen kurrë, se është pjesa, faza më e këndshme e njeriut. Njeriu, sa herë i kthehet fëmijërisë, gjen pastërti, gjen jetë pa hile, i kujton ato shoqe të lagjes, të mëhallës, të komshinjve; dhe të gjitha ato mbeten, regjistrohen, deshe s’deshe. Tani kur mbërriva në këtë moshë, iu ktheva me kënaqësi, i kam regjistruar gjithë ato mëhallë, gjithë ato lagje, shoqet që më ikën për në Turqi (në atë kohë ishte një fazë shumë e rëndë) te njerëzit që e sajojnë Prishtinën e dikurshme. Edhe atëherë ka pasur vuajtje, vuajtje të mëdha, madje! Janë disa faza që kujtohen jo me kënaqësi.

Ta zëmë koha e Aksionit të Armëve. Ajo ka qenë e tmerrshme, kur i merrnin meshkujt, i detyronin t’i dorëzonin armët që nuk i kishin. Ishte edhe faza tjetër e konvertimit të shqiptarëve në turq, për t’i larguar sa më shumë nga Kosova. Turq i regjistronin edhe ata në fshat që s’e kishin dëgjuar asnjë fjalë turke! Kjo mbetet, sidomos ato vajet, ndarjet, largimi nga vendi i tyre. Pastaj, erdhën njerëzit që punuan për çështjen kombëtare, për çështjen shqiptare në atë kohë. Janë: Iliaz Agushi, janë profesorët Ahmet Gashi, një drejtor i shkëlqyer i Gjimnazit të Prishtinës, janë edhe të tjerët bashkë me të. Erdhën mjekët e parë, të Prishtinës, doktor Izedin Osmani, doktor Daut Mustafa-Spahiu, që në atë kohë kanë qenë të detyruar t’i ndërrojnë mbiemrat, se kanë qenë të ndjekur; janë ata që them se i sajojnë këto mëhallë, këto lagje, këto ndërtime, persona të cilët i kam zënë të gjallë, janë edhe 90-të vjeçar. Shpesh nuk janë të kënaqur me ndryshimin e qytetit, mirëpo qyteti vazhdon të zhvillohet, është rritur: nëse atëherë qyteti ka qenë me tetëmbëdhjetë mijë banorë, tani me katërqind mijë ose pesëqind mijë, që ende nuk dihet saktë numri i tyre. Kanë ndryshuar shumë gjëra, për të mirë. Sa u përket ndërtimeve, jo aq mirë, se ka ngulfatje në qytet, ndërtime të banesave vend e pa vend, leje pa leje. Mirëpo në libër është përfshirë një kohë e kaluar e qytetit.”

Një këndvështrim tjetër nga i cili ka folur bashkëbiseduesja në këtë intervistë, është edhe ai i kundrimit të qytetit nga prizmi dje dhe sot, gjë që është bërë në një mënyrë mjaft të detajuar:
“Një ditë e bëri një shkrim Shefki Stublla, edhe ai një studiues, në Kohën Ditore. Ai tha – unë e kam prerë atë shkrim, edhe e kam futur në libër, e do t’ua lë brezave, nipave e stërnipave, se Prishtina po ndërron, po zhduket nga ajo që ka qenë dikur, le ta kenë ata, le të lexojnë për gjyshërit dhe stërgjyshërit e tyre, le të lexojnë për Prishtinën e dikurshme, le të lexojnë për ato kroje që kanë qenë… Kështu që libri ka zgjuar te prishtinasit edhe nostalgji, edhe kënaqësi, por edhe lotë, nganjëherë.”

Ndërkaq, shqetësimit të drejtë të shtruar në pyetjen e gazetares Dervishaj: “Natyrisht. Zonja Gashi, çka mund të themi se ka mbetur nga ajo Prishtina e vjetër në këtë Prishtinën e re që sot jetojmë?”, autorja e librit Prishtina e fëmijërisë sime, i është përgjigjur duke përshkruar fatin e objekteve të ndryshme si dhe duke sqaruar sërish për punën e saj gjithë përkushtim, që fotografitë e kohës të mos mbeteshin nën pluhurin e harresës:

“Pak, pak! Ka mbetur ta zëmë, objekti i Unionit që ka qenë një bukuri e qytetit, në qendër. Ka mbetur godina e Gjimnazit, që është ndërtuar në vitin 1938, një godinë e madhe që ka nxjerrë breza e breza të shkolluar. Aty ka filluar shkollimi shqip në vitin 1941 deri më 1944.

Këtë nuk e harrojnë pa e thënë prishtinasit: Ani që ishte koha e okupimit, me ardhjen e italianëve dhe gjermanëve u hap shkolla shqipe. Në administratë filloi të flitej shqip. E quanin, siç tregojnë të vjetërit, edhe gjimnaz fashist. Por aty filloi shkollimi. Në vitin 1945 ne kemi pasur një përqindje shumë të madhe të analfabetëve. Kështu kishte qenë, me sa kam lexuar, madje edhe në Shqipëri, edhe atje në kohën e Zogut kishin qenë 90-të % e kusur analfabetë! Edhe tek ne thonë 95% analfabetë!

Kështu që gradualisht ajo ishte një fazë e mirë, Gjimnazi i Prishtinës ‘Sami Frashëri’ nxorri breza të ardhshëm, të shkolluar. Kanë mbetur edhe disa pak objekte të shtëpive të vjetra, që s’kanë mbërri t’i rrënojnë të gjitha. Deri vonë ka mbetur edhe shtëpia e Tefik Mirashit, ku më vonë u vendos Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës. Ka mbetur Biblioteka e Qytetit, që kishte qenë pronë e Sylejman Efendisë, që në në vitin 1945 e kanë konfiskuar dhe e kanë vendosur Bibliotekën deri në ditët e sotme. Ka aty-këtu shtëpi të vjetra që jam munduar t’i fotografoj. Kam gjetur fotografi edhe në muze, edhe tek njerëzit që i kanë ruajtur më herët. Fotot janë dëshmi e kohës. Nga Tirana më kanë shkruar: Bravo për ato fotografi të shkëlqyeshme të Prishtinës së moçme!”

Duke folur në përmbyllje të intervistës edhe për revistën “Teuta”, drejtuesja e kësaj reviste prestigjioze ka kujtuar sërish arritjet e kësaj reviste, si dhe për raportet e krijuara me lexuesit:

“Duhet të kemi sa më shumë lexues, mendimet e tyre i përfillim shumë. Na shkruajnë, na paraqiten edhe me e-maile, japin propozime. Lëvdata japin mjaft, femra e meshkuj. Teuta është revistë e familjes, ku marrin pjesë, bëjnë pjesë edhe burri edhe gruaja, edhe vajza edhe djali. Kështu që në këtë aspekt mundohemi t’i edukojmë. E tash sa ia arrijmë, mendoj se po.”

Duke vlerësuar drejt dhe lart përkushtimin dhe profesionalizmin e stafit i cili e ka ngritur “Teutën” në stadin aktual, publicistja e cila nuk rresht së shkruari për më shumë se gjysëm shekulli, ka paralajmëruar për të botuar edhe vepra të reja në fushën e publicistikës:

“Tani kryesisht jam orientuar në publicistikë. Në revistë, në redaksi të Teutës kam një staf, një ekip të shkëlqyer, të femrave dhe të meshkujve, që punojnë me shumë përkushtim. Po, unë punoj edhe në dy libra të tjerë, që duhet të dalin vitin e ardhshëm. Por, të shohim e bëjmë.”

Më shumë se çdo gjë tjetër, kjo intervistë është një bashkëbisedim mes brezash, një bashkëbisedim që ka për qëllim jo vetëm të shpalos të vërtetat e mëdha të veprave të një publicisteje emblemë, por në radhë të parë kjo intervistë ka të veçantat e saj: shprehjen e mirënjohjes e të falënderimit, si dhe të respektit reciprok që kanë breznitë orëmira për njëra-tjetrën, gjë që është shprehur me një elegancë të rrallë dhe me një kulturë që meriton admirim të veçantë:

“Zonja Gashi, po më vie shumë mirë që arritëm t’i prezantojmë të gjitha këto para teleshikuesve. Natyrisht që ju keni edhe shumëçka tjetër të prezantoni, mirëpo për ne ishte nder të jemi në shtëpinë tuaj, të pimë së bashku Kafenë e Mëngjesit me ju, dhe për teleshikuesit e Televizonit Dukagjini, ne ju dëshirojmë suksese në projektet tuaja të ardhshme, dhe natyrisht një jetë të mirë.

Sanije Gashi: Ju faleminderit shumë! Ishte kënaqësi e imja që erdhët, dhe të them se ishit televizion pak i privilegjuar që ju pranova, se ju thashë se jam tip i tillë që nuk imponohem, nuk futem, nuk thërras! Kam qejf të punoj, jo në zhurmë, po në heshtje. Kështu që faleminderit edhe prej juve, që prezantuat me punë, me libra, gazetari e publicistikë bashkë. Ju faleminderit!
Faleminderit edhe juve, dhe çdo të mirë!”

2. Intervista dhënë gazetares Arieta Seferaj:
07.08. 2014

Ka kohë që emisioni KultArt është bërë një tribunë e gjallë e afirmimit të vlerave të kulturës shpirtërore të hapësirave gjithëshqiptare, e madje edhe e atyre në diasporë.

Kultura dhe arti i komunikimit përmes intervistave, është bërë gjithashtu edhe pjesë përbërëse e nderimit për gazetaren emblemë, sa herë që ky emision ka pasur në sfond Sanije Gashin.

Duke e zhvilluar bisedën e saj me zonjën Gashi, në një nga ish-lokalet me një ambient të veçantë tradicional-përballë Radio Kosovës, gazetarja Arieta Seferaj në mënyrë ekskluzive e ka fokusuar intervistën e saj tek libri Prishtina e fëmijërisë sime, të autores Sanije Gashi.

Duke e filluar ekspozeun e kësaj interviste me një konstatim sa të drejtë po aq edhe lakonik, gazetarja Arieta Seferaj ka përshkuar trajektoren e krijimtarisë publicistike të bashkëbisedueses së saj, në këtë mënyrë:

“Kujtimet e një publicisteje që talentin e saj e shkriu nëpër revista dhe gazeta, Sanije Gashi së fundi sjell për lexuesit edhe një monografi ekskluzive që flet për një pjesë të kaluar të qytetit të Prishtinës dhe për njerëzit që e jetuan atë kohë.”

Në një bashkëbisedim të shtruar e në të cilin biseda shpaloset palë-palë, autorja e librit ka komentuar lidhur me procesin krijues por edhe lidhur me kthimin në kujtesë – në vitet e fëmijërisë, si dhe lidhur me kontrastet e kundruara në prizmin dje dhe sot:
“Arieta, së pari ky libër është punuar me shumë përkushtim dhe pa mundim, por me një kënaqësi të veçantë që paraqet fëmijërinë time, të atyre njerëzve që kanë jetuar përpara, domethënë ka qenë një kthim një kujtesë, në kujtimet e dikurshme që kanë qenë plot-plot ngrohtësi, nga Prishtina e vjetër…

Domethënë ka qenë një kthim i imi mbrapa, me plot kënaqësi. E tani është një çështje krejt tjetër, sepse Prishtina e fëmijërisë sime ka ndryshuar shumë nga Prishtina e sotme.”

Duke e paraqitur sërish lëndën e këtij libri, gazetarja Seferaj nëpërmjet një ligjërimi me nuanca vjershërimi, në të vërtetë ka lënë për të kuptuar se publicistja Gashi ka shkruar një libër monument për Prishtinën:
“Përmes faqeve të kësaj monografie, e titulluar Prishtina e fëmijërisë sime, por dhe në rrëfimet e saj përplot me nostalgji, ne shohim sadopak Prishtinën e dikurshme dhe e ndjejmë frymëmarrjen e saj në atë kohë të frymëzuar me aromën e kasabasë së dikurshme, shushurimën e luleve, gurgullimën e dy lumenjve që gjarpëronin përmes këtij qyteti të lashtë, Prishtinës së vjetër e cila ishte qendër e Dardanisë ilire.”

Ndërkaq, publicistja është ndalur me thekse të veçanta tek titulli që rri si një emblemë në sfondin e librit, për të shfletuar pastaj një nga një e me një kujtesë gjithë lakmi periudhat e ndryshme nëpër të cilat ka kaluar Prishtina, si dhe duke risjellë në mbamendjen e njerëzve begatitë e shumta të cilat i ka pasur Prishtina.

Nuk do mend se një bashkëbisedim i tillë, një shfletim kujtimesh të gjalla e përplot parafytyrime të së kaluarës së qytetit, jo vetëm që e bëjnë për vete teleshikuesin, por edhe lënë mbresa të pashlyeshme tek të gjithë ata që kanë kënaqësinë për ta plotësuar kërshërinë e tyre për kryeqytetin e Kosovës:
“Shikoni, unë e kam emërtuar Prishtina e fëmijërisë sime, në fakt është Prishtina e fëmijërisë, e rinisë, e tani e moshës së shtyrë. Gjithçka që mund të kujtojë njeriu nga ajo kohë…

Për shembull Prishtina e ka pasur Vellushën, që ka ecur për qendër të Prishtinës, mes Unionit dhe Teatrit. E ka pasur lumin Reka, atëherë është quajtur Mëhalla e Rekës ose Deremahlesi, por ma vonë Prishtevka. Edhe ajo ka kaluar nga zona e Pazarit të Vjetër. Këta lumenj kanë qenë përplot ujë. Vellusha ka qenë, tregojnë, me plot rosa e rosakë. Dimrit kanë rrëshqitur njerëzit me ski, me saja, domethënë deri në 20-30 centimetra është bërë akulli në atë kohë. Mirëpo, me kohën u mbyll edhe Vellusha edhe Prishtevka (ose Reka) dhe u ndërtuan rrugët përmbi to. I mungojnë sot ata lumenj Prishtinës, i mungon ajo kohë, i mungon ai ujë. Prishtina ka qenë një ndër qytetet më të mëdha në Kosovë që e ka mbajtë me kopshtarë, me bashqevanxhi. Të gjitha kopshtet janë ujitur prej këtyre dy lumenjve.

Mandej ka pasur edhe kroje shumë. Arkitekti Mustafa Shahini shumë mirë i përshkruan ato kroje, thotë se nga kroi i oborrit të tyre (e oborri i tij ka qenë tek Blloku i Parë, që është ndërtuar menjëherë pas vitit ’45), kanë marrë ujë 13 familje. Edhe pjesë të tjera të qytetit kanë qenë përplot kroje. Mandej kur është ndërtuar ujësjellësi i parë në fshatin Llukar, atëherë gradualisht janë mbyllur këto kroje dhe kanë filluar me çezmat e dikurshme. Sot për sot ekzistojnë në Prishtinë vetëm dy kroje ose shatërvane. Ai i Xhamisë së Madhe që ka ujë të vazhdueshëm, që shërbente për abdes të qytetarëve të vjetër, si dhe një tjetër që ndodhet në mes të Xhami Qarshisë dhe Muzeut të Kosovës. Edhe aty, thuhet se vie uji prej Gërmisë. Kroje të tjera nuk ka. Një është tek Normalja, por sa po funksion nuk e di. Prishtina do të thotë ka pasur edhe lumenj, edhe kroje, edhe bashqevanllëk, edhe gjelbërime.”

Në plotësim të këtij spektri kaq të gjerë, pyetja e radhës e shtruar nga gazetarja Arieta Seferaj ka përfshirë një dimension mjaft të rëndësishëm të Prishtinës, dimenisonin e qëndresës kombëtare dhe të përpjekjeve të parreshtura të brezave atdhetarë, për të cilët Prishtina u bë epiqendra e zhvillimeve të vrullshme:
“Cilët ishin intelektualët më të vjetër shqiptarë të kohës më të re të Prishtinës, se si u mbrojt qenia dardano-ilire e iliro-shqiptare, se si prej këtij qyteti u nisën kryengritjet çlirimtare nga këtu në drejtim të Prishtinës e cila ishte bërë pikëtakimi i të gjithë shqiptarëve nga e gjithë gjeografia kombëtare. Këto janë tema që trajton me seriozitet zonja Gashi.”

Duke e plotësuar edhe më këtë sfond, publicistja e penës që rrezaton dhunti dhe dritë, është ndalur tek emrat që kanë lënë gjurmë të pashlyera në sfondin me fushë gjaku:
“I kam paraqitur këto në libër. Kush i lexon do të kthehet pak prapa, do të kthehet edhe në kohën e ndërtimit të Gjimnazit të Ri. I vjetri ka qenë nja 200 metra më larg. S’di, ndoshta ju të rinjtë e dini. Mandej kam folur për njerëzit e asaj kohe, të atyre lagjeve, që kanë qenë me shumë rëndësi për qytetin.

Ta zëmë, flas për zotëri Iljaz Agushin, i cili ka qenë zëvendës-kryeministër i Shqipërisë. Në kohën kur Mustafa Kruja ka qenë kryeministër, ky ka qenë zëvendës i tij, ka qenë ministër i Punëve Botore, siç i kanë thënë atëherë. Një njeri që ka bërë shumë për Kosovën e për shqiptarët, domethënë për bashkimin e trojeve shqiptare. Ka qenë edhe kushërira e tij, Ifette Agushi, se në atë kohë s’kemi pasur poete. Ani pse s’e ka ditur gjuhën shqipe, ka shkruar turqisht. Ia kanë përkthyer në gjuhën shqipe, poezinë për Kosovën: Oj Kosovë, oj fushë krenare, etj. E keni edhe këtu (në libër). Në atë kohë ka vrapuar në Drenicë, në disa vende që të organizonte punë, sepse ka qenë anëtare e organizatës NDSH, organizatë e njohur përpara.”

Gjurmë kohësh e fate njerëzish sërish janë shfaqur në shpalim të kujtesës së publicistes emblemë. Janë ofruar kështu dëshmi për aq shumë padrejtësi gjithë egërsi ndaj atyre që pronat i kishin me tapi, por që nuk kishin pranuar të binin në ujdi me pushtuesit e ri:
“Prishtina ka pasur shumë njerëz të kamur, mirëpo pas vitit 1945, u është marrë ajo pasuri dhe janë shndërruar në objekte të ndryshme. Ta zëmë, shtëpia e gjyshit tim, aty ku edhe unë kam lindur, vendi ku është sot Kuvendi i Komunës, aty në vitin 1948 janë rrënuar disa shtëpi tonat, dhe është ndërtuar Kuvendi i Komunës. Pak më poshtë është prishur një shtëpi e Selatin Kelmendit, shumë i njohur, edhe ai ka qenë gazetar, dhe është ndërtuar Gjyqi i Qarkut sot. Edhe tek shtëpia e Sudi Efendisë, edhe tek mëhallët e Hasan beut, tek Divanjollët, janë shkatërruar ato shtëpi me qëllim që të ndërtojnë shtëpi të reja”

Duke shprehur për të satën herë ndjenjën e mirënjohjes dhe të falënderimit, të respektit të veçantë e të vlerësimit të drejtë për zonjën Gashi dhe për veprën e saj publicistike, gazetarja Arieta Seferaj me një elegancë të theksuar ia ka falur bashkëbisedueses së saj, epitetin aq të merituar të “kronistes së pasionuar dhe të frymëzuar”, për çka edhe meriton për t’u përgëzuar:
“Monografia Prishtina e fëmijërisë sime, ofron një tablo të qytetit të saj, të kryeqytetit tonë, siç e ka parë vetë ajo si fëmijë dhe njerëzit e asaj kohe. Autorja dhe publicistja Sanije Gashi ka zgjedhur rrugën e kronistes së pasionuar dhe të frymëzuar, ku ka vërejtur dhe piketuar bukuritë e natyrës, veçoritë dhe cilësitë e njerëzve, por edhe karakteristikat e një jete shumëngjyrëshe që ka frymuar tok me ta nëpër shekuj e dekada të tëra. Kësisoj monografia është një libër plot histori por edhe një begati për breza të tërë, të cilët dëshirojnë të dinë për historikun e kryeqytetit të vet.”

3. Intervista dhënë gazetares Lumira Kelmendi:
12.03.2016

Nuk është e rastësishme pse për intervistën me gazetaren emblemë, është zgjedhur Libraria “Dukagjini”. Kjo nuk është rastësi sepse rëndom në intervistat e saj me personalitetet e kulturës sonë, gazetarja Lumira Kelmendi parapëlqen sfondin e librave, sepse sfondi i librave prapa krahëve të bashkëbiseduesve, gjithmonë paraqet një sfond përjetësie, prandaj Borhesi pamjen e bibliotekës e përfytyronte si pamjen më besnike të parajsës.

Se kjo përzgjedhje nuk është rastësi, dëshmon edhe fakti se Sanije Gashi në librin e saj Prishtina e fëmijërisë sime, në kapitullin Mëhalla e Kullës së Sahatit – Gjimnazi që rrezaton kulturë, në pjesën Teqeja e Shehlerëve, në mes të tjerash ka shkruar edhe për bibliotekën mjaft të pasur të Sheh Mehmet Hafëz Efendisë:

“Në brendi të Teqesë, aty ku falet namazi, ndodhet biblioteka e sheh Mehmetit me libra të vjetër deri 700-vjeçarë, të shkruar në gjuhën arabe, turke (osmane), perse dhe frënge, si dhe dorëshkrime, që ende nuk janë zbuluar, edhe pse nuk janë të ndaluara për askënd, – thuhet në këtë shtëpi kulti. Vijnë njerëz të interesuar nga Turqia e nga Europa…”

Edhe në kapitulin Mëhalla e Divan Jollit. Shtëpitë e prishtinasve e dyqanet e hebrenjve, në pjesën ‘Biblioteka e qytetit, pronë e Sylejman Efendisë’, nëpërmjet shpalosjes së kujtimeve të arsimtares “Xhyzide (Hasani) Hasan Beu, 86 vjeçe, e familjes së njohur të bejlerëve prishtinas, mbesë e Sylejman Pashës”, shprehet dashuria për ato që Stefan Cvajg me të drejtë i quajti copëza të përjetësisë:
“Kjo shtëpi, e ndërtuar në kohën e mbretërisë serbe, me 1930, në funksion të bibliotekës së qytetit deri në ditët e sotme, të emërtuar “Miladin Popoviq”, ka qenë pronë e Sylejman Efendisë, i njohur për kohën, gjysh i Xhyzides dhe Melihasë.

Sylejman Efendia, intelektual, njeri i kamur, ka qenë baba i nënës sime, Naxhies, e cila ka dalë nuse nga kjo shtëpi. Ka qenë godinë e bukur, me shumë hapësirë, me dy palë ballkone e dy hyrje, me avllinë përpara! Mirëpo, me hyrjen e partizanëve, e mori hyqymeti! Objekti ndodhet edhe sot, me arkitekturë specifike.”

Gazetarja Lumira Kelmendi do ta fillonte ekspozeun e intervistës së saj me zonjën e madhe të kulturës shqiptare, duke numëruar një varg faktesh dhe arritjesh nga rrugëtimi gjysmëshekullor i ikonës së gazetarisë sonë:
“Gazetarisë ia kushtoi një jetë të tërë. Gjatë gjithë kohës u angazhua për të drejtat e grave, për jetë më cilësore, mbështeti arsimimin e tyre, ngriti dhe trajtoi tema me interes në dobi të gruas, intervistoi personalitete të njohura shqiptare, shkroi për përjetimet e rënda të grave shqiptare gjatë luftës së fundit, e të tjera. Kjo është pa dyshim zonja Sanije Gashi e cila për gjysmë shekulli karrierë la gjurmë të pashlyeshme në gazetari. Në këtë jubile ajo sërish është aktive duke sjellë para lexuesve librin Gjurmë ndër vite, ku kujton kohën e kaluar në profesionin jetësor, gjurmët e lëna në një rrugë jo të lehtë, ku era e harresës s’mund t’i pluhurosë.”

Duke folur për këtë libër dhe përmbajtjen e tij, publicistja Gashi përveç që përshkon në kujtesën e saj figurat eminente të letrave shqipe, ajo shpreh njëkohësisht edhe mirënjohjen ndaj tyre, duke i quajtur me të drejt ura lidhëse mes të djeshmes dhe të sotmes:
“Është libri im i fundit publicistik ku kam dashur të shënojë 50-të vjetorin e punës sime. Në këtë libër janë të përfshira të gjitha gjinitë gazetareske. Kam nisur me intervista, pastaj me udhëpërshkrime, me si ese – Fjala e kryeredaktores, si dhe kam përfunduar me opinionet e disa personave shumë të njohur, të shquar, që flasin për librat e mi – të tre.

E kam nisur pikërisht me bardin e letërsisë sonë, Esad Mekulin. Po më duket këta të vjetrit pak janë lënë anash, pak janë harruar nga brezat e rinj! Kështu që, po ta lexosh një Esad Mekul do të mësosh shumë, edhe për atë kohë edhe për më vonë. Se unë e them edhe në fund të librit e edhe në fillim se, këto personalitete janë urë lidhëse, mes të kaluarës dhe të sotmes. Prej tij, unë them ka pasë njeriu çfarë të mësojë shumë. Leksionet e tij kanë qenë të mrekullueshme. Një njeri i urtë, një njeri i ngritur, një njeri i ditur. Ndoshta edhe ka qenë privilegj për mua që të jem në një njësi ku ka punuar edhe zoti Esad Mekuli, si kryeredaktor i revistës letrare – Jeta e Re. Në atë kohë unë isha gazetare e Zanit të Rinisë, të atëhershëm.

Vjen pastaj edhe Anton Pashku. Edhe ky pak në heshtje. Një shkrimtar i madh. Edhe nga bisedat me të, edhe nga ndejat me të, kam nxjerrë shkrimin që është botuar në këtë libër.”
Në sfondin e këtij bashkëbisedimi, publicistja emblemë ka shpalosur gjithashtu përvojën e saj mjaft të pasur lidhur me intervistat e zhvilluara me personalitete të ndryshme:
“Vijnë edhe njerëzit e shquar me të cilët kam bërë intervista, që i përmendët edhe ju, për shembull si rasti i helmimeve. Te ne thuajse edhe ajo periudhë u harrua. Çka hoqëm me ata shtatë mijë fëmijë. Erdhën për të marrë mostrat, për të bërë analizat: ka s’ka helmim. Erdhën edhe të Lubjanës, mirëpo në rrugë u zhdukën ato mostra, humbën! Erdhi dr. Benedeti nga Parisi dhe me ekipin e tij mori mostrat, u kthye në Paris dhe bëri analizat dhe doli botërisht: në Kosovë ka helmim. Edhe kjo s’duhet të harrohet.
Pastaj kam edhe çiftin Kadare, Helenën që e kam një mike jashtëzakonisht për qejfi.”

Tek ka përmendur kështu emra dhe intervista, ajo është ndalur në një moment të veçantë edhe tek një intervistë gjithashtu të veçantë sepse e veçanta në këtë rast lidhet me pendesën e njërës prej figurave me peshë në fatet e shqiptarëve.

Është mjaft domethënës fakti se përpjekja për zbërthimin e psikologjisë tejet enigmatike të Nexhmije Hoxhës nëpërmes një interviste (“Pendu-jo, dhimbje-po”), përkon aq shumë me thënien e Volterit për moskovitët në kohën e Pjetër Aleksejeviçit, carit të Rusisë: “Bënin rrëfim, por vetëm kur kryenin krime të rënda: atëherë u dukej e domosdoshme falja e mëkatit, por jo pendimi.”

Në komentin e saj lidhur me këtë çështje, autorja e librit Gjurmë ndër vite, është mjaft e drejtpërdrejtë:
Intervista me Nexhmije Hoxhën, që ka zgjuar një interesim për të mësuar se kush ka qenë, ç’ka qenë, ngaqë është njohur si grua shumë e ashpër, shumë e hekurt, kur ka bashkëpunuar me të shoqin, Enver Hoxhën. Kam kërkuar që ajo të jetë e sinqertë në ato biseda, në ato trajtime të njerëzve, në ato burgosje të kosovarëve kur sapo janë ndjekur nga UDB-a, kanë dalur në anën tjetër dhe janë burgosur menjëherë. Është munduar të flasi por, them, nuk ka qenë e sinqertë. E kam pyetur se – a jeni penduar për këto 45 vjet? Çfarë ka qenë regjimi i Hoxhës? Thotë: penduar – jo, dhimbje- po! Domethënë nuk dorëzohet!”

Ndërkaq, ashtu sikurse edhe në intervistën dhënë gazetares Shqipe Dervishaj, edhe në intervistën dhënë gazetares Lumira Kelmendi, publicistja Gashi ka shpalosur në hollësi spektrin e saj krijues:
“Kam edhe intervista të tjera me njerëz të shquar. Kam edhe udhëtimet e mia, në disa vende të Europës. Dhe pas asaj pasojnë edhe Letrat e kryeredaktores, që trajtojnë tema të ndryshme, si edhe opinionet e njerëzve të shquar për librat e mi.”

Në vijim të kësaj interviste, gazetarja Lumira Kelmendi është fokusuar gjithashtu në pjesën që ka të bëjë me emancipimin e femrës shqiptare, çështje kjo për të cilën zonja Gashi ka merita të veçanta:
“Gazetare, publiciste, editore, Sanije Gashi arriti të bëhej emër i njohur përmes shkrimeve që kishin për qëllim ngritjen e gruas shqiptare në çdo pikëpamje.

Ju keni dhënë kontribut të çmuar edhe në lartësimin e gruas shqiptare, ku me shkrimet tuaja sigurisht janë parë edhe dëshmitë e faktet që ju keni zbuluar në emancipimin e femrës në disa vende. Si e përshkruani atë kohë, sigurisht nuk ka qenë e lehtë në atë mentalitet në atë kohë t’i hyni kësaj pune dhe të arrini sukses sepse pastaj ato vajza kanë dalur të shkolluara me universitete.”

Në përgjigje të kësaj pyetjeje, të shtruar me mjaft finesë nga gazetarja Kelmendi, autorja e librave publicistikë me vlera antologjike, ka dëshmuar sërish personalitetin e saj prej humanisteje dhe iluministeje, gjithmonë e vendosur, gjithmonë këmbëngulëse, gjithmonë e gatshme për ta çuar deri në fund flakën ndriçuese të dritës e të diturisë, pa dyshim bekimi më i shenjtë i Perëndisë që iu fal mendjes intelektuale shqiptare:

“Ky edhe ka qenë qëllimi i gazetarisë sime, që si grua, fillimisht si vajzë, i kam hyrë gazetarisë. Së pari ka qenë qëllimi im të ndikojë në zhvillimin e gruas, në emancipimin e gruas, sepse të emanciposh një grua do të thotë të emanciposh një shoqëri, se, po më duket meshkujt ende kanë paragjykime! Mirëpo unë me lloj-lloj brezash kam kontaktuar, qoftë në zonat rurale, qoftë në qytet. Në ato zona rurale është dashur përpjekje shumë më e madhe sepse aty pak lexonin, domethënë revista duhej të shkonte gjithkah që të mund ta lexonin ato vajza, që të mund të ndikonim në shkollimin e tyre – në ecjen përpara.

Kështu që kur ndalet njeriu për kaq kohë, kemi arritur diçka. Unë (këtë) e lidhi shpesh me ballinën e këtij libri. Shikoni, kjo fotografi është bërë para 42 vjetësh. Këto vajza janë punëtore sezonale të Progresit të Prizrenit. Në atë kohë Fabrika Progres, kur vinte koha e vjeljes së perimeve, i merrte për tre muaj edhe vajzat e reja që kishin të bënin me përgatitjen e perimeve.

Atëherë këto vajza të reja 12-13 vjeçare, 13-14 vjeçare vinin me shami dhe me dimi, kule u thoshin atëherë, se nuk i lenin prindërit ndryshe të dilnin. Dhe tani kur e bëjmë një krahasim për dyzet vjet me të sotmen, nuk hasim më në fshat vajza me shami ose me kule. Të gjitha janë me xhinse, të gjitha mundohen të shkollohen, por herë pas here kjo kohë pak i dëshpëroi, i zhgënjeu. Edhe nënat e tyre sapo u kthyen nga lufta, erdhën jo në dimi por në tuta, që edhe sot i veshin sepse ato janë liru prej asaj veshje të rëndë. Kështu që është një ndryshim shumë i madh për këto dyzet vjet, e gëzohem që sollëm sidomos te vajzat e reja. Domethënë, qëllimi i shkrimeve të mia, ka qenë që të ndikoj në emancipimin e femrës dhe në emancipimin shoqëror. Diku-diku ia kam arritur, por njeriu kur shkruan duhet të ketë edhe lexues. Ka mjaftuar një në familje të lexojë që t’ua përhapë edhe të tjerëve.”

Gazetarja Lumira Kelmendi e ka bartur kështu rrafshin e bisedës në sfondin e botimit të librave të bashkëbisedueses së saj, duke u fokusuar tek ajo që me të drejtë e ka quajtur si “tronditje shpirtërore”:
“Sanije Gashi me librat e saj pasqyron një realitet të hidhur në historinë e dhimbshme të Kosovës. Është autore e librave publicistikë: Histori të tmerrit 1998-1999, Ecje nëpër kujtesë, tregime jete të grave me karrierë; Ecje nëpër kujtesë (botimi i dytë i plotësuar), pastaj Prishtina e fëmijërisë sime, e të tjerë.

Këtu keni edhe librin tjetër që ia keni kushtuar rrëfimeve të grave gjatë trajtimit të luftës së fundit në Kosovë, dhe sigurisht këto përjetime kanë sjellë edhe tronditje shpirtërore edhe tek ju. Por si i keni përjetuar këto kur aq më tepër u është dashur të mblidhni dëshmi dhe t’i shkruani historitë e këtyre rrëfimeve të grave?”

Me peshën e fjalës së saj e në përgjigje të pyetjes së shtruar, publicistja e cila prirjen e saj krijuese e ka gërshetuar me përkushtimin e veçantë, ka përkujtuar përmasën e sfidës me të cilën është ndeshur ajo, dhe me të cilën rrjedhimisht mund të ndeshet gazetari:
“Për ta sajuar këtë libër unë kam filluar menjëherë pas luftës ‘99, në qershor, sapo janë kthyer të gjithë. Unë e di që së pari kam shkuar tek Nekibe Kelmendi. E dimë ngjarjen e Nekibes, e dimë vrasjen e të shoqit me të bijtë. Pas Nekibes kam shkuar tek zonja Sadije Agani, edhe asaj sapo i ishte ekzekutuar i shoqi. Mandej radhë pas radhe, qytet e fshat dhe të gjitha ato gra i kam dëgjuar me shumë vëmendje, çfarë thoshin për përjetimet e tyre, e kjo ishte shumë e rëndë edhe për gazetarin. Tek këto rrëfime, njeriu-gazetari është si aktori. Aktori po i hyri një roli duhet t’i hyjë me shpirt, ta përjetojë. Edhe gazetari: derisa e dëgjon ti, derisa ulesh e shkruan, hyn në jetët e tyre, e të hysh në jetën e këtyre të masakruarve, të djegieve, të likuidimit të fëmijëve të tyre, nuk ishte e lehtë. Domethënë pasonte një ose dhjetë ditë të mos jesh i qetë.”

Drama e përjetuar si “tronditje shpirtërore” është bërë kështu dramë e cila ka lënë pasojat edhe përgjatë procesit të intervistës që ka pasur publicistja Gashi, por e cila nuk është ndalur në misionin e saj për të shpalosur të vërtetën e madhe të një tragjedie të madhe:
“Unë pata edhe këto ditë një intervistë me një të dhunuar. Shumë vështirë më ka ardhur. Është dashur të rikthehem dhe t’i përjetoj edhe unë të gjitha përjetimet e saj. Ambasadori Walker, që e ka bërë parathënien, me shumë kënaqësi e seriozitet, a di çka më tha: Sanije, e para e punës përktheje në anglisht, mandej mundeni edhe në gjuhë të tjera. U përkthye në rumanisht, por tash është në përfundim të përkthimit në anglisht, që duhet të dali për dy javë. E kjo është një punë shumë e madhe, se ne e dimë çfarë na ka ndodhur por duhet ta dinë jashtë, ta arsyetojmë intervenimin e NATO-s, se ka pasë dilema: a bëri mirë a s’bëri mirë që hyri në Kosovë NATO?! Edhe ambasadori William Walker e përshkruan këtë, edhe ngjarjet e këtyre grave që janë të tmerrshme. Nuk është lehtë!”

Sërish, fjala e urtë dhe përvoja e pasur janë veçori të cilat bien në sy përgjatë gjithë intervistës, e në mënyrë të veçantë kur publicistja flet nga prizmi i dëshmisë se një ballafaqim me mentalitete të ndryshme të kohëve të ndryshme, e që as nuk ka qenë e as nuk është i lehtë:
“Njeriu gjatë gjithë jetës takon njerëz të ndryshëm, karaktere të ndryshme, huje të ndryshme. Me të gjithë duhet të ballafaqohesh. Njeriu, më së vështiri e ka me ata që bashkëpunon, nëse nuk janë aq të përshtatshëm. Mirëpo, unë them shpesh, njeriu s’mund t’ia përshtat vetes njerëzit e tjerë. Janë si janë, ashtu, me të gjitha teket, me të gjitha hujet, gjithë dembelinë, por edhe me të gjitha mirësitë. Kështu që nuk është lehtë, nuk është rrugë e lehtë.”

Duke ndjekur më tej kahjen e një shtegu të tillë të bisedës, gazetarja Lumira Kelmendi me të drejtë është ndalur në pyetjen e cila ka të bëjë me sakrificat e shumta, e në mënyrë të veçantë me një energji të pashterrshme tek kjo ikonë e publicistikës shqiptare:
“Po, gjatë krijimtarisë suaj ju keni hasur në shumë sakrifica dhe sfida, të cilat janë përcjellur me burgime, me hetime, me gjëra të tilla që nuk ka qenë të lehta për një gazetare si ju. Por ju si femër keni pasur guximin dhe keni vazhduar këtë rrugë. Prej nga kjo fuqi femre?”

Është sërish guximi dhe përkushtimi, është qëndrimi i palëkundur e gjithë kurajo ajo që e ka mbajtur të pamposhtur një veprimtare guximtare, një humaniste me parime dhe qëndrime të cilat aq shpesh e karakterizojnë një botë shpirtërore të pathyer, idealiste:
“Po, kur t’i hyjë njeriu një pune, duhet të jetë i matur dhe i guximshëm dhe ta bëjë punën me përkushtim, përndryshe do të dështojë. Kemi pasur faza të ndryshme gjatë jetës, edhe para okupimit, për të ta kontrolluar thuaj çdo radhë në shkrim, për të parë ç’po thuhet, ç’po fshihet në ata tituj – mes shkrimeve. Mirëpo ajo edhe më e rënda ka ardhur në kohën e okupimit. Atëherë je ndaluar, të është uzurpuar revista që e ke udhëhequr, je ftuar në polici ose te të UDB-ës, të cilët të kanë ndjekur, dhe kur u je dukur e papërshtatshme (kështu thoshin atëherë), të kanë marrë dhe të kanë burgosur, edhe ta kanë ndaluar medien. Kështu që njeriu duhet të jetë i fortë që t’i përballojë të gjitha. Kur t’i hysh një rruge, s’ka: shtrëngohu dhe përfundoje.”

Pasi ka përmendur shpërblimet dhe mirënjohjet për kontributin e zonjës Sanije Gashi në fusha të ndryshme, gazetarja Kelmendi i ka pri më tutje bisedës drejt librit për Prishtinën, duke shprehur kështu një konstatim tepër domethënës sa edhe të qëlluar:
“Gjatë karrierës së saj në gazetari u shpërblye me Medaljen për Punë, me Çmimin Gazetare e Shquar e Kosovës, me Mirënjohje Publike. Nga gratë parlamentare të Kuvendit Kosovës, nderohet me Çertifikatën: Mirënjohje për kontributin në zhvillimin e demokracisë. Më pas nderohet me Çmimin “Mbretëresha Teutë”, nga Klubi i femrave shqiptare në Kroaci. Në Panairin e Librit Prishtina 2014, Shoqata e Botuesve të Kosovës e nderon me Çmimin për vepër kapitale, për librin Prishtina e fëmijërisë sime. Po ashtu është fituese e Çmimit “Ramiz Kelmendi” për vitin 2015, në Festivalin e Letërsisë, FLOFEST në Orllan, si mirënjohje për kontributin e jashtëzakonshëm 50-të vjeçar të gazetarisë dhe publicistikës në Kosovë.

Për ju është deklaruar se për Prishtinën keni bërë një kartë identiteti me librin tuaj që ia keni kushtuar Prishtinës, dhe e keni bërë Prishtinën që të jetë e paharruar edhe për gjeneratat e reja. Si ndiheni si një person që keni trasuar një rrugë për brezat e rinj?”
Nuk ka dyshim se një pyetje si kjo, e formuluar dhe e artikuluar me kaq elegancë, e ka nxitur sërish kujtesën e bashkëbisedueses për Prishtinën e fëmijërisë së dikurshme:
“Kjo ka ardhur pas një presioni shpirtëror. Domethënë, Libri i Prishtinës ka qenë një si relaksim, një lehtësim për gazetarin, për shpirtin. Këtu e kam bërë Prishtina e fëmijërisë sime, por në. këtu e kam jetën, këtu do të përfundoj. Ka qenë kënaqësi të shkojë prej lagje në lagje, prej mahalle në mahallë, të bisedoj me njerëzit e Prishtinës së moçme, që ende janë disa, se kanë ndërruar jetë të tjerët, dhe të përshkruaj atë jetë të atëhershme të Prishtinës dhe të prishtinasve, një histori komplete që edhe mori shpërblimin si vepër kapitale në Panairin e XVI-të të librit…”

E përkushtuar për ta çuar deri në fund ndjenjën e theksuar të nderimit dhe të falënderimit për rrugën e trasuar, gazetarja Kelmendi e ka lartësuar në mënyrën më të bukur kontributin e dëshmuar të publicistes Gashi:
“E përmendëm më herët librin Gjurmë ndër vite, që ju keni shkruar për njerëz që kanë lënë gjurmë, por në fakt, mund të themi pa modesti, që ju jeni ajo që po leni gjurmë në historinë tonë, me gjithë këtë veprimtari të pasur dhe që është me interes edhe për gjeneratat e ardhshme, por ndoshta edhe për të tjerët, për të huajt, siç e përmendëm më herët, që të njohin gjithçka që ka ky vend. Cilat janë fjalët tuaja me këtë rast?”

Në përgjigje të kësaj pyetjeje, Sanije Gashi ka dëshmuar për të satën herë se modestia është vetë madhështia e njeriut:
“Faleminderit, faleminderit! Ky do të ishte edhe vlerësimi më i madh se njeriu kur punon një kohë të gjatë, ta zëmë në gazetari, dëshiron që të lë gjurmë në profesion, e unë nëse lë sado pak gjurmë në gazetarinë kosovare, do të isha e lumtur. Njeriu asnjëherë nuk mund të kënaqet, nuk mund ta mbërrijë atë që dëshiron, por duhet të punojë deri sa ta mbajë shëndeti dhe memoria. Se, gazetaria, shkrimtaria, publicistika kërkon memorie të fortë.”

Me po këtë memorie, përherë të fortë e përherë të freskët, në intervistën dhënë gazetares Lumira Kelmendi, publicistja Sanije Gashi ka shprehur mendimet dhe gjykimet e saj për dukuri dhe fenomene të ndryshme të jetës sonë, ka bërë thirrje për t’iu kthyer sa më shumë librit, ka vënë në dukje përparësitë që ka interneti, ka shprehur vlerësimin e saj për stafin punues të revistës “Teuta”, ka çmuar lart përvojën jetësore, ka shprehur kënaqësinë se ka lënë gjurmë edhe tek brezat e ri, ka shprehur shpresën se ditë më të mira do të vijnë dhe se duhet të vijnë, dhe ka bërë thirrje që të bëjmë shumë më shumë për atdheun dhe për kulturën, gjithmonë përmes bashkimit të energjive pozitive dhe gjithmonë përmes përkushtimit, sinqeritetit dhe modestisë:

“Nuk më pëlqen vetëm të kritikoj, më shumë të lavdëroj. Por kemi ardhur në një fazë jete, në një periudhë pas luftës që shumëçka është degraduar, qoftë në gazetari qoftë në të tjera lëmi, ose në përgjithësi në jetën shoqërore. Vërtet ky popull ka bërë shumë, po në kohë të fundit nuk jemi të kënaqur me këtë çfarë po ndodhë. Nuk jemi të kënaqur edhe me kulturën, edhe me mos leximin. Thuhet se pak lexojnë, se kohën ua merr interneti. Po mirë, dalëngadalë duhet t’i kthehemi edhe librit, edhe internetit, e kompjuterit. Po them, tani nëse e bëjmë një krahasim: Ne atëherë kemi shkruar me makina mekanike shkrimi ‘taka-tuka’. Tani është kënaqësi të punosh! Vërtetë është kënaqësi: Lum ai që është shumë më i ri e që vazhdon. E ke internetin, e ke kompjuterin, e ke takimin me botën, me kë don ti kontakton. Kjo është një kënaqësi e madhe. Kënaqësia tjetër është në sajimin e revistave ta zëmë, me pamjen. Atëherë është bërë faqosja e revistës, ta zëmë, unë kam punuar në Zanin e Rinisë, në Kosovarja, tani në Teuta, që ka hyrë në vitin e 23-të të botimit.

Them, ne nuk e kemi ditur si do të duket derisa ka dalë revista, çfarë do të jetë kolori. Tani është kënaqësi, e sheh para se të dali. Edhe kemi dizejnatorë shumë të ngritur, të shkolluar edhe jashtë. Dizejnatorja e Teutës, për shembull,është e shkolluar në Londër. Domethënë, merr me vete gjithë kulturën e tyre, gjithë punën, gjithë mundin, edhe përvojën. Përvoja është shumë punë e madhe. Unë them se s’ka libër në jetë që ta mëson atë që ta mëson përvoja jetësore. Kështu që tani këtë përvojë po ua lë brezave të ri. Unë po kënaqem kur po ju shoh juve gazetareve të reja, të afta, po kryeni punën me shumë sukses. Kjo është kënaqësi e imja. Domethënë se në gazetari po lë pas vetes gazetare dhe gjurmë. Edhe gazetaret e redaksisë i kam shumë të afta. E para e punës që unë e vlerësoj, është edukimi i tyre, mirësjellja e tyre, kultura e tyre, kështu që kjo të sjellë kënaqësi. Pastaj i hyjnë edhe punës me seriozitet.

Po qe se njeriu jeton me shpresa se do të bëhet më mirë, se do të bëhet më mirë edhe në kulturë, edhe në përgjithësi në jetën politike, në jetën shoqërore, urojmë të bëhet më mirë, si e dëshirojmë ose si e mendojmë, se gjithmonë ankohemi – ‘o s’po na jep asgjë vendi’, e ti?! Është një thënie e moçme: çka i dhe ti atdheut që të të japë atdheu ty? Duhet të ulemi të gjithë, të punojmë me sinqeritet, me përkushtim, me modesti. Modestia është kulturë, kështu që shpresoj se në të ardhmen do të jemi më mirë.”

Duke e shprehur në fund kërshërinë për të pritmet e një pene frytdhënëse si ajo e Sanije Gashit, gazetarja Kelmendi ka shprehur sërish konsideratën për publicisten shëmbëlltyrë:
“Po. Ju keni udhëtuar nëpër kohë me vepra, me kujtesën, me punën me përkushtim. Por, cili është vazhdimi? Çfarë mund të presim, që sigurisht ky udhëtim nuk ka përfunduar për ju, atë e shohim edhe nga vullneti juaj dhe nga gjithë këto fjalë që na i thatë deri tani, por cili do të jetë vazhdimi dhe çfarë mund të presim nga ju, zonja Sanije?”

Sërish një përgjigje që thekson me të drejtë vendosmërinë dhe sinqeritetin, si dy komponentë mjaft të rëndësishëm jo vetëm në jetë por edhe në krijimtari, e që kulmon me dëshirën dhe shpresën e madhe që një pasuri e tillë të jetë edhe trashëgimi tek të tjerët:
“Unë, mendoj të vazhdoj. I lutem Zotit që të më mbajë shëndeti – siç jam mirë, edhe memoria. Dhe kam në plan edhe projekte të tjera, gradualisht, që t’ua lë edhe juve gazetareve të reja.”

Ndërkaq, pyetjes së radhës e që rëndom në intervista të tilla me personalitete të kulturës, ka të bëjë me një porosi për brezat e ri: “Dhe cili do të ishte mesazhi ndoshta për gjithë brezat e ri, një porosi jo vetëm për librat dhe veprimtarinë, por në fakt edhe për tërë jetën sepse përvoja juaj sigurisht që trason një rrugë edhe për gjeneratat e reja.”, gazetarja e cila e ka gëzuar dhe gëzon edhe sot privilegjin e dritës së letrave, ka theksuar prapë seriozitetin dhe përkushtimin, mosanimin dhe respektin e ndërsjellë, porosi këto me shumë peshë dhe mjaft aktuale edhe për të sotmen por edhe për të pritmen tonë:

“Unë dëshiroj që brezat e ri t’i hyjnë më me seriozitet punës, më me përkushtim. Unë e përmendi shpesh Markezin, shkrimtarin që thotë se me gënjeshtra nuk bëhet gazetaria. Gazetaria kërkon sinqeritet, gazetaria kërkon punë pa u vu ndërskamca të tjerëve. Edhe unë për gazetarinë mendoj se një gazetar nuk duhet të merret me politikë. Le të merret por të mos hyjë në asnjë parti, që të mos anoj nga njëra. Unë pikërisht për këtë, në fillim kam punuar, veç gazetarisë edhe në Forumin e Gruas së Lidhjes Demokratike, mirëpo e kam parë që më e rëndësishme është t’i përkushtohem me shkrime asaj situate, asaj kohe të rëndë që e kishim.

Pastaj më kanë thirrur edhe në Shoqatën Shqiptare të Gruas, Brovina e udhëhiqte. Mos, kam thënë, të lutem, se unë e lashë Lidhje Demokratike, që t’i përkushtohem vetëm gazetarisë. Të gjitha ato që bëheshin, unë i botoja. Mandej më kanë ftuar në Partinë Demokratike, ka ardhur Teuta Hadri, dy-tri herë në redaksi, që të shkoj te ata. I kam thënë ‘me çdo respekt’! Mirëpo, arsyeja është kjo: Gazetari duhet të jetë i pavarur dhe s’duhet të jetë i njëanshëm. Pastaj më kanë propozuar për deputete ADK-ja tek Edita Tahiri, një grua që shumë e respektoj… Me këtë dua të them se gazetari nuk duhet të bëjë mëkate, duke e ngritur njërin e duke e fyer tjetrin!”

Përfundimisht, një intervistë me sfond librash në Librarinë “Dukagjini” të kryeqytetit, në vete ngërthen edhe një sfond ku fjalët thurin buqeta lulesh për një profil emblematik gjysmëshekullor:

Lumira Kelmendi: Sigurisht, me punë arrihet çdo gjë. Zonja Sanije unë ju falënderoj shumë për kohën që gjetët. Ju falënderoj dhe ishte privilegj dhe kënaqësi në fakt të bëjmë këtë bisedë mjaft të frytshme, dhe shpresoj që të takohemi sërish, me projekte të tjera, qoftë me libra apo me gjithë ato synime që keni në të ardhmen.

Sanije Gashi: Faleminderit. Shumë, shumë faleminderit, dhe besoj se do të shihemi prapë, me botime të reja. Unë them ky libër (Histori të Tmerrit 1998-1999) tejet i rëndësishëm, do të dali për dy javë në gjuhën angleze. E, do ta marrin ambasadat tona, ambasadat e jashtme, lexuesit e ndryshëm, që të shohin vërtet çfarë ka ndodhur në Kosovë.

Lumira Kelmendi: Profesionin e gazetarisë, Sanije Gashi e nisi në shtator të vitit 1965, në revistën Zëri i Rinisë. Në vitin 1971, emërohet redaktore në revistën Kosovarja, që doli në dritë po atë vit, kurse më 1975, emërohet kryeredaktore e saj, dhe këtë revistë e drejtoi për 18-të vjet. Në maj të vitit 1994, tashmë gazetare me përvojë, themeloi revistën e parë të pavarur për gruan dhe familjen Teuta, e vetmja e këtij profili jo vetëm në Kosovë.”

Është e rrallë të gjesh një intervistë si kjo, ku modestia mundet po nga modestia, ku njëra bashkëbiseduese është po aq modeste sa edhe tjetra, dhe ku asnjëra nuk ia lëshon rrugën tjetrës për modestinë; ku njëri brez nderon tjetrin duke shprehur respektin reciprok, dhe ku brezi tjetër shpreh dhe shpalos sërish ndjenjën e mirënjohjes së pakufi.

Duke bashkëbiseduar kështu, që të dyja gazetaret shprehin sa modestinë po aq edhe kënaqësinë, sepse në modestinë ato shpalosin njëkohësisht krenarinë e tyre të ligjshme për sfondin e librave me dritë përjetësie.

Që të dyja, të përbashkët kanë Prishtinën si vendlindje, të përbashkët kanë edhe dashurinë për Gërminë, edhe përkushtimin për gazetarinë, edhe dhuntinë për intervistën, por gjithësesi edhe admirimin për Oriana Falaçin e Kristinë Amonpour…

Një ligjërim i shtruar, një bisedë sa e ngrohtë po aq edhe e drejtpërdrejtë, e shpalosur qartë, bukur dhe rrjedhshëm. Një gjuhë komunikimi me shtresime të shumta, një shkëmbim mendimesh e një shpalosje kujtimesh. Ca pyteje që në fakt dhurojnë ca buqeta lulesh, dhe ca përgjigje që shpalosin gjurmë kohësh në kalldrëme kujtimesh.

Nuk ka dyshim se kjo intervistë është e veçantë. Si e tillë, ajo mbetet e rrallë dhe e realizuar aq bukur, sa të duket sikur gazetarja Lumira Kelmendi e ka bërë këtë intervistë, pikërisht sipas parimit të madh të shprehur nga Volteri (në librin e tij Karli XII – Mbreti i Suedisë), se: “Virtyti i vërtetë imponon respekt.”

Gjithsesi, edhe sipas parimit të Viktor Hygosë, se virtyti ka një vello, dhe se vullneti gjen e liria zgjedh.

Me flatrat e fjalës shqipe, figura emblematike e publicistikës shqiptare, me librin e saj Histori të tmerrit 1998-1999, ka shkruar një testament: “Dita që për mua u bë emnesë.” Dhe se Testamenti i shkruar prej saj, është një Testament i shkruar me gjakun dhe lotët e një kombi, përballë një gjenocidi të paparë.

Në librin kushtuar simotrave të saj, të dijes e të kulturës, “Ecje nëpër kujtesë”, publicistja emblemë ka dëshmuar se kur nuk i ekspozohet dhunës mizore, gruaja shqiptare di të bëjë mrekulli e të arrijë majat e artit e të kulturës.
Në librin kushtuar Prishtinës (Prishtina e fëmijërisë sime), Sanije Gashi e ka shpalosur Prishtinën si një emblemë iliro-dardane, të bukur si Elikona ilire, të dashur si Etleva dardane.

Në veprën Gjurmë ndër vite, ajo ka dëshmuar se sa dorëlirë është treguar natyra për t’i falur dhunti penës, e cila do të kthehet gjithmonë tek Prishtina, për ta falënderuar për talentin e falur, për bujarinë e dëshmuar.
Nuk ka pra aspak dyshim se, virtyti ka për vello madhështinë e veprës, dhe se në këtë përzgjedhje, sërish sipas Hygosë: Biblioteka është një akt besimtarie.

Dhe vërtet, si të mos gëzojë respekt një gazetare veterane, një publiciste emblemë, një ikonë e vërtetë, një ideatore, një kryeredaktore dhe një editore e cila sa prijatare është njëlloj krenare për rrugën e trasuar, sa publiciste është po aq edhe humaniste.

Simotra e saj Musine Kokalari u frymëzua nga shkrimtarja suedeze Selma Lagerlof. Simotra e Musine Kokalarit, publicistja Sanije Gashi u frymëzua nga Oriana Falaçi. Në rrugën e gjatë të shtegut të dijes dhe të dritës, ajo hodhi hapa prej nismëtareje. La gjurmë të pashlyeshme në veprat kushtuar breznive orëmira, prandaj doajeni i gazetarisë shqiptare Ramiz Kelmendi, ishte i pari që me të drejtë e krahasoi me Parashqevi Qiriazin. Ai ia fali edhe epitetin aq të merituar: Oriana Falaçi shqiptare.

Ndërkaq, dhuntia e saj, përkushtimi dhe vepra e saj nuk ka se si të mos na e kujtojë thënien që la Fuajo:
Është i lumtur ai që i ngre një monument vendit të vet!

Kurse gazetaret Shqipe Dervishaj, Arieta Seferaj, dhe Lumira Kelmendi, secila veç e veç dhe që të tria së bashku, duke shprehur mirënjohjen dhe falënderimin e tyre, respektin dhe admirimin e breznive orëmira për shëmbëlltyrën emblematike të publicistes Sanije Gashi, me intervistat e tyre si dhe me buqetat e fjalëve të tyre, shprehën atë që në një rast të veçantë do ta thoshte aq bukur dhe në mënyrë aq kuptimplote, mikja e madhe e Zonjë së Madhe të kulturës shqiptare, Helena Kadare:

Cila je moj bijë e dheut?
Jam stërmbesa e Skënderbeut!