Përgatitur nga prof. Zymer Mehani
Disa gabime në përdorimin e trajtave foljore në mjetet tona të informimit publik, si në ato të shkruara dhe elektronike, po bëhen gabime të shumta gjuhësore, sidomos në kuadër të sistemit foljor nga ana e disa gazetarëve dhe artikullshkruesve të ndryshëm (Por jo nga të gjithë). Këtu po i përmbledhim vetëm disa raste më të shpeshta:
1. Kur veta e tretë e kohës së ardhme të tashme të mënyrës dëftore, si p. sh: ai/ajo do të punojë/ dhe veta e tretë e kohës së tashme të lidhores të tipit: ai/ajotë punojë/ po ngatërrohet dhe po identi kohet me vetën e parë të njëjësit të së tashmes të mënyrës dëftore të tipit: unë punoj ose me vetën që s i takon as lidhores e as aoristit si kjo e tipit: të punoi, në shembujt: …, gjë të cilën poeti DO TA SHIJOJ vetëm kur atëherë; nuk ka pranuar TË NËNSHKRUAJ dokumentin e kërkuar nga policët, por ka lluar TË OFENDOJ me fjalë fyese; … ka shkuar që TË FITOI; etj.
Po kështu shumë herë i gjejmë të përdorura gabimisht trajtat foljore, si ai/ ajo duhet TË PUNON, TË MENDON, duhet TË VLERËSON etj., në vend që të thuhet: ai/ajo duhet të punojë, të mendojë, të vlerësojë. Këto ngatërrime janë shumë të pranishme edhe te foljet sidomos te ato të tipit: vë, zë, lë, nxë, bie etj.
2. Shpeshherë foljet konsonantike, pra ato që mbarojnë me një bashkëtingëllore, në të tri vetat e njëjësit të dëftores i gjejmë të shënuara me mbaresën vetore – ë, gjë që bie ndesh me rregullat gramatikore të gjuhës sonë, si në shembujt e sjellë këtu: Ai PËRKRAHË zhvillimin e hekurudhave; Princ Harry THITHË vodka (një titull gazete, që është tmerrësisht i gabuar, si nga ana gramatikore, po ashtu edhe nga ana kuptimore etj.); HEDHË nga dritarja të fejuarën (titull në një gazetë) etj., ngase sipas një rregulle ato nuk duhet të marrin asnjë mbaresë në vetat e përmendura;
3. Pjesorja e foljeve në kohët analitike del shumë herë pa formantin – ur ose edhe pa të në rastin e foljeve apofonike, si në shembujt: Kemi MBAJT shpresë që do ta kemi sivjet objektin e ri të shkollës; … , por edhe personalitetet kosovare e kanë MBËSHTET një gjë të tillë; Ata kanë SJELLUR disa libra; Ne jemi MARRUR vesh për këtë gjë; Këto modele kanë DALUR nga përdorimi; etj. Pra, trajtat e drejta janë: Kemi mbajtur shpresë; e kanë mbështetur ; Ata kanë sjellë; Ne jemi marrë vesh për këtë gjë; etj.
4. Foljet e zgjedhimit të tretë të tipit: di, pi, e, rri etj. me mbaresa vetore njëjtë-sohen shumë herë me ato të tri vetave të njëjësit të kohës së tashme të dëftores, si në shembullin: Sipas asaj që DIJ unë, ndërmarrja e çfarëdo sulmi të tillë kundër Irakut në këtë fazë do të ishte veprim i pamatur, tha Anan. Kjo kategori e vogël e foljeve, sipas një rregulle gramatikore, në të tri vetat e njëjësit nuk duhet të marrë asnjë mbaresë vetore, pra: unë/ti/ai/ajo/ di, pi, e, rri etj.
5. Foljen – vij në vetën e parë dhe të tretë njëjës të dëftores e të lidhores shumë herë po e ndeshim me trajtën e gabuar VIE /TË VIE si p. sh.: Kjo nuk mund TË VIE në shprehje (një trajtë foljore shumë shtë e gabuar); … në vend se në pleqëri të vie në vete, . . . etj. Kjo folje e ka këtë paradigmë të drejtë të zgjedhimit: Unë vij, ti/ai/ajo/ vjen/; unë/ të vij, ti/ të vish, ai/ajo/ të vijë (në të ardhmen: do të vijë) etj.
6. Folja – lë në vetën e tretë të aoristit po përdoret me trajtën e pjesores – lënë, gjë që përbën një gabim gramatikor e drejtshkrimor, si në shembujt: LËNË punën në QKU, vrapojnë në klinika private! ; Hajnat LËNË pa ujë dy fshatra (Tituj nga gazetat tona të përditshme). Në këta dy shembuj është dashur të përdoret trajta e drejtë foljore – lanë, sepse kjo folje ka këtë paradigmë zgjedhimi në aorist: unë lash, ti lë, ai/ajo la; ne lamë, ju latë, ata/ato lanë.
7. Foljet e parregullta – ha dhe – rri etj. në kohën e kryer të thjeshtë dhe në trajtat e tyre analitike, në të shumtën e rasteve, po ndeshen të përdorura gabimisht, si në shembujt: Ata kanë HANGËR… Ata NDEJTËN lart atje, si Perëndia… etj.
Folja – rri në kohën e kryer të thjeshtë bën: (unë) ndenja; (ti) ndenje; (ai/ajo) ndenji; (ne) ndenjëm (ju) ndenjët (ata/ato) ndenjën, dhe jo: ndejtën, si në shembullin e lartpërmendur. Po kështu edhe folja ha në kohën e kryer të thjeshtë, sikundër dihet, e ka këtë paradigmë zgjedhimi: unë hëngra, ti hëngre, ai/ajo hëngri; ne hëngrëm, ju hëngrët, ata/ato hëngrën; ndërsa në kohët analitike: unë kam/ kisha/ pata/ do të kem + ngrënë etj.
Shtrohet pyetja: Pse ndodhin gjithë këto gabime drejtshkrimore e gramatikore në sistemin foljor? Kësaj pyetjeje mund t i përgjigjemi shumë shkurt: Mungesa e kulturës gjuhësore që nënkupton mosnjohjen e duhur të rregullave drejtshkrimore e gramatikore të gjuhës sonë nga ana e gazetarëve, lektorëve, redaktorëve gjuhësorë etj., e sidomos ndikimet e pareshtura dialektore që janë të pranishme në jetën tonë të përditshme, që nga rrethi familjar e shoqëria, janë faktorët kryesorë që e përcaktojnë një gjë të tillë.
