Parathënie shqip dhe italisht
Parathënie
Romani “Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar”1 i Anton Nikë Berishës, u botua më 2002 nga shtëpia botuese “Faik Konica” e Prishtinës. Më 2013 shtëpia botuese Luigi Pellegrini e Kozencës e botoi në gjuhën italiane “La sete pietrificata”2 me përkthim të Albana Alisë. Të dy botimet zgjuan një interesim jo të rëndomtë te shkrimtarët dhe te studiuesit shqiptarë dhe italianë – 27 punime të shkruara italisht.
Rrjedha e qasjes dhe e interpretimit të romanit “Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar” zë fill me pasthënien e botimit të parë të shkruar nga shkrimtari dhe përkthyesi i shquar, Amik Kasoruho.
Në pasthënien Kasoruho veçoi disa nga vlerat kryesore poetike të kësaj vepre: “Nuk gjejmë në të një ndodhi që përmbyll një fillim dhe një fund, sepse nuk trajton një copëz jete: është një pasqyrë jete. Shpesh, duke shfletuar faqet e prozës, na bëhet se jemi duke lexuar poezi të mirëfilltë. Të jetë thua kjo gjuha e rrjedhshme dhe e pasur, të jenë figurat e gjalla dhe të skalitura, të jetë mjedisi disi i veçantë arbëresh, ku shtjellohen ngjarjet dhe profilohen karakteret, të jetë figura e De Radës që ngrihet përmbi kohëra, ai vetë vlerë që s’njeh mort?”3
Pasthënia e Kasoruhos hapi shtigje të shumta për interpretime të tjera të romanit.
Për këtë gjë dëshmojnë mirëfilli vëllimet me punimet për të: “Roman i bukurisë së pamort dhe i trishtimit të pashuar”4, “Vepër e pasur dhe e qenësishme”.
Nëntëdhjetë e dy punime të gjashtëdhjetë e një autorëve për veprat e Anton Nikë Berishës5, “Romanzo di estrema belleza”6, “Vepër e pasur dhe e qenësishme”. Vëllimi II. Njëqind e pesë punime të gjashtëdhjetë e tre autorëve, shqiptarë e të huaj, për veprën letrare dhe studimore të Anton Nikë Berishës, të shkruara në periudhën shtator 2011 – dhjetor 20167 dhe “Roman i bukurisë së skajshme”. Njëzet e pesë shkrimtarë dhe studiues italianë dhe arbëreshë për romanin “Etja e gurëzuar” të Anton Nikë Berishës.8
Romani “Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar” është njëra nga veprat më të rëndësishme brenda veprimtarisë së pasur letrare dhe shkencore të prof. Anton Nikë Berishës që nis nga viti 1965, kur botoi disa poezi në revistën letrare “Jeta e re” të Prishtinës, ndërsa më 1968 botoi punimin “Analogji e porosive të fantazmave” në veprën “Hamleti të Shekspirit dhe Istori e Skënderbeut të Naim Frashërit”9, për të vazhduar më tej me një varg veprash të rëndësishme, qoftë në rrafshin shkencor, qoftë në atë letrare artistik, të botuara dhe në gjuhë të tjera.
Veprimtaria e tij u vlerësua dhe u çmua nga një numër i madh shkrimtarësh dhe studiuesish shqiptarë dhe të huaj. Për këtë dëshmojnë studimet monografike të botuara për veprat e tij10, përfshirë dhe vëllimet e përmendura “Vepër e pasur dhe e qenësishme” I -II (2011 dhe 2016).
Për rëndësinë e veprimtarisë së tij dëshmojnë dhe një varg shpërblimesh të nivelit kombëtar dhe ndërkombëtar.
Autori shquhet edhe si përkthyes. Nga gjermanishtja përktheu Epin e Gilgameshit, “Rilindja”, Prishtinë 1984; Domeniko Korradinit H. Brusard Lavdërimi i kryqëzuar (“Faik Konica”, Prishtinë 2007; Këngën e këngëve (“Faik Konica” 2015), Këngën e Nibelungëve (këngën e parë dhe të pestë – “Argeta LMG”, Tiranë 2016); Radovan Zogoviq, Këngët e Ali Binakut. Ardhësit (“Faik Konica”, Prishtinë 2016); Giovanni Pistoia, Era mbeti pa frymëmarrje (“Beqir Musliu”, Prishtinë 2016); Psalmet. Arqipeshkvia Metropolitane Shkodër – Pult, Shkodër 2017.
Në vëllimin, që po i paraqesim lexuesit “Roman vlerash të jashtëzakonshme poetike” (kopertina në fund) kemi përfshirë punimet e pesëdhjetë e dy shkrimtarëve e studiuesve shqiptarë dhe italianë, kushtuar romanit “Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar” dhe La sete pietrificata – botimi italian.
Pa dyshim se vëllimi “Roman vlerash të jashtëzakonshme” paraqet një ngjarje të rrallë jo vetëm për letërsinë shqipe, por edhe për atë italiane.
Këto punime për romanin Etja e gurëzuar nxjerrin në pah dy çështje: nga njëra anë qasje, lexime dhe interpretime të ndryshme, pra ndriçojnë veçantinë, pasurinë dhe pafundësinë e vështrimit të tekstit dhe mundësinë e komunikimeve të ndryshme me të dhe, nga ana tjetër, aftësinë dhe dijen e autorëve të punimeve për t’u ballafaquar dhe komunikuar me një strukturë tekstore poetike të ndërliqshme, siç është romani Etja e gurëzuar.
Pa qëllimin që këtu të merremi me vlerësimin dhe veçantinë e punimeve, për arsye se ato dëshmojnë vetë vlerën e tyre, po përmendim vetëm faktin se ato afrohen, njësohen në një pikë: romani vlerësohet si një vepër vlerash të mëdha e të jashtëzakonshme poetike, të cilat dhe kushtëzuan punimet për të.
Jemi të vetëdijshëm se me botimin e 52 punimeve të autorëve shqiptarë dhe italianë për romanin “Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar”, nuk dëshmohen vetëm vlerat e shumta poetike të kësaj vepre, po përligjet dhe mendimi i qenësishëm: një vepre letrare poetike mund t’i bëhen interpretime të shumta, për të mos thënë të pafund, gjë të cilën e shkakton gjuha poetike dhe sistemi shprehës, që bëjnë shpirtin e tekstit letrar, përkatësisht të veprës letrare poetike.
Kërkojmë ndjesë nga ndonjë autor që, për shkak të mungesës së njohjes nga ana jonë, e kemi lënë punimin e tij jashtë këtij botimi.
Kozencë – Prishtinë korrik 2019
ALBANA ALIA
LABINOT BERISHA
R E F E R E N C A:
1. Anton Nikë Berishës, Gjin Bardhela i arbëresh, etja e gurëzuar. Roman. “Faik Konica”, Prishtinë 2002.
2. La sete pietrificata. Romanzo. Traduzione di Albana Alia. “Luigi Pellegrini” Editore. Cosenza (Itali) 2013.
3. Amik Kasoruho, Gjin Bardhela përmbyll tragjeditë e lashta dhe dyshimet e sotme, bukurinë e pamort dhe trishtimin e pashuar Pasthënie në “Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar”. “Faik Konica”, Prishtinë 2002, f. 177 – 182.
4. Roman i bukurisë së pamort dhe i trishtimit të pashuar. Rreth romanit “Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar” të Anton Nikë Berishës. Zgjodhi dhe përgatiti Labinot Berisha. E botuan “Faik Konica” & “Shpresa”, Prishtinë 2006.
5. Vepër e pasur dhe e qenësishme. Nëntëdhjetë e dy punime të gjashtëdhjetë e një autorëve për veprat e Anton Nikë Berishës. Zgjodhi dhe përgatiti Labinot Berisha. Botim i përbashkët: “Argeta – LMG”, “Faik Konica” dhe “Fjala Hyjnore”, Tiranë – Prishtinë 2011.
6. Romanzo di estrema belleza. Ventidue scrittori e studiosi italiani e arbëreshë sul romanzo “La sete pietrificata” di Anton Nikë Berisha. A cura di Albana Alia & Labinot Berisha, “Faik Konica”, Prishtinë 2016.
7. Vepër e pasur dhe e qenësishme. Vëllimi II. Njëqind e pesë punime të gjashtëdhjetë e tre autorëve, shqiptarë e të huaj, për veprën letrare dhe studimore të Anton Nikë Berishës të shkruara në periudhën shtator 2011 – dhjetor 2016. Zgjodhën dhe përgatitën Labinot Berisha dhe Mehmet Gëzhilli. “Argeta LMG” & “Faik Konica”, Tiranë – Prishtinë 2016.
8. Roman i bukurisë së skajshme. Njëzet e pesë shkrimtarë dhe studiues italianë dhe arbëreshë për romanin “Etja e gurëzuar” të Anton Nikë Berishës. Përgatitur nga Albana Alia dhe Labinot Berisha. Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2017.
9. Botuar në revistën “Fjala”, nr. 10, Prishtinë 1968, f. 6.
10. Shih Domenico Corradini H. Broussard, Narrando gli abissi. Tre romanzi di Anton Nikë Berisha. Rrëfime të thellësive. Rreth tri romaneve të Anton Nikë Berishës. “Faik Konica”, Prishtinë 2009; Prend Buzhala, Kode poetike të mbijetesës shpirtërore. Mbi romanet për të rritur të Anton Nikë Berishës. “Argeta – LMG”, Tiranë 2009; Isak Ahmeti, Mëvetësi e studimit dhe e krijimit të letërsisë. Mbi disa vepra letrare të Anton Nikë Berishës. “Faik Konica”, Prishtinë 2014; Anton Çefa, Krijimtari e nivelit të lartë shkencor e artistik. Mbi disa vepra shkencore dhe letrare të Anton Nikë Berishës. “Faik Konica”, Prishtinë 2015; (Hamdi) Erjon Muça, Në botën e thesareve poetike. Vëzhgime për shtatë vepra të Anton Nikë Berishës. “Faik Konica”, Prishtinë 2016, Isak Ahmeti, Vepra vlerash të mëdha poetike. Qasje disa veprave të Anton Nikë Berishës. “Faik Konica”, Prishtinë 2018; (Hamdi) Erjon Muça, Libër për një libër. Studim për romanin Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar të Anton Nikë Berishës. Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2019: Giuseppe Napolitano, Approccio all’opera letteraria di Anton Nikë Berisha, Qasje veprës letrare të Anton Nikë Berishës. Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2019.
ITALIANO
52 INTERPRETAZIONI DEL ROMANZO “LA SETE PIETRIFICATA” (GJIN BARDHELA I ARBRESH & ETJA E GURËZUAR)
DI ANTON NIKË BERISHA
Prefazione
Il romanzo “Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar”1 di Anton Nikë Berisha, è stato pubblicato nel 2012 dalla casa editrice “Faik Konica” di Prishtina. Nel 2013 la casa editrice Luigi Pellegrini di Cosenza lo pubblicò con il titolo “La sete pietrificata”2 con traduzione in italiano a cura di Albana Alia. Entrambe le edizioni hanno risvegliato un insolito interesse degli scrittori e degli studiosi albanesi e italiani – con 27 recensioni in lingua italiana. Il susseguirsi dei vari approcci e interpretazioni del romanzo “La sete pietrificata” – “Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar”, inizia con la postfazione della prima edizione redatta dal celebre scrittore e traduttore, Amik Kasoruho.
Nella sua postfazione, Kasoruho è riuscito a individuare alcuni dei principali valori poetici di quest’opera: “[L’opera] non rappresenta una vicenda che racchiude un inizio e una fine, poiché non prende in considerazione i frammenti di vita; essa è uno specchio di vita. Spesso, sfogliando le pagine in prosa, si ha l’impressione di leggere delle poesie autentiche e cominci a pensare che sia veramente questo il linguaggio ricco e fluente, che siano proprio queste le figure viventi e scolpite, che sia questo l’ambiente alquanto speciale Arbëresh dove si svolgono gli eventi e si delineano i caratteri dei personaggi, che sia questa la figura di De Rada che si eleva nei tempi ed egli stesso quel valore che non conosce fine”3.
L’approccio e l’apprezzamento critico di Kasoruho resero possibile l’apertura di numerosi varchi per realizzare ulteriori interpretazioni.
Tutto ciò è testimoniato dalle varie raccolte di saggi e recensioni su questo romanzo: “Roman i bukurisë së pamort dhe i trishtimit të pashuar”4 (Romanzo della bellezza eterna e della tristezza inestinguibile), “Vepër e pasur dhe e qenësishme”5, “Romanzo di estrema bellezza”6, “Vepër e pasur dhe e qenësishme”. Vëllimi II7 dhe “Roman i bukurisë së skajshme”8.
Il romanzo “Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar” – “La sete pietrificata” è una delle opere più importanti nell’ambito di una ricca attività letteraria e scientifica del prof. Anton Nikë Berisha che ebbe inizio nel 1965, l’anno in cui pubblicò alcune poesie sulla rivista letteraria “Jeta e re” (La vita nuova) di Prishtina, mentre nel 1968 pubblicò il saggio “Analogji e porosive të fantazmave në veprën “Hamleti të Shekspirit dhe Istori e Skënderbeut të Naim Frashërit”9 (Analogie nei consigli dei fantasmi nell’opera Amleto di Shakespeare e nella Storia di Scanderbeg di Naim Frashëri), per procedere ulteriormente con una serie di opere pubblicate anche in altre lingue e importanti sia sul piano scientifico che sul piano letterario.
Nel corso della sua brillante carriera di scrittore e studioso è stato insignito di vari premi nazionali e internazionali. Inoltre è stato elogiato e apprezzato da un gran numero di scrittori e studiosi albanesi e stranieri mediante vari studi monografici con riferimento alle sue opere10, compresi i volumi summenzionati “Vepër e pasur dhe e qenësishme” I -II (Opera ricca ed essenziale I-II, 2011 e 2016).
L’autore è rinomato anche per le sue traduzioni. Ha tradotto dal tedesco L’Epopea di Gilgameš – Epi i Gilgameshit, “Rilindja”, Prishtinë 1984; il Laudario crociato di Domenico Corradini H. Broussard – Lavdërimi i kryqëzuar (“Faik Konica”, Prishtinë 2007; Il canto dei canti – Kënga e këngëve (“Faik Konica” 2015), La Canzone dei Nibelunghi – Kënga e Nibelungëve (prima e quinta parte – “Argeta LMG”, Tiranë 2016); Radovan Zogoviq, Këngët e Ali Binakut. Ardhësit – Canti di Ali Binaku. Gli arrivati (“Faik Konica”, Prishtinë 2016); Giovanni Pistoia, Il vento restò senza respiro – Era mbeti pa frymëmarrje (“Beqir Musliu”, Prishtinë 2016); Salmi – Psalmet (Arqipeshkvia Metropolitane Shkodër – Pult, Shkodër 2017).
Nel volume “Roman vlerash të jashtëzakonshme poetike” (Romanzo di valori poetici straordinari) che presentiamo al lettore, abbiamo incluso le interpretazioni di cinquantadue scrittori e studiosi albanesi e italiani dedicati al romanzo “Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar” (Prishtinë 2002) e La sete pietrificata – l’edizione italiana (Cosenza 2013).
Questa pubblicazione rappresenta indubbiamente un evento raro non solo per la letteratura albanese, ma anche per quella italiana.
I cinquantadue studi sul romanzo Etja e gurëzuar – La sete pietrificata, rilevano due questioni importanti: da un lato, gli approcci, le letture e le varie interpretazioni mettono in evidenza la peculiarità, la ricchezza, l’immensità del testo e la possibilità di varie interazioni con esso, e, dall’altro, la competenza e la conoscenza degli autori delle opere letterarie per affrontare e comunicare con un’intricata struttura poetica, come quella del romanzo Etja e gurëzuar – La sete pietrificata.
L’intento di questa raccolta non è quello di presentare e apprezzare gli aspetti di indubbia peculiarità dei vari saggi e delle molteplici recensioni sul romanzo, ma cercare di dimostrare il fatto che essi, nell’insieme, tendono a convergere verso un punto in comune: il romanzo è apprezzato come un’opera di grandi e straordinari valori poetici che influenzarono persino il loro lavoro.
Siamo perfettamente consapevoli che, la pubblicazione di cinquantadue saggi e recensioni di vari autori albanesi e italiani sul romanzo “Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar” – “La sete pietrificata”, non rappresenti solo una testimonianza dei molteplici valori poetici di quest’opera, ma anche una conferma ulteriore a un pensiero essenziale: un’opera letteraria poetica potrebbe avere varie o meglio, infinite, interpretazioni, ma questo è possibile solo grazie al linguaggio poetico e al sistema espressivo che configurano lo spirito di un testo letterario, in particolare di un’opera letteraria poetica.
Ci scusiamo verso qualche autore la cui recensione non è stata presa in considerazione per mancanza di conoscenza da parte nostra.
Cosenza – Prishtinë, giugno 2019
ALBANA ALIA
LABINOT BERISHA
R I F E R I M E N T I:
1. Anton Nikë Berisha, Gjin Bardhela i arbëresh, etja e gurëzuar. Romanzo. “Faik Konica”, Prishtinë 2002.
2. La sete pietrificata. Romanzo. Traduzione di Albana Alia. “Luigi Pellegrini” Editore. Cosenza (Italia) 2013.
3. Amik Kasoruho, Gjin Bardhela përmbyll tragjeditë e lashta dhe dyshimet e sotme, bukurinë e pamort dhe trishtimin e pashuar (Gjin Bardhela racchiude le antiche tragedie e i dubbi di oggi, la bellezza eterna e la tristezza inestinguibile) Postfazione del libro “Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar”. “Faik Konica”, Prishtinë 2002, pp. 177 – 182.
4. Roman i bukurisë së pamort dhe i trishtimit të pashuar. (Romanzo della bellezza eterna e della tristezza inestinguibile) Riflessioni sul romanzo “Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar” (La sete pietrificata) di Anton Nikë Berisha. Scelta di saggi, curata da Labinot Berisha e pubblicata da“Faik Konica” & “Shpresa”, Prishtinë 2006.
5. Vepër e pasur dhe e qenësishme. Nëntëdhjetë e dy punime të gjashtëdhjetë e një autorëve për veprat e Anton Nikë Berishës. (Opera ricca ed essenziale. Novantadue recensioni di sessantuno autori sulle opere di Anton Nikë Berisha). Scelta di saggi, curata da Labinot Berisha e pubblicazione congiunta: “Argeta – LMG”, “Faik Konica” e “Fjala Hyjnore”, Tiranë – Prishtinë 2011.
6. Romanzo di estrema belleza. Ventidue scrittori e studiosi italiani e arbëreshë sul romanzo “La sete pietrificata” di Anton Nikë Berisha. A cura di Albana Alia & Labinot Berisha, “Faik Konica”, Prishtinë 2016.
7. Vepër e pasur dhe e qenësishme. Vëllimi II. Njëqind e pesë punime të gjashtëdhjetë e tre autorëve, shqiptarë e të huaj, për veprën letrare dhe studimore të Anton Nikë Berishës të shkruara në periudhën shtator 2011 – dhjetor 2016. (Opera ricca ed essenziale. Volume II. Centocinque recensioni di sessantatré autori, albanesi e stranieri, sull’opera letteraria e gli studi di Anton Nikë Berisha durante il periodo settembre 2011 – dicembre 2016.) Scelta di saggi, curata da Labinot Berisha e Mehmet Gëzhilli. “Argeta LMG” & “Faik Konica”, Tiranë – Prishtinë 2016.
8. Roman i bukurisë së skajshme. (Romanzo di estrema belleza.) Venticinque scrittori e studiosi italiani e arbëreshë sul romanzo “La sete pietrificata” di Anton Nikë Berisha. A cura di Albana Alia e Labinot Berisha, “Faik Konica”, Prishtinë 2017.
9. Pubblicato nella rivista “Fjala” (La parola), nr. 10, Prishtinë 1968, p. 6.
10. Cfr. Domenico Corradini H. Broussard, Narrando gli abissi. Tre romanzi di Anton Nikë Berisha. (Rrëfime të thellësive. Rreth tri romaneve të Anton Nikë Berishës.) “Faik Konica”, Prishtinë 2009; Prend Buzhala, Kode poetike të mbijetesës shpirtërore. Mbi romanet për të rritur të Anton Nikë Berishës. (Codici poetici di sopravvivenza spirituale. Riflessioni sui romanzi per adulti di Anton Nikë Berisha “Argeta – LMG”, Tiranë 2009; Isak Ahmeti, Mëvetësi e studimit dhe e krijimit të letërsisë. Mbi disa vepra letrare të Anton Nikë Berishës. (Peculiarità dello studio e delle creazioni letterarie. Su alcune opere letterarie di Anton Nikë Berisha) “Faik Konica”, Prishtinë 2014; Anton Çefa, Krijimtari e nivelit të lartë shkencor e artistik. Mbi disa vepra shkencore dhe letrare të Anton Nikë Berishës. (Creazione letteraria di alto livello scientifico e artistico. Su alcune opere scientifiche e letterarie di Anton Nikë Berisha) “Faik Konica”, Prishtinë 2015; (Hamdi) Erjon Muça, Në botën e thesareve poetike. Vëzhgime për shtatë vepra të Anton Nikë Berishës. (Nel mondo dei tesori poetici. Studio di sette opere letterarie di Anton Nikë Berisha) “Faik Konica”, Prishtinë 2016, Isak Ahmeti, Vepra vlerash të mëdha poetike. Qasje disa veprave të Anton Nikë Berishës. Opere letterarie di grandi valori poetici. Studi su alcuni lavori di Anton Nikë Berisha) “Faik Konica”, Prishtinë 2018; (Hamdi) Erjon Muça, Libër për një libër. Studim për romanin Gjin Bardhela i arbresh & Etja e gurëzuar të Anton Nikë Berishës. Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2019: Giseppe Napolitano, Approccio all’opera letteraria di Anton Nikë Berisha, Qasje veprës letrare të Anton Nikë Berishës. Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2019.
